Opieka a nieruchomość

Ze względu na szczególne znaczenie nieruchomości i szczególną pozycję, jaką w ABGB zajmowali małoletni, którzy mogli być zarówno potencjalnymi spadkobiercami, jak i niekiedy także spadkodawcami, wymagają określenia prawa opiekuna małoletniego, występującego jako podmiot postępowania spadkowego w odniesieniu do nieruchomości. O związku opieki z prawem spadkowym świadczy fakt, że tak jak w przy-padku dziedziczenia ABGB wyróżniało najpierw dziedziczenie testa-mentowe, a następnie ustawowe, podobnie było z opieką, najpierw w ko-deksie wyróżniano powołanie do opieki testamentowe (§§ 196-197), a następnie ustawowe (§ 198)305. Najdobitniej zostało to wyrażone w § 196 ABGB, który stanowił, że przede wszystkim służy sprawowanie opieki temu, kogo powołał do tego ojciec, lub jeżeli nie wydał w tym względzie zarządzenia, kogo matka powołała.

Fakt, do kogo należy opieka nad dziedzicami, był jednym z tych, które zgodnie z pkt 5 § 39 pat. niesp. musiał ustalić delegat sądu powia-towego po przybyciu do mieszkania zmarłego mający sporządzić akt zejścia spadkodawcy. A jeżeli było mu wiadomo, iż jest ustanowiony dziedzic testamentowy, również udawał się do jego miejsca zamieszkania. Dodatkowo zgodnie z pkt 8 § 39 pat. niesp., obowiązany był on zasięgnąć wiadomości o tym, jakie opieki i kuratele sprawował zmarły oraz czy już 304 Z. Fenichel, Instytucja powiernictwa, „Głos Adwokatów” 1932, R. VII, z. VI, s. 354, 360.

Rozdział III

zamianował dla swoich dzieci i dziedziców opiekunów lub kuratorów, i kogo zamierza zaproponować na współopiekuna pozostała przy życiu wdowa po zmarłym.

Opiekę nad małoletnimi dziećmi mógł sprawować bądź to opiekun, bądź to kurator. Jeżeli spadkodawca ustanowił kuratora majątku, wyklu-czał tym samym opiekuna dzieci od zarządu majątkiem rodzinnym i jego owocami, przy czym jeżeli został on ustanowiony przed przyznaniem spadku, to wówczas był on związany zarządzeniami sądu spadkowego.

Małoletniemu, oprócz przyznanego mu przez ojca majątku, mogły przyznać majątek także inne osoby. Jeżeli małoletniemu przyznała część dziedzictwa matka albo inna osoba, a zarazem wyznaczyła opiekuna, to wówczas zgodnie z § 197 ABGB mógł być on przyjęty tylko w charak-terze kuratora pozostałego majątku. Ustanowienie zarządcy przez matkę dla majątku pozostawionego dzieciom obowiązywało także odnośnie do zachowku.

Opiekun prowadzący gospodarstwo pupila zgodnie z § 233 ABGB nie mógł samowolnie (bez pozwolenia sądu) zrzec się spadku lub przyjąć go bezwarunkowo. Pozwolenia wymagało także uznanie przez opiekuna wątpliwych legatów. Nie potrzeba natomiast było żadnego zezwolenia do ważnego przyjęcia spadku imieniem małoletniego z uwzględnieniem rozporządzenia ostatniej woli306. Przyzwolenie zaś przez opiekuna na budowę przez obcą osobę na gruncie należącym do małoletniego na za-budowę nie skutkowało tym, że stawał się on właścicielem zabudowane-go gruntu307.

Nadzór nad poczynaniami opiekuna szczególnie w sprawach doty-czących zarządu majątkiem pupila sprawował sąd opiekuńczy, który zgodnie z § 187 ABGB pełnił „szczególną opiekę” (Obervormundschaft) nad pupilem. Jak wykazał znawca tej problematyki, Julian Tułasiewicz, 306 Orzeczenie Izby trzeciej Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1924 r. (Lcz. Rw. 1518/24), „Głos Prawa” 1925, R. II, nr 1 i 2, s. 36-38.

Dziedziczenie testamentowe

nadzór ten był konieczny. W praktyce bowiem dochodziło do częstych nieprawidłowości w zakresie zarządu sprawowanego przez opiekunów nad majątkiem ich pupilów. Najczęściej opiekunowie nie przedkładali żadnych sprawozdań sądowi z zarządu nim. Podobnie nie prowadzili żadnych rachunków, jakie dochody przynosił majątek pupilów, a jeżeli je przedstawiali, to najczęściej zaniżone. Natomiast przedstawiali bardzo dokładny rachunek wydatków związanych z zarządem majątkiem, ale bez pokwitowań i często obejmujący wydatki w ogóle niezwiązane z za-rządem majątku pupila308. Ponadto należy dodać, że na mocy austriackiej ustawy notarialnej z 1871 r. wszelkie akta związane ze spadkobraniem sierocym miały być prowadzone przez kancelarie notarialne309. Niepra-widłowości w zakresie spadkobrania sierocego w Galicji były tak duże, że w styczniu 1888 r. Sejm galicyjski zobowiązał Wydział Krajowy do przygotowania odpowiedniego projektu ustawy celem skierowania go do uchwalenia przez Radę Państwa310.

Sąd opiekuńczy miał obowiązek starać się o wybadanie majątku pupila i odpowiednie jego zabezpieczenie. W tym celu był zobowiązany zarządzić spisanie dokładnego wykazu (inwentarza) całego majątku, należącego do małoletniego, choćby nawet ojciec lub inny spadkodawca zakazał jego spisywania (§ 223 ABGB). Inwentarz ten powinien był być sporządzony bez zwłoki, w razie potrzeby nawet przed ustanowieniem opiekuna. Jak najprędzej powinno było także nastąpić oszacowanie nie-ruchomości. Można go było zaniechać, jeśli wartość nieruchomości była znana z innych pewnych źródeł (jak np. cena niedawnej sprzedaży lub

308 J. Tułasiewicz, Wskazówki dla włościan w sprawach spadkowych i opiekuńczych, „Przewodnik «Kółek Rolniczych»” 1901, R. XV, nr 22, s. 3.

309 A. Górak, K. Latawiec, Kancelaria organów władzy w Galicji. Wybór źródeł, https:// phavi.umcs.pl/at/attachments/2014/0117/091803-kancelarie-organow-wladzy-w-galicji.pdf

[dostęp 28.12.2018].

310 J. Tułasiewicz, Reforma postępowania spadkowego i sierocego dla Galicji, „Przegląd Sądowy i Administracyjny” 1888, R. XIII, s. 667.

Rozdział III

wcześniejszego oszacowania sądowego)311. Również w przypadku, gdy wśród spadkobierców byli małoletni, dziedzice, zgodnie z orzeczeniem Najwyższego Trybunału z dnia 23 maja 1899 r. (L. 4345, Slg. 558), wy-danym na podstawie § 137 pat. niesp., sąd spadkowy powinien był się wstrzymać z wydaniem za granicę spadku lub jego części po zmarłym cudzoziemcy, dopóki nie zostaną rozstrzygnięte prawomocnie zgłoszone do niego roszczenia312.

Do sądu należała również decyzja, czy w przypadku małoletniego lub osoby pozostającej pod kuratelą, który miał udział w spuściźnie, dokonać podziału gruntu spadkowego, nawet jeśli byłby możliwy jego podział i pozostali spadkobiercy, będący jego współwłaścicielami, tego sobie życzyli czy nie. Z drugiej jednak strony zwracano uwagę na do-puszczalną przez § 812 ABGB i § 44 pat. niesp. możliwość oddzielenia udziału w spuściźnie małoletniego od reszty majątku spadkowego, które czasami mogłoby być dla niego korzystne313.

W razie koniecznej potrzeby (np. brak środków utrzymania, § 220 ABGB) lub gdy było to oczywiście korzystne dla pupila, opiekun pupila mógł sprzedać zarządzane przez niego nieruchomości należące do pupi-la. Mogło to jednak nastąpić za zezwoleniem sądu opiekuńczego w dro-dze licytacji publicznej, a gdy zaszły ważne przyczyny, sąd mógł również zezwolić na ich sprzedaż z wolnej ręki (§ 232 ABGB)314.

Natomiast bez porozumiewania się z władzą opiekuńczą, zgodnie z orzeczeniem Izby trzeciej Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 1926 r. (R. 916/25), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Powiatowy

311 F. Zoll, Prawo cywilne…, s. 156.

312 Postępowanie w sprawach niespornych (Patent niesporny) i Ustawa o

ubezwłasno-wolnieniu z 28. I 1916 l. 207 dpp wraz z orzecznictwem b. sądów austriackich i sądów polskich, dodatkowemi ustawami i rozporządzeniami polskiemi, oraz okólnikami ministe-rialnymi, tłum. i oprac. A. Laniewski, Nakładem księgarni Dra Maksymiliana Bodeka, Lwów 1928, s. 93.

313 J. Tułasiewicz, Wskazówki dla włościan… [1902], s. 16-17, 21. 314 F. Zoll, Prawo cywilne…, s. 162.

Dziedziczenie testamentowe

we Lwowie (uchwała z dnia 8 października 1921 r., A. VII. 825/20/12) i Sąd Okręgowy we Lwowie (uchwała z dnia 21 października 1925 r., R. V. 1081/25), sąd spadkowy mógł przyjąć do depozytu sądowego spła-tę legatu, dokonaną przez spadkobierców na rzecz małoletnich legatariu-szy315. Zgodnie jednak z § 83 pat. niesp., o wszelkich zapisach przezna-czonych dla małoletnich powinien był z urzędu o tym fakcie powiadomić opiekuna lub kuratora małoletniego.

Władza opiekuńcza opiekuna rozciągała się do czasu osiągnięcia pełnoletności przez małoletniego. Jeżeli jednak spadkodawca lub sąd usta-nowił opiekuna tylko na pewien czas, lub go wykluczył na wypadek zajścia jakiegoś zdarzenia, to wówczas zgodnie z § 256 ABGB, jeżeli czas ten upłynął lub zdarzenie to zaszło, należało zwolnić opiekuna z jego funkcji.

Oprócz opieki ABGB przewidywał również kuratelę. Różnice po-między opieką a kuratelą przedstawiono w § 188 ABGB. Zgodnie z nim do szczególnych obowiązków opiekuna należało przede wszystkim sta-ranie się o osobę małoletniego i zarząd jego majątkiem. Natomiast do obowiązków kuratora należał zarząd majątkiem osoby, która nie była małoletnia, lecz z innych powodów sama nie mogła nim zawiadywać, oraz troska o jej interesy. Kompetencje kuratora w tym zakresie nie były jednak bezgraniczne. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 9 stycz-nia 1930 r. (Nr III 1 Rw 247/29), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy w Brzeżanach (Cg I 622/25) i Sąd Apelacyjny we Lwowie (Bc IV 259/28), ustanowiony przez sąd spadkowy kurator do zastępowa-nia nieobecnego spadkobiercy w przewodzie spadkowym i do zawarcia umowy działu spadku, nie był jednakże uprawniony do dysponowania przy umowie działowej niewydzieloną częścią gruntu należącą do osoby, której kuratorem został ustanowiony, a który to grunt do spadku nie na-leżał, lecz należał do własnego majątku osoby pozostającej pod kuratelą i która przy tej czynności nie była należycie zastąpiona316.

315 OSP 1930, T. X, poz. 123, s. 114-115. 316 PPiA.oM 1930, R. LV, poz. 119, s. 187-188.

Rozdział III

Najpoważniejszym błędem ABGB w przewodach spadkowych z udziałem małoletnich, który w praktyce zemścił się fatalnie na prze-wodzie spadkowym i jego rezultatach gospodarczych, było oddzielenie między przewodem spadkowym a przewodem opiekuńczym, jakie się wykształciło w postępowaniu niespornym. Cała bowiem waga, znacze-nie przewodu spadkowego okazywała się dopiero w ścisłym związku z przewodem opiekuńczym317.