Wojskowe

Ostateczne zaprowadzenie porządku prawnego i wymiaru sprawie-dliwości w byłym zaborze austriackim, zwłaszcza w jego części wschod-niej, nastąpiło nie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., lecz po zakończeniu walk o te ziemie i wyznaczeniu wschodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Stąd też w okresie tych walk szczególnego znaczenia w praktyce nabrały rozporządzenia ostatniej woli osób woj-skowych, w warunkach pokoju stosunkowo rzadko spotykane. Ustawo-dawca austriacki, nawiązując do wielowiekowej tradycji, możność spo-rządzania rozporządzeń ostatniej woli w szczególnej formie przez osoby służące wojsku uznał za specjalny przywilej, używając w § 600 ABGB zwrotu „przywileje dla testamentów wojskowych”, których uregulowanie pozostawił ustawom wojskowym.

ABGB nie regulował kwestii związanych z testamentami osób woj-skowych, odsyłając jedynie ogólnie w blankietowym § 600, odnośnie do szczegółów do ustaw wojskowych. W byłym zaborze austriackim wiążącym w tym zakresie był regulamin służby dla cesarsko-królewskiej Armii z dnia 9 sierpnia 1873 r. (część I, załącznik 3). Obowiązujące żołnierzy w Mało-polsce przepisy, na skutek nieujednolicenia przepisów dotyczących

Rozdział III

testamentów stosowanych w Wojsku Polskim, nie znajdowały się w prze-pisach prawa materialnego, lecz w regulaminie służbowym256. Osobny żołnierski reżim spadkowy był ściśle skorelowany z innymi żołnierskimi instytucjami prawa prywatnego, a nadanie mu charakteru przywileju podkreślało szczególną rolę wojska w państwie257. ABGB dodawał jednak-że dalej w § 601 ABGB, jednak-że jejednak-żeli spadkodawca nie zachował jednego z przepisanych tu warunków, i to takiego, o którym nie powiedziano wy-raźnie, że przestrzeganie go poleca tylko dla ostrożności, wówczas jego rozporządzenie ostatniej woli było nieważne. Par. § 601 ABGB odnosił się tylko do braku zachowania zewnętrznej formy rozporządzenia ostatniej woli wojskowego.

Do żołnierzy służących w wojsku w byłym zaborze austriackim, jak wspomniałem, miał zastosowanie regulamin służbowy dla wojska z 1873 r. w wydaniu drugim, ogłoszony okólnym rozporządzeniem z dnia 2 lipca 1886 r. (nr 2839). Do ważności słownego rozporządzenia ostatniej woli osób wojskowych w czasie wojennym wystarczająca była obecność dwóch świadków, liczących co najmniej lat 14, którzy ponadto nie mu-sieli być równocześnie obecni przy dokonywaniu tej czynności. Dalej idących ułatwień dla osób wojskowych przy sporządzaniu słownych rozporządzeń ostatniej woli wspomniany regulamin służbowy nie prze-widywał. Stąd zgodnie z orzeczeniem Izby III Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1921 r. (Rw. 910/21) wynika, że inne warunki do ważności słownych rozporządzeń ostatniej woli wymagane także przy testamentach uprzywilejowanych osób wojskowych musiały być zachowane. Do tych warunków należała zwłaszcza zdolność świadków w zakresie § 594 ABGB oraz możność stwierdzenia treści rozporządzenia ostatniej woli przez dwóch zdatnych świadków w sposób przepisany w § 586 ABGB. 256 A. Piwowarski, Historyczne uregulowania dotyczące testamentów wojskowych

przed wejściem w życie rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych, „Roczniki Nauk Prawnych” 2011, vol. 21,

nr 2, s. 152-153.

Dziedziczenie testamentowe

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu swojego orzeczenia zwracał także uwa-gę, że świadkami były ponadto osoby już nieżyjące, które nie mogły potwierdzić treści rozporządzenia ostatniej woli. Kwestionowane rozpo-rządzenie ostatniej woli zostało sporządzone przez spadkodawcę podczas pobytu na kwaterze wojskowej w 1914 r. w Gródku Jagiellońskim, leżą-cym w ramach apelacji lwowskiej258. Sytuacja taka na wojnie, gdzie na świadków rozporządzenia ostatniej woli żołnierza brano innych żołnie-rzy, którzy także ginęli, zdarzała się dosyć często.

Były także ograniczenia, których nawet przy testamentach wojsko-wych nie można było przekroczyć. Nie mogły przykładowo osobami uczestniczącymi w ich sporządzaniu być osoby do tego nieprzydatne. Zgodnie z § 594 ABGB należeli do nich dziedzic lub legatariusz, jak również małżonek, rodzice, dzieci i rodzeństwo spadkodawcy oraz oso-by w tym samym stopniu z nim spowinowacone, a także płatni domow-nicy. Ograniczenia te znalazły także potwierdzenie w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1925 r. (III 771/25)259. We wcześniejszym orzeczeniu z dnia 10 maja 1919 r. (Rw. 1/19) Sąd Najwyższy dodał do tej listy jeszcze jeden ważny podmiot, stwierdzając, że nieważne jest roz-porządzenie ostatniej woli, jeżeli świadkiem jego była osoba, która miała w przyszłości wydać spadek dziedzicowi. Należy bowiem uznać go za fiducjariusza, który z tego faktu mógłby odnieść pewne korzyści260. Jeden świadek był także niewystarczający do stwierdzenia treści ustne-go wojskoweustne-go rozporządzenia ostatniej woli, zustne-godnie z orzeczeniem Izby III Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1931 r. (Rw. 1877/30), w spra-wie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy w Samborze (wyrok z dnia 14 listopada 1929 r., Cg. III. 6. 148/29/7) i Sąd Apelacyjny we Lwowie (wyrok z dnia 26 marca 1930 r., II. Bc. 131/30/3)261. Niekiedy

258 PPiA.oM 1922, R. XLVII, s. 28-29. 259 PPiA 1925, R. L, poz. 292, s. 320. 260 PPiA.cp 1919, R. XLIV, s. 24. 261 OSP 1931, T. X, poz. 227, s. 214.

Rozdział III

bowiem w przypadku sporządzania testamentów wojskowych zdarzali się świadkowie podstawieni.

Uprzywilejowanie rozporządzeń ostatniej woli osób wojskowych wyrażało się także w tym, że zdatnymi świadkami przy ich sporządzaniu, zgodnie z orzeczeniem Izby III Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1923 r. (Rw. 31323), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Powia-towy w Bohorodczanach (A 587/22) i Sąd Okręgowy w Stanisławowie (R. III 326/23), mogli być także krewni zapisobiorcy. Sąd Najwyższy, który w tej sprawie zajął odmienne stanowisko niż sądy wcześniej rozpa-trujące tę sprawę, podkreślił, że przepisy regulaminu wojskowego z 1873 r. dla ważności rozporządzeń ostatniej woli zeznanych w czasie wyprawy wojennej wspominały jedynie ogólnie o świadkach, których na dodatek równoczesna obecność przy sporządzaniu ustnego testamentu nie była wymagana, byleby treść rozporządzenia nie nasuwała wątpliwości262.

Podstawową jednakże kwestią było to, że prawo do sporządzania wojskowych rozporządzeń ostatniej woli miały jedynie osoby do tego uprawnione, które uznawano za pełniące służbę wojskową. Zdolności danej osoby do testowania w przypadku testamentów wojskowych nie określały przepisy ABGB, lecz przepisy wojskowe. Jednym z przepisów ABGB, mających zastosowanie do wszystkich osób, a nie tylko wojsko-wych, który pozbawiał daną osobę zdolności do sporządzania ważnych rozporządzeń ostatniej woli, był dawny § 574. Zgodnie z nim osoba skazana za popełnienie zbrodni na karę śmierci, od dnia ogłoszenia wy-roku oraz osoba skazana na najcięższe lub ciężkie więzienie, dopóki orzeczona kara trwała, nie mogła czynić żadnego ważnego rozporządze-nia ostatniej woli. Przepis § 574 ABGB, na mocy § 5 ustawy noweliza-cyjnej z dnia 15 listopada 1867 r. do Powszechnej ustawy karnej z dnia 27 maja 1852 r. (d.p.p. nr 131) został uchylony, ale w odniesieniu do wojskowych niezdolność do sporządzania testamentów w przypadku

Dziedziczenie testamentowe

popełnienia najcięższych zbrodni pozostała w przepisach wojskowego prawa karnego, w tym także wojskowego niemieckiego kodeksu karnego, który obowiązywał w wojsku polskim od 1920 r.263 Kara ta jednakże z wojskowego prawa karnego została usunięta ustawą z dnia 4 kwietnia 1920 r. o przywróceniu praw, utraconych wskutek przestępstw politycz-nych i wojskowych (Dz.U. RP nr 39, poz. 230). Potwierdzenie powyższe-go stanu prawnepowyższe-go znajdujemy w orzeczeniu Izby III Sądu Najwyższepowyższe-go z dnia 17 listopada 1926 r. (Rw. 1250/26), która stwierdziła, że nawet rozporządzenie ostatniej woli zdziałane przez dezertera z armii austriac-kiej jest ważne, ponieważ ustawa karno-wojskowa z 1920 r. przywróciła im zdolność nabywania i rozporządzania prawami264.

Pomimo że w § 600 ABGB była mowa o przywilejach dla testa-mentów wojskowych, to w praktyce przed oblicze sądów powszechnych trafiały sprawy, których przedmiotem były testamenty żołnierskie, a nie wojskowe. ABGB nie rozróżniał bowiem testamentu wojskowego od testamentu żołnierskiego, tak jak przewidywał regulamin wojskowy z 1873 r. Według wspomnianego regulaminu z testamentu wojskowego mogły skorzystać osoby, które pozostawały w służbie w czasie wyprawy wojennej w armii lub na wojnie oraz podczas pokoju na morzu na okrę-cie wojennym, nie należały jednak do stanu żołnierskiego (można by je określić „cywilami w wojsku”)265. Natomiast tylko osoby należące do stanu wojskowego, będące w służbie czynnej, tj. żołnierze lub pozosta-jący na utrzymaniu w domu inwalidów, tj. weterani, mogli korzystać z testamentów żołnierskich266. I to ich testamenty czasami trafiały do sądów powszechnych, testament żołnierski był bowiem podstawową formą testamentu dla żołnierzy przewidzianą w prawie austriackim. Do 263 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 maja 1920 r. w przedmiocie wprowadze-nia w życie na obszarze Rzeczypospolitej ustawy wojskowego postępowawprowadze-nia karnego dla wspólnej siły zbrojnej z dnia 5 lipca 1912 r. (Dz.U. RP nr 59, poz. 368).

264 PN 1927, R. VI, nr 3, s. 332.

265 J. Rudnicki, Testament żołnierski…, s. 141. 266 Dbałowski, Przeworski, s. 778-779.

Rozdział III

testamentów żołnierskich zaliczyć także można rozporządzenia ostatniej woli osób asenterownych, czyli osób powołanych do wojska, które jednak jeszcze się do niego nie stawiły. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyż-szego z dnia 6 maja 1925 r. (III Rw. 1775/24), który uznał, że są oni osobami wojskowymi od chwili powołania do służby wojskowej. Dodat-kowo za uznaniem testamentu spadkodawcy za ważny przemawiał fakt, że w czasie, kiedy go sporządzał, wprowadzony był stan wojenny i w po-bliżu przebywał nieprzyjaciel267. W orzeczeniu tym, jak widzimy, Sąd znacznie rozszerzył krąg osób uprawnionych do skorzystania z uprzy-wilejowanej formy testamentu, praktycznie rozciągając możliwość sko-rzystania z niej na wszystkie osoby podlegające poborowi do wojska.

Drugą istotną kwestią w przypadku testamentów wojskowych oprócz wymogów formalnych ich dotyczących była sprawa, kiedy można było z nich skorzystać. Zgodnie z rozporządzeniem cesarskim z dnia 29 lipca 1914 r. (Dz.U.P. nr 178) osoba powołana do wojska mogła z nich skorzy-stać z chwilą ogłoszenia mobilizacji. Identyczne stanowisko reprezento-wały także sądy polskie po odzyskaniu niepodległości, jak chociażby Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 26 lutego 1924 r. (III. Rw. 127/23), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Powiatowy w Gwoźdźcu i Sąd Okręgowy w Kołomyi, podkreślając w uzasadnieniu, że testator już z chwilą ogłoszenia mobilizacji stał się osobą wojskową, do której odnosiły się wszelkie na wypadek wojny wydane postanowienia, a zatem także i formalne ułatwienia dla rozporządzeń ostatniej woli. Spadkodaw-ca rozpoczął swój testament od słów: „Ponieważ idę na wojnę i tam umrzeć mogę, przeto na wypadek mojej śmierci rozporządzam swym majątkiem następująco […]”. I nie pomylił się, zmarł bowiem zaledwie po trzech miesiącach służby w wojsku268. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 15 stycznia 1929 r. (III Rw. 1125/28), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy we Lwowie (Cg. IX a 1236/25)

267 PPiA 1925, R. L, poz. 276, s. 304-305. 268 PPiA 1925, R. L, poz. 247, s. 271-272.

Dziedziczenie testamentowe

i Sąd Apelacyjny we Lwowie (Bc. I 987/27), dodając, że uprawniony do sporządzenia testamentu wojskowego mógł skorzystać z tej formy nawet, jeśli nie został jeszcze zaszeregowany w stan jakiejś formacji wojskowej i nie złożył przysięgi, ale został już jednak dekretem mobilizacyjnym powołany do służby wojskowej269. Takie same stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 1 grudnia 1931 r. (III. 1. Rw. 1517/31), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy w Czortkowie (Cg. B. 116/29)270.

W praktyce nie każda osoba powołana do wojska w związku z ogło-szoną mobilizacją musiała się w nim znaleźć. W sprawie zakończonej orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1938 r. (C II 867/38), wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Apelacyjny we Lwowie (II CA 623/27), Sąd stwierdził, iż to, że dana osoba stawiła się do poboru wojskowego, nie daje jej jednak prawa do tego, że może skorzystać z możliwości spo-rządzenia uprzywilejowanego rozpospo-rządzenia ostatniej woli, jeżeli oka-zało się, że nie została ona uznana za zdolną do służby wojskowej, a więc w rzeczywistości nie została ona powołana do wojska271.

Moc uprzywilejowanego wojskowego rozporządzenia ostatniej woli gasła po upływie sześciu miesięcy od powrotu danej osoby z wojska do domu. Jak od każdej zasady, także i od tej zdarzały się wyjątki. Między innymi Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 17 listopada 1926 r. (III Rw. 1250/26), w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy 269 PPiA.oM 1929, R. LIV, poz. 81, s. 135-136. W orzeczeniu z dnia 17 listopada 1925 r. (III Rw. 1059/25) Sąd Najwyższy, w sprawie wcześniej rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy we Lwowie (Cg. I a. 300/24) i Sąd Apelacyjny we Lwowie (Bc. III 700/24), precyzyjnie to uściślił, stwierdzając, że prawo do sporządzenia testamentu uprzywilejowanego osoba wojskowa nabywa od chwili ogłoszenia mobilizacji (a nie dopiero od chwili stawienia się pod broń). Co ciekawe, we wspomnianej sprawie spadkodawca swoje rozporządzenie ostatniej woli kilkakrotnie w rozmaitym czasie powtórzył wobec rozmaitych osób, sąd w związku z tym uznał, że do jego ważności wystarczy, jeżeli poświadczy je dwóch świad-ków, z których każdy z osobna i przy innej sposobności od testatora je słyszał; PPiA.oM 1926, R. LI, poz. 95, s. 112-113.

270 OPSN.dc R. VII, Kraków 1932, poz. 389 A), s. 145. 271 PPiA 1939, R. LXIV, poz. 130, s. 205-207.

Rozdział III

w Kołomyi (wyrok z dnia 12 grudnia 1925 r., Cg. I 143/24) i Sąd Apela-cyjny we Lwowie (wyrok z dnia 2 kwietnia 1926 r., Bc. IV 195/26), uznał, że jeżeli spadkodawca po powrocie z wojska nie zastał w domu normal-nych stosunków pokojowych, to wówczas nawet mimo upływu sześciu miesięcy od jego powrotu do domu jego uprzywilejowany testament złożony przez niego po zgłoszeniu się do wojska nie stracił mocy. Sąd wziął w tej sprawie pod uwagę również fakt, że spadkodawca po dezercji z wojska austriackiego musiał się ukrywać, a następnie w trakcie ukry-wania się jego rodzinne okolice były terenem dalszych walk, a więc dalekie od stosunków pokojowych. Na mocy jednakże powoływanej wcześniej ustawy z 1920 r. o przywróceniu praw, utraconych wskutek przestępstw politycznych i wojskowych, zbiegom z armii austro-węgier-skiej przywrócono w zakresie praw prywatnych zdolność nabywania i rozporządzania swymi prawami, tak jakby nie byli oni dezerterami z wojska. W szczególności zaś ich rozporządzenia ostatniej woli, które z powodu takiego zbiegostwa straciły moc prawną lub nie mogły być ważnie zdziałane, nie były z tego powodu już nieważne272.

Paragraf 600 ABGB o przywilejach dla testamentów wojskowych miał także zastosowanie do kodycyli. Zgodnie z orzeczeniem Izby III Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1922 r. (R. 411/22), w sprawie rozporządzenia ostatniej woli, które było przedłożone sądowi we Lwowie dnia 31 lipca 1914 r., w postępowaniu spadkowym należało uwzględnić kodycyl zawierający rozporządzenie ostatniej woli zmarłego, chociażby spadkobiercy ustawowi zmarłego twierdzili, że nie pochodzi on z ręki zmarłego, jeżeli nie zawierał on żadnych widocznych wad, a treść jego nie nasuwała wątpliwości, że spadkodawca swój majątek nieruchomy przeznaczył dla nieokreślonego dziedzica [w rozpatrywanej sprawie dla cerkwi widocznej ze swego miejsca zamieszkania – J.K.]273.

272 PPiA.oM 1927, R. LII, poz. 133, s. 147-151; OSP 1927, T. VI, poz. 170, s. 192-194. 273 PPiA.oM 1924, R. XLIX, poz. 137, s. 137-138.

Dziedziczenie testamentowe

Mimo że § 600 ABGB miał chyba najbardziej blankietowy charak-ter w całym ABGB, był on podstawą prawną wydania dosyć dużej liczby orzeczeń przez sądy apelacji lwowskiej274. Jak zauważył Jan Rudnicki, złagodzenie form testamentu wojskowego w ABGB było jednym z naj-bardziej oryginalnych rozwiązań, opierało się bowiem jedynie na prze-słankach podmiotowych, pomijając przesłanki przedmiotowe, które okre-ślone zostały w ustawach wojskowych275.

W zakresie testamentów wojskowych istniała pilna potrzeba jedno-litego ich uregulowania, ponieważ odnośnie do byłego zaboru austriac-kiego regulamin wojskowy z 1873 r., na który powoływały się sądy w spra-wach testamentów wojskowych, miał zastosowanie jedynie przed sądami, natomiast na co dzień w wojsku był stosowany regulamin służby obowią-zujący w wojsku niemieckim, jako bardziej się do tego nadający.

Nowe uregulowania w zakresie testamentów wojskowych przynio-sła ustawa z dnia 17 marca 1933 r. o rozporządzeniach ostatniej woli osób wojskowych (Dz.U. RP nr 31, poz. 262). Zgodnie z art. 7 tej ustawy, utraciły moc wszelkie dotychczasowe przepisy dotyczące rozporządzeń ostatniej woli osób wojskowych, aczkolwiek należy dodać, że wśród przepisów, które w szczególności utraciły moc, nie były wymienione przepisy austriackiego kodeksu cywilnego.