Kupno spadku

Rzeczy wchodzące w skład spuścizny z chwilą śmierci spadkodaw-cy mogły być przedmiotem różnych umów zawieranych przez ich poten-cjalnych spadkobierców do czasu wydania dekretu dziedzictwa. W tej kwestii wypowiedział się między innymi Sąd Najwyższy, który w orze-czeniu z dnia 1 marca 1923 r. (Rw. 267/22), stwierdził, że do zawarcia umowy dotyczącej nieruchomości spadkowych w toku postępowania spadkowego nie jest wymagane dla swej ważności zatwierdzenie jej przez sąd okręgowy, nawet mimo tego, że do spadku były powołane osoby małoletnie494.

Wymagane natomiast było, by umowa kupna dziedzictwa była ważna, spisanie aktu notarialnego albo zgodnie ze znowelizowanym 491 Uległo to zmianie dopiero w 1978 r.; W. Borysiak, Ochrona członków rodziny

spad-kodawcy na tle historycznoprawnym oraz prawnoporównawczym, „Zeszyty Prawnicze

UKSW” 2008, T. 8.2, s. 178, przyp. 135. 492 Dbałowski, Przeworski, s. 839-840.

493 K. Bokwa, I. Jarosz, Czy na pewno martwa instytucja? Staropolskie i austriackie

pactum advilitium w perspektywie współczesnej, „Studenckie Prace Prawnicze,

Administra-tywistyczne i Ekonomiczne” 2018, nr 25, s. 114, 116.

Rozdział V

§ 1278 ABGB, aby stwierdzenie tego faktu zostało potwierdzone za pomocą protokołu sądowego. W § 1278 ABGB ustawodawca, mówiąc o „kupnie dziedzictwa”, miał zapewne na myśli kupno przez daną osobę prawa do dziedziczenia, przysługującego konkretnej osobie (zbywcy). Potwierdza to orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1934 r. (C. II. Rw. 1504/33), w którym stwierdził on, że kupno całych lub części poszczególnych rzeczy, należących do przyjętego lub przynajmniej przy-padłego dziedzictwa, nie wymaga do swej ważności formy aktu nota-rialnego495. Natomiast ustne przyrzeczenie zawarcia umowy kupna dzie-dzictwa zgodnie z orzeczeniem Izby III Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1921 r. (Rw. 1412/21), nie miało mocy obowiązującej, skoro w tym przypadku do ważności umowy ustawa wymagała formy aktu notarialnego496. Wymóg aktu notarialnego obowiązywał również w przy-padku pozbycia się praw spadkowych, i to bez względu na to, czy w da-nym przypadku został sporządzony przed pozbyciem się spadku jego inwentarz, czy też nie, co potwierdził w orzeczeniu z dnia 23 czerwca 1933 r. (C. II. Rw. 678/33) Sąd Najwyższy, w sprawie wcześniej rozpa-trywanej przez Sąd Okręgowy w Stanisławowie (I. Cg. 136/31)497.

Nie wymagały natomiast dla swej ważności formy aktu notarialne-go lub protokołu sądowenotarialne-go kupno legatu, nawet jeżeli jenotarialne-go przedmiotem było prawo przysługujące danej osobie do majętności tabularnej, którą otrzymała ona na mocy rozporządzenia ostatniej woli spadkodawcy w postaci podstawienia powierniczego. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 8 listopada 1932 r. (Nr III 1 R 545/32), w sprawie wcześniej roz-patrywanej przez Sąd Okręgowy w Czortkowie (D. hip. 494/27) i Sąd Apelacyjny we Lwowie (II R 458/32), podkreślił, że do zawarcia takiej umowy nie przypisuje ustawa cywilna żadnej specjalnej formy, a więc umowa ta nie wymaga dla swej ważności formy aktu notarialnego lub

495 OPSN.dc R. IX, Kraków 1934, poz. 565 A, s. 213. 496 PPiA.oM 1923, R. XLVIII, s. 114-115.

Otwarcie i objęcie dziedzictwa

spisania protokólarnego wobec sądu. Przepis bowiem § 1278 ABGB, traktujący o kupnie dziedzictwa, nie może być w drodze analogii stoso-wany do kupna legatu, gdyż jest to przepis wyjątkowy, odbiegający od ogólnej zasady wyrażonej w § 883 ABGB, a jako taki nie może ulegać wykładni rozszerzającej498.

Pełny komplet Izby III Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 19 mar-ca 1925 r. (Rw. 767/24), wypowiedział się również, że odpłatne zrzecze-nie się praw spadkowych zrzecze-nie narusza przepisu § 879 pkt 3 ABGB ani zrzecze-nie sprzeciwia się dobrym obyczajom. Par. 879 pkt 3 ABGB, przewidywał bowiem nieważność umowy, na mocy której nastąpiło zbycie dziedzictwa lub zapisu, którego spodziewano się od osoby trzeciej, i stało się to jesz-cze za jej życia. Warto dodać, że sprawa dotyczyła adoptowanej córki, która na prośbę ciężko chorego ojca to uczyniła499.

Przy przeniesieniu spadku na ogół, ze względu na długoletnie przy-wiązanie rodziny do posiadłości, unikano sprzedaży gruntów wchodzących w skład gospodarstw500. Umową kupna spadku byli przede wszystkim zainteresowani sami spadkobiercy, jeżeli było ich kilkunastu, a nie jeden.

Niekiedy spadkobierca mógł także starać się o odzyskanie nieru-chomości, która została sprzedana za życia spadkodawcy, a wchodziła w skład jego majątku. Taka możliwość zachodziła, jeżeli nieruchomość ta została sprzedana z zastrzeżeniem odkupu. Prawo do odkupienia rzeczy sprzedanej, zgodnie z § 1068 ABGB, przysługiwało sprzedawcy rzeczy, jeżeli nadane zostało jemu w ogóle i bez bliższego oznaczenia (czyli bez jakichkolwiek ograniczeń), jeżeli kupiona rzecz znajdowała się w stanie niepogorszonym i cena kupna została zapłacona. Natomiast pożytki przez obie strony w tym czasie, czy to z pieniędzy, czy z tej rzeczy uzyskane wzajemnie się znosiły. Prawo do odkupu było prawem 498 PPiA.oM 1933, R. LVIII, poz. 103, s. 133-134; OPSN.dc R.VIII, Kraków 1933, poz. 241 A), s. 95.

499 „Głos Adwokatów” 1927, R. III, z. IX-X, s. 287; Dbałowski, Przeworski, s. 899. 500 J. Tułasiewicz, Wskazówki dla włościan… [1902], s. 17.

Rozdział V

majątkowym, które przechodziło na spadkobierców. Z tego tytułu mogli oni, zgodnie z orzeczeniem Izby III Sądu Najwyższego z dnia 23 paź-dziernika 1923 r. (Rw. 1854/22), wnieść skargę z tytułu odkupu, jeżeli za życia spadkodawcy, który sprzedał nieruchomość, oświadczył on nabywcy nieruchomości, że z prawa tego skorzysta i ofiarował jemu umówione wzajemne świadczenia (np. składając je do depozytu sądowe-go)501. Za bezskuteczne uznała natomiast w orzeczeniu z dnia 12 grudnia 1922 r. (Rw. 1599/22) Izba III Sądu Najwyższego zastrzeżenie prawa odkupu na rzecz osoby trzeciej. Sąd w tym przypadku stwierdził, że prawo odkupu może być zastrzeżone tylko dla sprzedawcy i tylko przez niego wykonane. Nie mógł natomiast jego dochodzić, jeśli zastrzegł je nie dla siebie, lecz dla kogoś innego502. Wejście w życie kodeksu zobo-wiązań spowodowało, że na terenie byłego zaboru austriackiego uchylo-ny został § 1079 ABGB, regulujący znaczenie i skutki wpisu prawa pierwokupu do ksiąg gruntowych503.

Prawo odkupu nieruchomości powinno było być precyzyjnie okre-ślone, ponieważ jeśli tak nie było, mogło to w praktyce rodzić spory. Tak, jak to miało miejsce w sprawie zakończonej orzeczeniem Izby trzeciej Sądu Najwyższego z dnia 2 listopada 1921 r. (R. 190/21), w której spad-kodawca w rozporządzeniu ostatniej woli przyznał spadek trzem synom, w tym dwóm synom zapewnił prawo odkupu realności od trzeciego syna. Nie określił jednakże w swoim rozporządzeniu ostatniej woli, który z nich ma pierwszeństwo w skorzystaniu z tego prawa [z tła sprawy wynika, że wolą spadkodawcy było, by z tego prawa skorzystali obydwaj wymienie-ni synowie wspólwymienie-nie – J.K.]. W konsekwencji po śmierci spadkodawcy obydwaj synowie twierdzili, że mają prawo odkupu realności po trzecim

501 PPiA.oM 1924, R. XLIX, poz. 135, s. 136-137.

502 PPiA.oM 1923, R. XLVIII, s. 252; PN 1924, R. III, nr 1, s. 42.

503 J. Górecki, Wpis umownego prawa pierwokupu do księgi wieczystej i jego wpływ na

Otwarcie i objęcie dziedzictwa

bracie. Zaistniały spór, zdaniem Sądu, wymagał odesłania stron przez sędziego spadkowego na drogę sporu sądowego504.

Wszelkie cesje praw do spadku, obejmującego nieruchomość, zgod-nie z wyrokiem Najwyższego Trybunału Administracyjnego z dnia 18 czerwca 1934 r. (L. Rej. 1571/30) i dawnym prawem podatkowym austriackim, podlegały należnościom od przeniesienia własności nieru-chomości505.

Nie wszystkie umowy dotyczące spadku w ABGB były dopuszczal-ne. Zgodnie bowiem z pkt 4 § 879 umowa, którą by ktokolwiek zawarł z inną osobą spodziewającą się po trzeciej osobie [czyli spadkodawcy – J.K.] dziedzictwa lub zapisu, a nastąpiło to jeszcze za życia tej osoby, była nieważna. Między innymi umowa zawarta za życia spadkodawcy między dziedzicem a legatariuszem odnośnie do prolongaty terminu płatności legatów, orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 1937 r. (C II 1915/37), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Apelacyjny we Lwowie (I CA 749/36), została uznana nie tylko za sprzecz-ną z przepisami prawa, ale także dobrymi obyczajami. Z treści przepisu widoczna jest wola prawodawcy, by za życia spadkodawcy nie dopuścić do transakcji prawami spadkowymi506.