Służby ratownictwa i ochrony ludności a zarządzanie kryzysowe

Szczególną uwagę przy rozpatrywaniu potencjału bezpieczeństwa narodowego w tym bezpieczeństwa i porządku publicznego należy zwrócić na służby ratownictwa i ochrony ludności⁸⁴, które działają zgodnie z ustawą⁸⁵ w systemie zarządzania kryzy-sowego. W modelu polskim sytuacja kryzysowa obejmuje jedynie zagrożenia o cha-rakterze niemilitarnym, mimo że zarówno w stanach nadzwyczajnych, jak i w czasie wojny zarządzanie kryzysowe wciąż jest realizowane. Zarządzanie kryzysowe w Polsce na szczeblu centralnym sprawuje Rada Ministrów korzystając z pomocy Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego. W sytuacjach szczególnych zadanie to może reali-zować, zgodnie z ustawą, minister właściwy do spraw wewnętrznych przy wsparciu ministra obrony narodowej oraz innych ministrów.

84 D. Skalski, Zarządzanie, bezpieczeństwo i ratownictwo - Wybrane aspekty, Gdańsk – Staro-gard Gdański 2018.

85 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 roku o zarządzaniu kryzysowym Dz.U. Nr 89 poz. 590 z późn. zm.

Organem do monitorowania bezpieczeństwa w sytuacjach kryzysowych jest Rządowe Centrum Bezpieczeństwa określone w ustawie o zarządzaniu kryzysowym, do zadań którego należy planowanie cywilne, w tym:

– przedstawianie szczegółowych sposobów i środków reagowania na zagrożenia oraz ograniczania ich skutków,

– opracowywanie i aktualizowanie Krajowego Planu Zarządzania Kryzysowego, we współpracy z właściwymi komórkami organizacyjnymi urzędów obsługują-cych ministrów oraz kierowników urzędów centralnych,

– analiza i ocena możliwości wystąpienia zagrożeń lub ich rozwoju, – gromadzenie informacji o zagrożeniach i analiza zebranych materiałów,

– wypracowywanie wniosków i propozycji zapobiegania i przeciwdziałania zagrożeniom,

– planowanie wykorzystania Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej do wykony-wania zadań,

– planowanie wsparcia przez organy administracji publicznej realizacji zadań Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej,

– monitorowanie potencjalnych zagrożeń,

– uzgadnianie planów zarządzania kryzysowego sporządzanych przez ministrów kierujących działami administracji rządowej i kierowników urzędów centralnych, – przygotowanie uruchamiania, w przypadku zaistnienia zagrożeń, procedur

zwią-zanych z zarządzaniem kryzysowym,

– przygotowywanie projektów opinii i stanowisk Zespołu,

– przygotowywanie i obsługa techniczno - organizacyjna prac Zespołu,

– zapewnienie koordynacji polityki informacyjnej organów administracji publicz-nej w czasie sytuacji kryzysowej,

– współdziałanie z podmiotami, komórkami i jednostkami organizacyjnymi Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej oraz innych or-ganizacji międzynarodowych, odpowiedzialnymi za zarządzanie kryzysowe i ochronę infrastruktury krytycznej,

– organizowanie, prowadzenie i koordynacja szkoleń i ćwiczeń z zakresu zarządza-nia kryzysowego oraz udział w ćwiczezarządza-niach krajowych i międzynarodowych, – zapewnienie obiegu informacji między krajowymi i zagranicznymi organami

i strukturami zarządzania kryzysowego,

– realizacja zadań stałego dyżuru w ramach gotowości obronnej państwa, – realizacja zadań z zakresu zapobiegania, przeciwdziałania i usuwania skutków

zdarzeń o charakterze terrorystycznym,

– współdziałanie z Szefem Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w zakre-sie zapobiegania, przeciwdziałania i usuwania skutków zdarzeń o charakterze terrorystycznym,

– realizacja zadań planistycznych i programowych z zakresu ochrony infrastruk-tury krytycznej oraz europejskiej infrastrukinfrastruk-tury krytycznej, w tym opracowy-wanie i aktualizacja załącznika funkcjonalnego do Krajowego Planu Zarządzania Kryzysowego dotyczącego ochrony infrastruktury krytycznej, a także współpra-ca, jako krajowy punkt kontaktowy, z instytucjami Unii Europejskiej i Organizacji

Traktatu Północnoatlantyckiego oraz ich krajami członkowskimi w zakresie ochrony infrastruktury krytycznej,

– informowanie, zgodnie z właściwością, podmiotów, o potencjalnych zagroże-niach oraz działazagroże-niach podjętych przez właściwe organy,

– współdziałanie z centrami zarządzania kryzysowego organów administracji publicznej.

Powstanie Rządowego Centrum Bezpieczeństwa dało możliwość stworzenia woje-wódzkich, powiatowych Centrów Zarządzania Kryzysowego, dlatego też w twie za zarządzanie kryzysowe odpowiada wojewoda, z wykorzystaniem wojewódz-kich zespołów i centrów zarządzania kryzysowego.

W samorządzie lokalnym za zarządzanie kryzysowe odpowiadają odpowiednio:

w powiecie – starosta, a w gminie prezydent miasta, burmistrz, wójt także z wykorzy-staniem odpowiednich zespołów i centrów zarządzania kryzysowego.

Do zadań Wojewódzkiego Centrum Zarządzania Kryzysowego i Powiatowego Centrum Zarządzania Kryzysowego należy m.in. nadzór nad funkcjonowaniem syste-mu wykrywania i alarmowania oraz systesyste-mu wczesnego ostrzegania ludności, współ-praca z podmiotami realizującymi monitoring środowiska oraz współdziałanie z pod-miotami prowadzącymi akcje ratownicze, poszukiwawcze i humanitarne.

Podmiotami odpowiedzialnymi w pierwszej kolejności za bezpieczeństwo i po-rządek publiczny, ochronę ludności w sytuacji zagrożenia sytuacją kryzysową są Państwowa Straż Pożarna, Policja, Służby Ratunkowe, które współdziałają działając w zintegrowanym systemie ratowniczo – gaśniczym.

Do podstawowych zadań Państwowej Straży Pożarnej w sytuacji kryzysowej należy:

– rozpoznawanie zagrożeń pożarowych i miejscowych,

– organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczych w czasie pożarów, klęsk żywio-łowych lub likwidacji miejscowych zagrożeń,

– organizowanie krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego,

– wykonywanie pomocniczych specjalistycznych czynności ratowniczych w czasie klęsk żywiołowych lub likwidacji miejscowych zagrożeń przez inne służby i pod-mioty ratownicze, kształcenie kadr dla potrzeb Państwowej Straży Pożarnej i in-nych jednostek ochrony przeciwpożarowej oraz powszechnego systemu ochro-ny ludności, nadzór nad przestrzeganiem przepisów przeciwpożarowych oraz kontrola działań zapobiegających poważnym awariom przemysłowym.

Podstawowe zadania Policji w sytuacji kryzysowej, to:

– ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naru-szającymi te dobra,

– ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, w tym zapewnienie spokoju w miejscach publicznych oraz w środkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach przeznaczonych do powszechnego korzystania,

– inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnia-niu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziała-nie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi,

– wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców,

– kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych związa-nych z działalnością publiczną lub obowiązujących w miejscach publiczzwiąza-nych, – gromadzenie, przetwarzanie i przekazywanie informacji kryminalnych.

Ratownictwo medyczne⁸⁶ obejmuje planowanie, organizowanie i realizację działań ratowniczych z zakresu kwalifi kowanej pierwszej pomocy.

Działania ratownictwa medycznego obejmują w sytuacji kryzysowej w szczególności:

– rozpoznanie u osób poszkodowanych stanu nagłego zagrożenia zdrowotnego oraz prowadzenie segregacji pierwotnej i udział w segregacji wtórnej,

– zastosowanie technik i sprzętu niezbędnych do ratowania życia i zdrowia w za-leżności od rodzaju, skali i miejsca zdarzenia oraz liczby osób poszkodowanych, – zapewnienie ciągłości procesu ratowania poszkodowanych i zagrożonych ludzi na miejscu zdarzenia oraz właściwych procedur przekazywania poszkodowa-nych kwalifi kowanej pomocy medycznej, wynikających z powiatowych i woje-wódzkich planów ratowniczych.

Służby „ pomocowe” lokalne wchodzące w system ratowniczy w zakresie zapew-nienia bezpieczeństwa i porządku publicznego, to również:

– pogotowie energetyczne, – pogotowie gazowe,

– pogotowie wodociągowo-kanalizacyjne, – pogotowie ciepłownicze,

– inne w zależności od sytuacji, w tym ochotnicze i prywatne.

Największy ciężar w zagwarantowaniu lokalnego bezpieczeństwa i porządku pu-blicznego w zakresie zarządzania kryzysowego spoczywa na samorządzie powiatowym i gminnym.

Ustawa o samorządzie powiatowym⁸⁷ wprost określa zadania własne powiatu o charakterze ponadgminnym, związane z usuwaniem bezpośrednich zagrożeń dla bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz obronności między innymi w zakresie po-rządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli, ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, przeciwpo-żarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska.

Działalność gminy w zakresie bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony lud-ności w sytuacji zagrożenia społeczeństwa określona jest w ustawie o samorządzie gminnym⁸⁸, która stanowi, że zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy.

Gmina zobowiązana jest do zapewnienia porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymywania gminnego magazynu przeciwpowodziowego.

86 Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym Dz.U. Nr 191 poz. 1410 z późn. zm.

87 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym Dz. U. z 2017 r. poz.1868.

88 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym Dz. U. z 2017 r., poz. 1875.

Zadaniem wójta jest opracowanie planu operacyjnego ochrony przed powodzią oraz ogłaszanie i odwoływanie pogotowia i alarmu przeciwpowodziowego.

Istotnym usprawnieniem systemu w celu zapewnienia odpowiedniego bezpieczeń-stwa i porządku publicznego społeczeństwu było powołanie i funkcjonowanie Centrów Powiadamiania Ratunkowego – „112” (CPR)⁸⁹. Podstawą funkcjonowania systemu po-wiadamiania ratunkowego jest ustawa⁹⁰, która określa zadania i zasady działania CPR-ów oraz rozporządzenie⁹¹ w Polsce.

Centrum jest jednolitym systemem, który obsługuje zgłoszenia alarmowe kiero-wane na numer alarmowy 112 umożliwiający przekazanie zgłoszenia alarmowego do właściwych służb ratowniczych.

W ramach systemu obligatoryjnie obsługiwany jest numer 997 (Policja). Natomiast numery 998, 999, 991, 992, 993, 994 i 987 oraz inne numery alarmowe podmiotów, do których zadań należy ochrona życia, zdrowia, bezpieczeństwa, porządku publicz-nego, mienia lub środowiska obsługiwane są fakultatywnie.

Operatorzy numerów alarmowych odbierają połączenia, następnie przeprowadzają rozmowę w celu uzyskania odpowiednich informacji i drogą elektroniczną przekazują zgłoszenie do służb ratunkowych. Operator otrzymuje automatycznie informacje na temat lokalizacji dzwoniącego; w przypadku zgłoszeń z telefonów komórkowych są to współrzędne geografi czne, numer dzwoniącego oraz imię i nazwisko osoby, na którą telefon jest zarejestrowany (również w przypadku zarejestrowanego numeru na kar-tę), w przypadku zgłoszeń z telefonów stacjonarnych operator otrzymuje dokładny adres oraz imię i nazwisko osoby, na którą telefon jest zarejestrowany. System po-wiadamiania ratunkowego pozwala także na identyfi kację numerów zastrzeżonych.

Operatorzy mogą szybko rozpoznać zgłoszenia fałszywe, złośliwe lub niezasadne.

Dzięki temu numer alarmowy nie jest blokowany, łatwiej jest dodzwonić się na numer alarmowy i do służb alarmowych docierają tylko zgłoszenia od osób, które naprawdę potrzebują pomocy. System działa z zastosowaniem zasady wzajemnej zastępowal-ności centrów w przypadku technicznej awarii jednego CPR-u lub w razie gdy liczba połączeń przekracza możliwość szybkiej ich obsługi, wtedy system przekierowuje au-tomatycznie zgłoszenie do CPR-u innego województwa.

W celu polepszenia systemu ratownictwa i ochrony ludności między innymi w za-kresie bezpieczeństwa i porządku publicznego, na szczeblu rządowym uchwalono

„Program Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014–2020”⁹², który został przed-łożony przez ministra spraw wewnętrznych i administracji.

To pierwszy dokument, który całościowo i kompleksowo opisuje problematykę or-ganizacji działań ratowniczych podejmowanych w celu ochrony życia, zdrowia, mienia i środowiska przez wszystkie podmioty publiczne i społeczne.

89 j.ang. public-safety answering point, PSAP.

90 Ustawa z dnia 22 listopada 2013 r. o systemie powiadamiania ratunkowego Dz.U. z 2019 r.

poz. 1077.

91 Rozporządzenie ministra administracji i cyfryzacji z dnia 28 kwietnia 2014 r. w sprawie organizacji i funkcjonowania centrów powiadamiania ratunkowego Dz.U. z 2014 r. poz. 574.

92 Uchwała nr 59/2014 Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2014 r. w sprawie przyjęcia Progra-mu Ratownictwa i Ochrony Ludności na lata 2014–2020, RM-111-43-14.

Jego rezultatem będzie usprawnienie systemu ratownictwa i nowoczesna organiza-cja ochrony ludności. Program uwzględnia rolę społecznych organizacji ratowniczych działających w obszarze ochrony przeciwpożarowej, ratownictwa wodnego i górskiego oraz innych rodzajów działań ratowniczych. Partnerska współpraca służb państwo-wych z tymi organizacjami jest podstawowym warunkiem realizacji jego zadań.

Strategicznym celem programu jest nowoczesna oraz efektywna ochrona ludności i ratownictwo odpowiadające na wyzwania związane z bezpieczeństwem obywateli.

Cele szczegółowe to:

– poprawa sprawności funkcjonowania ratownictwa i ochrony ludności - chodzi o to, aby służby ratownicze Państwowej Straży Pożarnej docierały do 80 proc.

obywateli w czasie poniżej 15 minut od momentu zgłoszenia zdarzenia. Obecnie taki standard realizowany jest w stosunku do 75 proc. populacji,

– wspieranie rozwoju potencjału ludzkiego i technicznego społecznych orga-nizacji ratowniczych - przewidziano rozwijanie umiejętności ratowniczych w ochotniczych organizacjach ratowniczych. Pogłębiana ma być współpraca między służbami państwowymi a społecznymi organizacjami ratowniczymi, co powinno skutkować efektywniejszym wykorzystaniem środków transportu i personelu ratowniczego, zwłaszcza gdy zachodzi potrzeba użycia helikoptera.

Opracowywane będą nowe rozwiązania techniczne, które wzmocnią bezpie-czeństwo ratowników i zwiększą niezawodność wykorzystywanych przez nich urządzeń,

– doskonalenie umiejętności ratowników oraz kadry dydaktycznej i szkoleniowej w zakresie działań ratowniczych (podnoszenie umiejętności praktycznych i zdo-bywanie wiedzy teoretycznej) - konieczne będzie stałe odtwarzanie zasobów sprzętu i materiałów w miarę ich zużywania w działalności szkoleniowej (chodzi o zapewnienie ciągłości procesu szkolenia). Stworzone zostaną zachęty dla leka-rzy do specjalizowania się w medycynie ratunkowej oraz podejmowania pracy w szpitalnych oddziałach ratunkowych i zespołach ratownictwa medycznego.

Efektywniej mają być wykorzystywane metody e-learningu w realizacji progra-mów szkoleniowych dla kadr państwowych i społecznych służb ratowniczych.

Realizacja działań w ramach każdego z celów szczegółowych będzie służyć popra-wie bezpieczeństwa obywateli, w tym związanego z ochroną życia i zdrowia w przy-padku nagłych zagrożeń. Przyczyni się też do efektywniejszej ochrony mienia i środo-wiska przed zagrożeniami wywołanymi katastrofami naturalnymi i spowodowanymi przez człowieka, a także negatywnym oddziaływaniem zmian klimatycznych i skutków rozwoju cywilizacyjnego.

Program, koordynowany i nadzorowany przez ministra spraw wewnętrznych, jest efektem współpracy ministrów: spraw wewnętrznych, administracji i cyfryzacji, zdro-wia i obrony narodowej, a także Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej, Komendanta Głównego Policji oraz społecz-nych organizacji ratowniczych.

2.3. Instytucje administracji samorządowej służące w obszarze