Od najdawniejszych czasów bezpieczeństwo publiczne urasta do najważniejszych problemów społecznych. Myśliciele okresu oświecenia, a przede wszystkim przedsta-wiciele koncepcji umowy społecznej, zwracali wielką wagę do tych pojęć jako pod-stawowej przesłanek inicjującej powstanie państwa w ogóle. Sądzili oni bowiem, iż potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa grupom społecznym oraz poszczególnym jed-nostkom zmusiła je do pewnej rezygnacji z przyznanego im przez naturę prawa nie-ograniczonej wolności na rzecz suwerena, który miał zadanie stworzenia określonej struktury państwowej i ustalenia zasad działania państwa i poszczególnych jednostek.
Poprzez zawarcie określonej umowy społecznej między społecznością danej grupy a suwerenem zawarto zakres rezygnacji z nieograniczonej wolności, ustalając tym sa-mym zakres działania suwerena wobec jednostek i zapewniając w ten sposób bezpie-czeństwo publiczne i bezpiebezpie-czeństwo jednostek2. Współczesne podejście do tematu bezpieczeństwa ewoluowało od klasycznych teorii realizmu poprzez liberalne aż do rozwijających się w czasie powojennym.
Współczesne podejście do bezpieczeństwa skupione jest wokół nurtu liberalnego.
W odróżnieniu od realizmu koncentruje się nie na państwie, lecz na relacjach pań-stwo-społeczeństwo. Główne miejsce stanowi polityka wewnętrzna, indywidualne prawa człowieka oraz zapewnienie bezpieczeństwa własności prywatnej. Głównymi podmiotami nie jest państwo lecz, autonomiczne jednostki ludzkie, które mają róż-ne interesy i różróż-ne systemy ich realizacji. Anarchiczność w stosunkach z liberałami przyjmują iż anarchia nie musi wcale prow adzić do konfl iktów i wojen a zapobiegać jej może współpraca międzynarodowa3. Bezpieczeństwo wewnętrzne, jak i stosunki międzynarodowe ewoluują i zmierzają do większej moralności, tworzenia warunków wolności, dobrobytu, pomyślności i sprawiedliwości4. Konsekwencją nakładania się koncepcji realizmu, liberalizmu i teorii krytycznych jest współczesne podejście do bezpieczeństwa. Możemy wyróżnić zasadnicze tendencje poszerzające zakres przed-miotowy bezpieczeństwa otaczający zarówno treść procesu jak, i jej istotę, a tym samym ochrona wartości w ramach bezpieczeństwa5. Postęp procesów integracji i globalizacji oraz waga bezpieczeństwa fi nansowego, ekologicznego i energetyczne-go mają ogromny wpływ na bezpieczeństwo w kraju.
Rozważania na temat bezpieczeństwa zaczniemy od defi nicji leksykalnych, gdzie bezpieczeństwo kojarzone jest z brakiem zagrożenia i poczuciem pewności. Według słownika języka polskiego to stan niezagrożenia spokoju pewności6.
2 S. Pikulski, Podstawowe zagadnienia bezpieczeństwa publicznego, Olsztyn 2000, s. 99-104
3 J. Czapytowicz, Teorie stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 104
4 M. Madej, Zagrożenia asymetryczne państw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007, s. 28
5 A. Dudek, T. Łoś-Nowak, Bezpieczeństwo państwa w środowisku międzynarodowym, War-szawa 2003, s.143
6 M. Szymczak, Słownik języka polskiego, PWN wyd. IX, Warszawa 1994, t. I, s. 147
Bezpieczeństwo w znaczeniu fi lozofi cznym przedstawia się tak, że można wyróż-nić dwa główne podejścia fi lozofi czne dotyczące bezpieczeństwa. Pierwszy z nich to synonim akumulacji potęgi, którą musi posiadać państwo na arenie międzynarodo-wej. Składają się na nie czynniki takie jak własność, pieniądze, armia, broń. Drugim bezpieczeństwo utożsamiane jest emancypacją wyzwalającą się od zagrożeń i koja-rzona jest z relacjami między ludźmi, sprawiedliwością, czy też prawami człowieka.
Bezpieczeństwo może mieć też charakter negatywny nie mający zagrożeń, oraz pozy-tywny umożliwiający realizację zadań przez aktywną działalność podmiotu7. W okre-sie zimnowojennym budowano koncepcje bezpieczeństwa na realizmie teoretycznym.
Realizm rozwijał się wokół pojęcia suwerenności państwa i jego logicznej konsekwencji jaką była międzynarodowa anarchia8. Realiści przyjmują tezę iż państwa stale przy-gotowują się do wojny, uczestniczą w wojnie lub leczą się po niej9. Państwo jest je-dynym z podmiotów, któremu bezpieczeństwo ma być zapewnione. Główną potęgą odgrywa przewaga polityczno-militarna która daje ochronę przed ewentualną agresją oraz umożliwia spełnienie własnych celów i interesów. Stanowi zasadniczy punkt od-niesienia do podejmowanych decyzji w stosunkach międzynarodowych. Ekonomiczna przewaga umożliwia budowanie odpowiednich zdolności militarnych10.
Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą i celem zarówno człowieka jak, i grup społecznych. Ma ono zaspokoić ich potrzeby rozwoju, trwania, spokoju, dobrobytu, równowagi i zadowolenia. Brak tak rozumianego bezpieczeństwa wywołuje poczucie zagrożenia i niepokój. Poziom bezpieczeństwa ma wpływ na stan wzajemnego zawie-rzenia. Podmiotem bezpieczeństwa mogą być wszystkie jednostki posiadające wła-sne interesy ukazujące ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedyncze jed-nostki, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe, cała ludzkość.
Stosownie do tego można wyodrębnić różne rodzaje bezpieczeństwa: indywidualne (personalne), grupowe (rodowe, plemienne), narodowe (państwowe), międzynarodo-we (regionalne, globalne)11.
Wspólną cechą większości defi nicji jest określenie go mianem procesu.
Bezpieczeństwo jest nie tyle określonym stanem rzeczy, ile nieustannym procesem społecznym, w ramach którego podmioty działające udoskonalają mechanizmy zapew-niające im poczucie bezpieczeństwa12.
Bardzo prosto to tłumaczy Jan Widacki, że w najbardziej ogólnym ujęciu pojęcie bezpieczeństwa oznacza stan, w którym nie są popełniane przestępstwa, zwłaszcza
7 J. Czaputowicz, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje, Warszawa 2012, s.8
8 J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2008, s.58
9 J. S. Nye Jr, Konfl ikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 26
10 A. Wojciuk, Dylemat potęgi. Praktyczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2010, s. 27
11 S. Koziej, Bezpieczeństwo : istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, Bezpieczeń-stwo Narodowe 2011, nr 18, s. 20
12 R. Zięba, Pojęcie, istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy Międzynarodowe, 1989, nr, 10, s. 49-70
przeciwko życiu, zdrowiu i mieniu13 oraz jako stan, w którym nie dopuszczono się po-pełnienia przestępstwa14.
W defi nicjach bezpieczeństwa w zależności od kryteriów, eksponuje się różne ele-menty i aspekty. Choć jest to pojęcie wieloznaczne, to pewne jego treści są wspólne i powtarzalne i można potraktować je jako:
– naczelną (egzystencjalną) potrzebę państwa i innych jednostek życia społecznego,
– cel działalności, funkcjonowania państwa, stan który cechuje się brakiem zagro-żeń jako podstawa wartości państwa i narodu,
– poczucie pewności państwa w środowisku międzynarodowym, – stan, równowagi pomiędzy zagrożeniami a możliwościami obrony, – zdolność narodu do ochrony wartości przed zagrożeniami,
– stan i proces społeczny, dążący do ciągłego samodoskonalenia środków i me-chanizmów zapewniających bezpieczeństwo.
Bezpieczeństwo traktowane jest jako szczególnej wagi interes15. Stan bezpieczeń-stwa ukierunkowany jest do infrastruktury i układów społecznych usankcjonowanych przez prawo, zasady moralne i kanony współżycia społecznego, zapewniając bezpie-czeństwo ludziom i jednostce społecznej oraz ich stanu posiadania przed niebezpie-czeństwami ze strony ludzi przez ich nieakceptowalne zachowania, ale też prze zacho-wania nie zależne od człowieka – siły przyrody.
Pojęcie bezpieczeństwama charakter interdyscyplinarny, subdyscyplinarny i wielo-dyscyplinarny16. Bezpieczeństwo określane jest jako stan i proces, który daje poczucie pewności, i gwarantuje jego zachowania oraz szanse swobodnego rozwoju. Podmiot i przedmiot badań zależą głównie od podejścia badawczego17.
Zagrożenia można defi niować na dwóch płaszczyznach, odpowiadając na pytania:
– co jest celem zagrożenia (obiekt zagrożenia, kogo zagrożenie dotyka, kto jest zagrożony),
– co jest źródłem zagrożenia, tj. zjawisko stanowiące zagrożenie, proces zagraża-jący, zdarzenie stanowiące stan zagrożenia podmiotu.
Można przyjąć za A. Urbankiem, że bezpieczeństwo w znaczeniu ogólnym„(…) ozna-cza pewien obiektywny stan odczuwany przez podmiot, jako: brak zagrożeń, pewność istnienia, przetrwania i posiadania, funkcjonowania i rozwoju. Stan ten jest pozytyw-nie wartościowany przez dany podmiot i jest wynikiem jego własnej aktywności oraz działań podejmowanych na rzecz bezpieczeństwa przez jego otoczenie społeczne.
13 J. Widacki (red.), Ustrój i organizacja Policji w Polsce oraz jej zadania w ochronie bezpieczeń-stwa i porządku (reforma Policji – część I), Wydawnictwo ISP, Warszawa-Kraków 1997, s. 7-15.
14 J. Widacki Konieczny drugi etap reformy policji, [w:] J. Widacki, J. Czapski (red.), Bezpieczny obywatel – bezpieczne państwo. Lublin 1998.
15 B. Balcerowicz, Obrona państwa średniego, Warszawa 1997, s. 26
16 J. Gierszewski, Postrzeganie bezpieczeństwa na podstawie przeglądu defi nicji, [w:] Metodo-logia badań bezpieczeństwa narodowego. Bezpieczeństwo 2010. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda (red.), Warszawa 2010, s. 89 i n.
17 J. Gierszewski, Problemy tożsamości nauk o bezpieczeństwie jako dyscypliny społecznej, [w:]
T. Kośmider, W. Kitler, Granice tożsamości nauk o bezpieczeństwie. Perspektywa materialna i formalna, Difi n, Warszawa 2017, s. 114.
Bezpieczeństwo nigdy nie jest dane raz na zawsze. Osiąganie stanu bezpieczeństwa jest złożonym procesem polegającym na przeciwdziałaniu (unikaniu, zapobieganiu, przeciwstawianiu się) różnego rodzaju realnym i potencjalnym zagrożeniom, zarówno dla samego podmiotu, jak i jego interesów”18.
Podobnie bezpieczeństwo defi niuje L. Chojnowski, według którego oznacza ono pewność istnienia, posiadania, harmonijnego funkcjonowania i rozwoju podmiotu, wy-nikającą z braku zagrożenia lub posiadania zdolności ochrony przed nimi. Wymienione w defi nicji istnienie (fi zyczne przetrwanie), posiadanie (zachowanie wartości material-nych i niematerialmaterial-nych), harmonijne (niezakłócone) funkcjonowanie i rozwój (nieogra-niczany przez inne podmioty), są to uogólnione wartości bezpieczeństwa podmiotów, niezależnie od ich kategorii i indywidualnej charakterystyki. Możliwość ich częściowej lub całkowitej utraty wywołuje niepokój, obawy, lęk, strach i oznacza sytuację zagro-żenia, która utożsamiana jest z brakiem bezpieczeństwa19.
Podstawowe zagadnienia bezpieczeństwa powszechnego dotyczą:
– „problemów bezpieczeństwa i porządku publicznego, wynikających z zakłócenia harmonijnego funkcjonowania społeczeństwa, takich jak: przestępczość, niepo-koje społeczne, bezpieczeństwo imprez masowych, a także zagrożeń wynikają-cych z ataków terrorystycznych;
– ochrony ludności i dóbr materialnych przed skutkami katastrof naturalnych i klęsk żywiołowych, awarii technicznych, katastrof budowlanych i wypadków komunikacyjnych;
– ochrony ludności cywilnej podczas międzynarodowych konfl iktów zbrojnych – w ramach obrony cywilnej”20.
Reasumując dotychczasowe rozważania dochodzimy do wniosku, że bezpie-czeństwo stanowi podstawową wartość zarówno dla jednostki, jak i zbiorowości społecznych.
Bezpieczeństwo publiczne w świecie traktowane jest jako najważniejsza wartość, potrzeba i cel działalności państwa. Jest dzięki temu procesem, który pozwala w kon-sekwencji na zachowanie przez państwo suwerenności, niezależności oraz nienaru-szalności granic. Pozwala likwidować ograniczania w korzystaniu z praw i wolności przez swoich obywateli, a główne jego zadanie to stwarzanie warunków do niezakłó-conego rozwoju. Osiągnięcie odpowiedniego stanu bezpieczeństwa wymaga jednak zintegrowanych działań, w których uczestniczą wszystkie podmioty obejmujące funk-cje dziedziny państwa21. Bezpieczeństwo, podobnie jak szczęście, sprawiedliwość czy miłość, generalnie jest pojęciem zrozumiałym, aczkolwiek dotąd jednoznacznie nie zdefi niowanym, ponieważ posiada duży ładunek odniesień subiektywnych. Może być
18 A. Urbanek, Współczesny człowiek w przestrzeni bezpieczeństwa. W poszukiwaniu teore-tyczności bezpieczeństwa personalnego, Słupsk 2015, 45-46.
19 L. Chojnowski, Bezpieczeństwo. Zarys teorii, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2015, s. 15-16.
20 Tamże, s. 144.
21 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP, Warszawa 2014, s. 14-19.
ono postrzegane z różnych punktów widzenia np. profesjonalnego, sytuacyjnego czy osobistego22.
W aspekcie jednostki można mówić o bezpieczeństwie personalnym, które zdefi -niował między innymi A. Urbanek, bezpieczeństwo personalne to kategoria bezpie-czeństwa, w której głównym podmiotem staje się człowiek, człowiek jako autonomicz-na jednostka, jako członek zbiorowości ludzkiej, jako istota biologiczautonomicz-na, kulturowa, a przede wszystkim społeczna23.
Natomiast w kwes i zbiorowości społecznych według L. Chojnowskiego, oznacza ono „pewność zaspokojenia podstawowych potrzeb i zachowania najważniejszych wartości wspólnoty samorządowej:
– jej przetrwania, rozumianego jako biologiczne przeżycie członków wspólnoty jako jednostki samorządowej samodzielnie decydującej we własnych sprawach oraz jako zbiorowości składającej się na naród i społeczeństwo państwa, – samorządności,
– rozwoju społeczno-gospodarczego oraz
– jakości życia obywateli, uzyskanej w wyniku braku zagrożeń lub z posiadanych środków ochrony (zabezpieczeń) przed nimi”24.
Zdefi niowanie określenia porządek publiczny warto jest zacząć od określenia słow-nikowego. Słownik Języka Polskiego przedstawia porządek publiczny że, może być rów-nież kojarzony jako porządek społeczny i jest zdefi niowany jako życie zgodne z prawa-mi obowiązującyprawa-mi w społeczeństwie25.
Poza słownikowo porządek publiczny to system uregulowań prawnych, infrastruk-tury instytucjonalnej i układów społecznych tworzących się w miejscach życia publicz-nego w kategoriach globalnych i lokalnych, zapewniając w szczególności ochronę życia, zdrowia i wszelkiego mienia.
Porządek publiczny jest związany z zadaniami i działalnością organów administra-cji państwowej. Odnosi się do zadań organów spraw wewnętrznych i innych organów administracji oraz organizacji społecznych, które bezpośrednio wiążą się utrzymaniem porządku umożliwiającego normalny rozwój życia w państwie26. Przez porządek pu-bliczny rozumieć można stan zewnętrzny polegający na przestrzeganiu przez obywateli w swym postepowaniu zasad, form i nakazów, których nieprzestrzeganie w warun-kach zbiorowego współżycia ludzi narażałoby ich na niebezpieczeństwa, uciążliwo-ści pomimo braku złych zamiarów u osób, które by tych zasad, form i nakazów nie przestrzegały.
22 J. Gołębiewski, Bezpieczeństwo Narodowe RP, Warszawa, 1999 r, nr 4, s.195.
23 A. Urbanek, Współczesny człowiek w przestrzeni bezpieczeństwa. W poszukiwaniu teo-retyczności bezpieczeństwa personalnego. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Wydawnictwo Społeczno-Prawne,2015 s. 437.
24 L. Chojnowski, Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa społeczności lokalnych, [w:] Wybrane problemy bezpieczeństwa. Aspekty społeczno-ideologiczne, red. A. Urbanek, Expol, Włocławek 2013, s. 203-204.
25 www.sjp.pwn.pl
26 E. Ura, Prawo a dministracyjne. Cz. II, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1997, s. 98.
W związku z tym zapewnienie porządku publicznego nie opiera się wyłącznie na ochronie przed złą wolą, lecz przed ludzką nieostrożnością, brakiem przewidywania27. Porządek publiczny jest to całość form umożliwiających standardowy rozwój życia w organizacji państwowej, zespół norm, zwłaszcza prawnych i nie tylko, których prze-strzeganie powoduje normalne współżycie jednostek ludzkich. Ochrona porządku pu-blicznego to utrzymywanie stanu, wymaganego z jednej strony przez przepisy prawne, gdzie zadania Policji sprowadza się do oceny sytuacji faktycznie zaistniałej z sytuacją przewidzianą w ścisłej normie prawnej, z drugiej zaś przez ogólne poglądy społeczne, gdzie rolą Policji jest wykrycie opinii publicznej odnośnie do zjawiska spowodowanego działaniem natury lub zachowaniem człowieka28.
Porządek publiczny jest zagwarantowany nie tylko normami prawnymi, jest to jedy-nie jeden z kilku systemów normatywnych, które istjedy-nieją i funkcjonują w każdej spo-łeczności. Będą to także normy powszechnie akceptowane w danym społeczeństwie, jak normy religijne, moralne, obyczajowe oraz wszelkie zasady współżycia społeczne-go. Wspólną cechą jest to, że podobnie jak normy prawne, umożliwiają zachowanie harmonijności w życiu zbiorowym. Istotnym szczególnie zasadom postepowania ure-gulowanym normami pozaprawnymi, państwo nadaje w końcu rangę norm prawnych.
Ciągła dynamika zmian w zakresie obyczajowości, moralności sprawia że zawsze pew-na część norm pozostaje poza sferą porządku publicznego29.
Wysoce prosto J. Widacki wyjaśnia też określenie porządek publiczny, według nie-go porządek publiczny ma miejsce gdzie nie dochodzi do wykroczenia30.
Bezpieczeństwo a porządek publiczny to pojęcia nie tożsame zależne od szeregu czynników zewnętrznych. Bezpieczeństwo publiczne to pożądany stan faktyczny we-wnątrz państwa, który niezależnie od szkód spowodowanych przez ludzi, siły natury i technikę umożliwia funkcjonowanie całokształtu organizacji prywatnych, społecz-nych, państwowych oraz zachowanie zdrowia życia i mienia osób żyjących w tym pań-stwie. Natomiast porządek publiczny to pożądany stan faktyczny wewnątrz państwa, regulowany zasadami współżycia społecznego, normami prawnymi których przestrze-ganie powoduje prawidłowe współżycie zbiorowe w określonym czasie i miejscu31. Ujmując bezpieczeństwo i porządek publiczny od strony formalnej, kategorii tych nie można traktować jako czegoś stałego, niezmiennego. Życie społeczne ulega ciągłym zmianom, tak też zmienia się zakres bezpieczeństwa i porządku publicznego, tworzą się nowe niebezpieczeństwa, zmienia się moralność, zwyczaje, etyka, prawo32.
Niepodważalnym jest to, że zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego wymaga współdziałania administracji publicznej rządowej – zespolonej i
samorządo-27 W. Czapliński, Bezpieczeństwo, spokój i porządek publiczny w naszym prawie administracyj-nym, ,,Gazeta Administracji i Policji Państwowej” 1929, nr 9, s.317-323.
28 W. Kawka, Policja w ujęciu historycznym i współczesnym, Wilno 1939 s.73.
29 J. Zaborowski, Prawne środki zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego, Warsza-wa 1977, s.22.
30 J. Widacki Konieczny drugi etap reformy policji, [w:] J. Widacki, J. Czapski (red.), Bezpieczny obywatel – bezpieczne państwo. Lublin 1998.
31 E. Ura, Prawo administracyjne. Część druga, Rzeszów 1997, s. 100.
32 E. Ura, Pojęcie ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, ,,Państwo i Prawo” 1974, s.
76.
wej – niezespolonej, a także prywatnego sektora ochrony osób i mienia oraz detekty-wistyki odpowiedzialnych za bezpieczeństwo.
Rozdział 2.
Instytucje służące na rzecz społeczeństwa w obszarze bezpieczeństwa i porządku publicznego w Polsce
2.1 Uregulowania systemowe w zakresie bezpieczeństwa i porządku