Podstawy prawne dziedziczenia nieruchomości

Przepisy prawa spadkowego, regulujące proces dziedziczenia, po-wstają na ogół w bezpośredniej zależności od panujących stosunków własności. Równie wielką rolę w ich powstaniu ogrywa także tradycja, zwyczaje oraz społeczna świadomość w szerokim tego słowa znaczeniu. Źródła te, pod wpływem których formują się przepisy prawa spadkowe-go, oddziałują także bez wątpienia na kształtowanie zakresu uprawnień, pozwalających spadkodawcy dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci95.

W austriackim kodeksie cywilnym, ogłoszonym patentem cesarskim dnia 1 czerwca 1811 r. (Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch), przepisy prawne dotyczące dziedziczenia znajdują się w części drugiej tej ustawy 93 PN 1922, R. I, nr 1, s. 77, 81. W 1934 r., w obydwu izbach było 152 notariuszy, a w 1939 r. – 153; D. Malec, Notariat Drugiej Rzeczypospolitej…, s. 416, tab. 2.

94 D. Malec, Notariat Drugiej Rzeczypospolitej…, s. 101-102.

95 J. Turłukowski, Ewolucja unormowania rezerwy spadkowej w prawie rosyjskim

Zagadnienia związane z dziedziczeniem nieruchomości w byłym zaborze austriackim... (O prawie rzeczowym), szczególnie w jej oddziale pierwszym (O prawach

ściśle rzeczowych), ponadto wybrane w oddziale drugim (O prawach osobisto-rzeczowych). W oddziale pierwszym znajdujemy następujące

przepisy: 1) O prawie dziedziczenia (rozdział VIII, §§ 531-551); 2) O

roz-porządzeniu ostatniej woli w ogólności, a w szczególności o testamentach

(rozdział IX, §§ 552-603); 3) O dziedzicach podstawionych i

powiernic-twach (fideikomisach) (rozdział X, §§ 604-646); 4) O zapisach (rozdział

XI, §§ 647-694); 5) O ograniczeniu i zniesieniu rozporządzeń ostatniej

woli (rozdział XII, §§ 695-726); 6) O ustawowym porządku dziedziczenia (rozdział XIII, §§ 727-761); 7) O zachowku i policzeniu na zachowek lub

część dziedzictwa (rozdział XIV, §§ 762-796); 8) O objęciu dziedzictwa w posiadanie (rozdział XV, §§ 797-824)96.

Natomiast w oddziale drugim ABGB wybrane przepisy dotyczące dziedziczenia znajdują się w rozdziale XVIII (§§ 938-956, O darowiznach) i rozdziale XXVIII (§§ 1217-1266, O kontraktach małżeńskich).

Należy również przywołać Patent niesporny, czyli patent cesarski z dnia 9 sierpnia 1854 r., zawierający przepisy postępowania w sprawach niespornych (d.p.p. l. 208), zwłaszcza jego dział drugi (O pertraktacji

spadkowej, §§ 20-180).

Najpoważniejsze nowelizacje ABGB od czasu jej uchwalenia miały miejsce w okresie I wojny światowej. Zostały one dokonane z inicjatywy zmarłego tuż przed wojną Josefa Ungera. Dokonano ich w trzech kolejnych latach, pierwszą w 1914 r., drugą w 1915 r. i trzecią w 1916 r. Tylko pierw-sza i trzecia nowelizacja objęły między innymi przepisy prawa spadko-wego. Druga natomiast nowelizacja, mimo że dotyczyła nieruchomości, nie miała nic wspólnego z prawem spadkowym, poświęcona była ona bowiem tylko i wyłącznie nowelizacji przepisów o odnawianiu i prosto-waniu granic.

96 H. Konic, Projekt ustawy o prawie spadkowym w ogólności, „Gazeta Sądowa War-szawska” 1924, R. LII, nr 34, s. 525.

Rozdział I

Nowelizację przepisów prawa spadkowego rozpoczęto od zmiany przepisów dotyczących:

1) świadków przy rozporządzeniach ostatniej woli (§§ 586, 591 i 597 ABGB);

2) ustawowego następstwa w dziedziczeniu krewnych pochodzenia ślubnego (§§ 731, 741 i 751 ABGB);

3) ustawowego prawa dziedziczenia między dziećmi nieślubnymi a rodzicami (§§ 754 i 756 ABGB);

4) ustawowego prawa dziedziczenia małżonka (§§ 757, 758, 759 i 796 ABGB);

5) spuścizny bezdziedzicznej (§ 760 ABGB).

Uchylono natomiast całkowicie: § 592 i §§ 742-749 ABGB97. W ramach pierwszej nowelizacji przepisów prawa spadkowego w ABGB na cztery kwestie warto szczególnie zwrócić uwagę. Przede wszystkim w wyniku nowelizacji znacznie ograniczono ustawowy po-rządek dziedziczenia, zawężając go do czterech pierwszych linii, z wy-łączeniem ponadto z rzędu dziedziców czwartej linii – potomków pra-dziadków. Tym sposobem z krewnych powołanych przez kodeks cywilny do dziedziczenia wykreślił prawodawca znaczną ich liczbę, co nie było bez znaczenia, chociażby ze względu na ewentualne należne im zachowki. Natomiast prawo do legitymy otrzymały dzieci nieślubne, które zrównano z dziećmi ślubnymi98. Daleko zaś było im do równości w zakresie dziedziczenia po zmarłych rodzicach. Zgodnie bowiem ze znowelizowanym § 754 ABGB dzieci nieślubne dziedziczyły tylko po matce i jej krewnych99.

Nowe brzmienie nadano § 586 ABGB (§ 55 ustawy nowelizacyjnej I), określającemu wymogi ważności ustnego rozporządzenia ostatniej woli.

97 E. Till, Nowela do kodeksu…, s. 88-97. 98 Ibidem, s. 41, 45.

99 M. Stus, Ewolucja zasad dziedziczenia ustawowego w prawie polskim (1918-1964)

Zagadnienia związane z dziedziczeniem nieruchomości w byłym zaborze austriackim... Zgodnie ze wspomnianym przepisem aby słowne rozporządzenie ostat-niej woli było prawomocne, powinno było być na żądanie każdego, komu na tym zależy, przez zaprzysiężone i zgodne zeznania trzech świadków, lub jeżeli jeden z nich nie może być już słuchanym, przynajmniej przez zeznania dwóch pozostałych potwierdzone. Postanowienia znowelizo-wanego § 586 ABGB wyraźnie podkreśliły, że potwierdzenie pod przy-sięgą przez trzech świadków jest warunkiem prawnej skuteczności ust-nego rozporządzenia ostatniej woli. Zeznania świadków w tym przypadku nie stanowiły dowodu, lecz przesłankę materialną ważności ustnego rozporządzenia ostatniej woli. Do ważności bowiem ustnego rozporządzenia ostatniej woli wyraźnie wymagane było potwierdzenie (Bestätigung a nie Beweis) jego treści zgodnymi, zaprzysiężonymi ze-znaniami trzech świadków, w przeciwnym razie uznawano rozporządze-nie ostatrozporządze-niej woli za bezskuteczne100.

Również w wyniku pierwszej nowelizacji ABGB zapewniono mał-żonkom spadkodawcy prawo do większego udziału spadkowego od tego, jaki przypadał każdemu z jego dzieci, zwłaszcza przy licznie rozrodzo-nym potomstwie. Uzasadniano to pierwiastkiem współpracy między nimi, jaka miała miejsce w ognisku domowym spadkodawcy w połącze-niu z ciążącym na nich obowiązkiem dostarczania alimentów101. Nowela gruntownie zmieniła te stosunki na korzyść pozostałego małżonka.

Na końcu pierwszej nowelizacji ujęto prawo skarbu państwa do spadków bezdziedzicznych, gdy nie było żadnych dziedziców czy lega-tariuszy, którzy mogliby spadek objąć. Prawo skarbu państwa w tym przypadku nie było prawem spadkowym, lecz obowiązkiem publicznym, ustanowionym w tym celu, ażeby majątki bezdziedziczne (ein erbloses

Gut) nie marniały bez dozoru. Skarb państwa przejmował spadek

100 Uzasadnienie orzeczenia Izby III Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1922 r. (Rw. 138/22); PPiA.oM 1922, R. XLVII, s. 228-230.

101 W. Jaskłowski, O potrzebie reformy spadkobrania gospodarstw małorolnych, „Głos Sądownictwa” 1930, R. II, nr 7-8, s. 425.

Rozdział I

bezdziedziczny na mocy iure imperii, które stanowiło rodzaj sukcesji uniwersalnej, opartej na odmiennym od dziedziczenia tytule prawnym. Państwo zawłaszczało majątek spadkowy „prawem kaduka”

(Heimfall-srecht). Jednakże w praktyce stanowisko państwa nie różniło się

zasad-niczo od położenia prawnego właściwych spadkobierców102.

W wyniku trzeciej nowelizacji ABGB przeprowadzonej rozporzą-dzeniem cesarskim z dnia 19 marca 1916 r. (Dz.U.P. nr 69) zmieniono przepisy dotyczące: 1) zrzeczenia się dziedziczenia (§ 551 ABGB); 2) for-my pozasądowego rozporządzenia ostatniej woli (§§ 579, 581 i 722 ABGB); 3) śmierci powierniczo podstawionego dziedzica przed nadejściem zda-rzenia przewidzianego podstawieniem (§ 615 ABGB); 4) bezskuteczno-ści klauzuli derogacyjnej (§ 716 ABGB); 5) niegodnobezskuteczno-ści dziedziczenia i wydziedziczenia (§§ 540, 541 i 780 ABGB); 6) uwzględniania darowizn przy obliczaniu zachowku (§§ 784, 785, 787, 789 i 951 ABGB); 7) środków zabezpieczenia wierzycieli dziedzica (§ 822 ABGB). Zastrzeżono przy tym, że nowelizacje §§ 579 i 722 ABGB będą miały zastosowanie także do przypadków zaistniałych przed dniem 1 stycznia 1917 r.103 Natomiast

102 E. Till, Nowela do kodeksu…, s. 51-52; M. Stus, Ewolucja zasad dziedziczenia

usta-wowego w prawie polskim (1918-1964) – cz. II, „Rejent” 2005, R. 15, nr 11, s. 73. Bardzo

zwięzłe przedstawienie zmian dokonanych w prawie spadkowym w następstwie pierwszej nowelizacji do ABGB przedstawia również Fryderyk Zoll (junior); F. Zoll, Zmiany w prawie

prywatnem od początku roku 1914, Nakładem Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniw. Jagiell.,

Kraków 1915, s. 28-31.

103 Potwierdził to Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 2 czerwca 1936 r. (C II 580/36), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy w Stanisławowie (I Cg J a 322/30) i Sąd Apelacyjny we Lwowie (I CA 1029/34), który zauważył, że jeżeli spadek przyznano prawomocnym dekretem dziedzictwa przed dniem 1 stycznia 1917 r., to wówczas ma za-stosowanie przepis § 722 ABGB w pierwotnym brzmieniu, o ile chodzi o odtworzenie treści zaginionego rozporządzenia ostatniej woli, a osnowa zaginionego sądowego proto-kołu przesłuchania świadków słownego rozporządzenia ostatniej woli, musiała być udo-wodniona w taki sposób, jak słowne rozporządzenie ostatniej woli, czyli zgodnie z § 586 ABGB; PPiA.o 1936, R. LXI, poz. 288, s. 457-458.

Zagadnienia związane z dziedziczeniem nieruchomości w byłym zaborze austriackim... pozostałe znowelizowane przepisy ABGB miały mieć zastosowanie tylko do sytuacji zaistniałych po dniu 1 stycznia 1917 r.104

Tab. 1. Wykaz znowelizowanych przepisów ABGB w latach 1914 i 1916, odnoszących się do dziedziczenia nieruchomości

I nowelizacja – 1914 r.

§ ABGB (§ noweli) ^{III nowelizacja – 1916 r.} § ABGB (§ noweli)

§ 586 (§ 55) § 591 (§ 56) § 592* (§ 57) § 597 (§ 58) § 731 (§ 60) § 751 (§ 63) § 757 (§ 68) § 760 (§ 73) § 796 (§ 71) § 432 (§ 16) § 436 (§ 20) § 437 (§ 21) § 540 (§ 63) § 541 (§ 64) § 551 (§ 54) § 579 (§ 55) § 581 (§ 56) § 615 (§ 59) § 722 (§ 57) § 784 (§ 67) § 785 (§ 68) § 951 (§ 71) § 1278 (§ 96)

*paragraf całkowicie uchylony Źródło: opracowanie własne.

Generalnie zmiany dokonane w austriackim kodeksie cywilnym pierwszą i trzecią nowelą oceniane są bardzo wysoko. Dzięki oparciu ich na nowym kodeksie niemieckim i szwajcarskim przyczyniły się one do tego, że ABGB u progu XX w. stanął na ogół na poziomie nowoczesnej nauki i zastosował się do nowych wymogów życia. Nie wszystkie jednak zmiany dokonane w ABGB wspomnianymi nowelami oceniano tak dobrze, zdaniem bowiem Ernesta Tilla nowelami dotyczącymi tzw. 104 E. Till, Druga i trzecia nowela do austriackiego kodeksu cywilnego z objaśnieniami

na podstawie materyałów, H. Altenberg, G. Seyfarth, E. Wende i spółka, Lwów 1916, s. VII,

Rozdział I

„środków zabezpieczenia wierzycieli dziedzica” znacznie pogorszono dotychczasowe przepisy ABGB105.

Nie rozwodząc się zbyt szeroko, kilka słów należy wspomnieć o zasadach spadkobrania włościańskiego, które częściowo opierały się na przepisach ABGB, a częściowo na przepisach tzw. ustaw politycznych, regulujących stosunki włościańskie i odnoszących się głównie do dzie-dziczenia gruntu106. Przedstawiały się one następująco: 1) po zmarłym gospodarzu, jako wyłącznym posiadaczu gospodarstwa, przypadało ono najstarszemu synowi, a w braku synów, najstarszej córce, ewentu-alnie najstarszemu z wnuków; 2) jeżeli najstarszy syn posiadał już go-spodarstwo chłopskie, w takim razie, chcąc dziedziczyć po ojcu, musiał wybierać między gospodarstwem ojcowskim a posiadanym gospodar-stwem własnym, gdyż dwóch samoistnych gospodarstw włościańskich w jednym ręku łączyć nie było wolno; 3) jeżeli gospodarstwo należało do obojga małżonków i oni oboje byli zapisani w księgach gruntowych jako współwłaściciele, wówczas na wypadek śmierci żony jej część przypadała mężowi, który miał obowiązek spłacenia dzieciom pozosta-łej części po matce, a najstarszy syn obejmował całe gospodarstwo dopiero po śmierci ojca; 4) w razie bezpotomnej i beztestamentowej śmierci gospodarza grunt włościański przechodził na jego ojca, a jeże-li ten nie żył, to na najstarszego brata spadkodawcy, względnie na naj-starszą siostrę, o ile braci nie było; 5) grunty do gospodarstwa nienale-żące oraz wszelkie do jego niezbędnego inwentarza nienalenienale-żące ruchomości stanowiły osobną masę spadkową i mogły być podzielone 105 Idem, O zabezpieczeniu wierzycieli dziedzica podług now. III do kod. austr., PPiA 1922, R. XLVII, s. 266-267.

106 Po wejściu w życie ABGB podjęto próbę poddania dziedziczenia gospodarstw chłop-skich ogólnym przepisom spadkowym ABGB, z tym zastrzeżeniem, że cały majątek nieru-chomy wraz z przynależnościami miał przypadać jednemu z najbliższych spadkobierców ze spłatą pozostałych osób powołanych do spadku. Z projektów tych jednak nic nie wyszło; K. Sójka-Zielińska, Prawne problemy podziału gruntów chłopskich w Galicji na tle

Zagadnienia związane z dziedziczeniem nieruchomości w byłym zaborze austriackim... między wszystkich spadkobierców w naturze, według ogólnych prze-pisów o dziedziczeniu ustawowym107.

Drugą istotną zmianę w zakresie dziedziczenia nieruchomości w austriackim prawie cywilnym, oprócz pierwszej i trzeciej nowelizacji ABGB, przyniosło uchwalenie dnia 1 listopada 1868 r. ustawy o wolno-ści obrotu własnowolno-ścią ziemską (Dz.U.P. z 1869 r., nr 15).

Wobec w zasadzie niezmienionego stanu prawnego w zakresie dziedziczenia w byłym zaborze austriackim w latach 1918-1939 tym większego znaczenia nabierała praktyka i orzecznictwo oparte na ABGB108.