Legislacja w latach 1975-1985

1.1. EMERYTURY POWIĄZANE Z WYNAGRODZENIEM ORAZ ICH PRYWATYZACJA

Emerytury stopniowalne (Graduated Retirement Benefit), wprowadzone od 1961 r., uzupełniały emerytury podstawowe tylko w niewielkim wymiarze.

Efektywne, państwowe emerytury dodatkowe powiązane w wynagrodzeniami dla pracowników, które zastąpiły emerytury stopniowalne, wprowadziła ustawa o emeryturach z zabezpieczenia społecznego z 1975 r. (Social Security Pensions Act⁵⁰¹).

System państwowych emerytur powiązanych z wynagrodzeniami SERPS⁵⁰² funkcjonował w ramach Krajowego Ubezpieczenia Społecznego⁵⁰³. Do dodatkowej emerytury z SERPS uprawniają składki płacone od 1978 r. Osoby pracujące miały obowiązek przynależeć do SERPS. Istniała możliwość zastąpienia uczestnictwa w SERPS (i opłacania niższej składki), jednak warunkiem zwolnienia był udział w zakładowym systemie emerytalnym, który gwarantował świadczenia na poziomie co najmniej takim samym⁵⁰⁴, jak emerytury z systemu państwowego (Guaranteed Minimum Pension – GMP) gwarantowanej emerytury minimalnej; lub ubezpieczeniu indywidualnym (od 1988 r.).

Tym samym rząd konserwatywny wymiernie rozszerzył możliwości

„wyłączenia się” (contracting out) z dodatkowego systemu państwowego i zastąpienia

501 The Social Security Pensions Act 1975, (w:) “The Modern Law Review” 1976, Vol. 39, no. 3, s. 321-326; a także: http://www.opsi.gov.uk

502 SERPS: State Earnings-Related Pensions Scheme.

503 Krajowe (Narodowe) Ubezpieczenie Społeczne:National Insurance – NI.

W Wielkiej Brytanii jest używane pojęcie „ubezpieczenie krajowe”, „ubezpieczenie narodowe”.

Wywodzi się ono z 1911 r. i zostało utrzymane w utworzonym w 1944 r. Ministry of National Insurance (Beveridge proponował Ministry of Social Insurance), głównie dlatego by nie wprowadzać terminu stosowanego w Niemczech. W tym opracowaniu stosowane jest ono zamiennie z określeniem:

ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie NI.

A. Ogus, E. M. Barendt, The Law of Social…, s. 539.

504 Systemy zakładowe zastępujące SERPS musiały być systemami DB, w których emerytury były powiązane z wynagrodzeniem przed przejściem na emeryturę.

dodatkowej emerytury państwowej emeryturami zakładowymi, a od 1988 r. także ubezpieczeniem indywidualnym (prywatnym). Polityka ta wypływała z przekonania, że udział państwa w zabezpieczeniu emerytalnym powinien się ograniczać jedynie do gwarantowania określonego minimum (zapobiegania ubóstwu), natomiast za zapewnienie wyższych dochodów, w tym utrzymanie osiągniętego poziomu życia, odpowiedzialny jest sam zainteresowany⁵⁰⁵.

Emerytura dodatkowa miała znacząco poprawić relację dochodów emeryta do jego poprzednich zarobków. Wysokość emerytury dodatkowej zależała bowiem od wysokości zarobków w okresie, w którym dana osoba (w przypadku emerytury kategorii A) lub jej współmałżonek (emerytura kategorii B) opłacała składki⁵⁰⁶.

Emerytury z tego systemu były finansowane metodą repartycyjną z dodatkowej składki (tabela 12). Warunki uzyskania prawa do świadczeń były analogiczne, jak w systemie podstawowym; w związku z tym niektóre okresy niewykonywania pracy były kredytowane⁵⁰⁷.

Emerytura z SERPS miała być wypłacana w pełnym wymiarze po dwudziestoletnim okresie opłacania składek, tj. po raz pierwszy w 1998 r.

W początkowych założeniach (z 1975 r.) emerytura dodatkowa miała być odzwierciedleniem historii indywidualnych zarobków pracownika, osiągniętych w ciągu 20 „najlepszych” lat (z najwyższymi zarobkami). Miało to zabezpieczyć osoby, których życie zawodowe było przerwane ze względu na obowiązki rodzinne, bezrobocie, chorobę i inne przyczyny, lub którzy w pewnych okresach aktywności zawodowej osiągali wyjątkowo niskie zarobki. Podstawą wymiaru świadczenia było wynagrodzenie między dolnym a górnym limitem, od którego osoba ubezpieczona opłacała składki. Dolny limit był zbliżony do poziomu emerytury podstawowej, a górny kształtował się na poziomie 7,5-krotności emerytury podstawowej⁵⁰⁸. Każdy rok opłacania składek uprawniał ubezpieczonego do emerytury w wysokości 1,25%

podstawy wymiaru. Osoba z dwudziestoletnim stażem miała otrzymywać emeryturę dodatkową w wysokości 25% (20 x 1,25% = 25%) własnych wynagrodzeń otrzymywanych w tym okresie między dolnym a górnym limitem⁵⁰⁹.

505 N. Barr, F. Coulter, Social Security: Solution or Problem?, (w:) The State of Welfare: The Welfare State in Britain…, s. 294.

506 Zarobki, od których opłacano składki dające tytuł do dodatkowej emerytury (począwszy od 1978 r.) nazywane są „współczynnikiem zarobków” (earnings faktory).

507 P. Johnson, K. Rake, Brytyjski system emerytalny…, (w:) IPiSS, Systemy i reformy…, s. 56.

508 A. B. Atkinson, Beveridge, the National…, s. 122.

509 Innymi słowy: emerytura z SERPS miała stanowić docelowo 25% rewaloryzowanych zarobków danej osoby z dwudziestu najlepszych dla niej lat, gdy jej wynagrodzenie było najwyższe.

Emerytura mężczyzny, którego żona nie miała prawa do własnego świadczenia była zwiększona, a żona miała prawo otrzymania całej dodatkowej emerytury po mężu w przypadku jego śmierci. Natomiast w sytuacji, gdy oboje małżonkowie mieli odpowiednie okresy składkowe, to pozostały przy życiu małżonek otrzymywał emeryturę podstawową oraz oba składniki powiązane z wynagrodzeniami do maksymalnej wysokości, jaką mogła zarobić jedna osoba⁵¹⁰.

Z SERPS zostały wyłączone dwie grupy: osoby z wynagrodzeniem poniżej LEL⁵¹¹ (wyłączone także z NI) oraz osoby samodzielnie się zatrudniające, które miały obowiązek opłacania składek tylko do NI⁵¹². Jednak na długo przed momentem, gdy formuła „20 najlepszych lat” mogła być zastosowana zmieniono ją w 1986 r.

1.2. SKŁADKI

W brytyjskim systemie ubezpieczenia społecznego odstąpiono od reguły jednolitych (kwotowych) składek. Ustawa o zabezpieczeniu społecznym z 1973 r.

(Social Security Act) wprowadziła składkę powiązaną z wynagrodzeniami (earnings related contributions), finansowaną przez pracowników i pracodawców. W latach 1975-1977 pracownicy płacili składki w wysokości 5,5%-5,75%, a pracodawcy w wysokości 8,5%-10,75% wynagrodzenia (tabela 8). Od 1978 r., po rozpoczęciu systemu emerytur dodatkowych, stopa składki była zróżnicowana w zależności od tego, czy dany pracownik był objęty SERPS, czy był z niego wyłączony. Składki płacone przez osoby wyłączone z SERPS zostały zmniejszone z tego tytułu o 2,5% (do 4%), a składki pracodawców zmniejszono o 4,5% (do 7,5%) wynagrodzenia (w 1978 r.).

W kolejnych latach składki rosły, a od 1985 r. składki pracodawców zmniejszono.

Tabela 8 STOPY SKŁADEK W KLASIE 1 NA UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE W WIELKIEJ BRYTANII

W LATACH 1975-1988(W %)*

Osoby objęte SERPS Osoby zwolnione z SERPS Lata**

składka pracownika składka pracodawcy składka pracownika składka pracodawcy

1975 5,50 8,50 - -

1976 5,75 8,75 - -

510 N. Barr, The Objectives and Attainments of…, s. 228-229.

511 LEL (Lower Earnings Limit) – dolny limit zarobków, jest to minimalna wysokość wynagrodzenia, ustalana w każdym roku podatkowym, od którego powstaje dla pracodawcy obowiązek ubezpieczenia pracownika, aby kwalifikował się on do wypłaty różnego rodzaju świadczeń z NI (National Insurance).

512 L. Liu, Retirement Income Security…, s. 24.

1977 5,75 10,75 - -

* w % zarobków między dolnym i górnym limitem zarobków; od 1989 r. pracownik, którego zarobki przekraczają dolny limit płaci także składkę od części zarobków do tego limitu – w wysokości 2%,

** od kwietnia każdego roku.

W tabeli podano wielkości standardowe; do kwietnia 1977 r. kobiety zamężne i – w pewnych okolicznościach – wdowy mogły płacić składki o obniżonej wysokości.

Źródło: Annual Abstract of Statistics (1982), s. 67; (1986), s. 53; (1990), s. 55; (1992), s. 55;

Social Security Benefit Rates, Benefits Agency, (1992); cyt. za: M. Żukowski, Państwowy system emerytalny w Wielkiej Brytanii…, (w:) Bazowe systemy emerytalno-rentowe…, t. I, s. 86-88.

Od 1987 r. stopa składki zależy również od wysokości zarobków⁵¹³. W latach 1987-1989 składki osób objętych SERPS były płacone przez pracowników i pracodawców po połowie według stóp progresywnych między dolnym a górnym limitem wynagrodzenia, a powyżej górnego limitu składki był płacone tylko przez pracodawców. Natomiast od 1990 r. składka pracowników objętych SERPS wynosiła 9% wynagrodzenia – niezależnie od jego wysokości, a pracowników wyłączonych z SERPS 7% wynagrodzenia. Pracodawcy także płacili składki progresywne od całego wynagrodzenia powyżej dolnego limitu. W 1992 r. składki za osoby objęte SERPS były wyższe o 5,8% podstawy wymiaru (pracowników o 2,0%, a pracodawców o 3,8%) od składek osób, które zostały z niego wyłączone. Kwoty odpowiadające tej obniżce należało wpłacić na poczet alternatywnego systemu wybranego przez pracownika.

Podsumowując, w omawianym okresie różnie kształtowały się proporcje składek pracowników i pracodawców: w latach 1977-1980 składka pracodawcy była dwukrotnie wyższa niż pracownika, później – gdy przy władzy była Partia Konserwatywna – składka pracodawcy była stopniowo obniżana.

1.3. WALORYZACJA ŚWIADCZEŃ

W latach 1948-1975 nie było formalnego sposobu dostosowywania emerytur do tempa wzrostu płac lub cen, ale w praktyce wartość świadczeń była utrzymywana w relacji do przeciętnego wynagrodzenia. Od 1975 r. emerytury są waloryzowane corocznie w kwietniu. Ustawa z 1974 r. (National Insurance Act) wprowadziła waloryzację emerytur do wzrostu płac lub wzrostu cen – w zależności od tego, który wskaźnik był wyższy (co roku w kwietniu). W latach 1975-1980 emerytury podstawowe były waloryzowane według obu tych wskaźników.

Ustawa o zabezpieczeniu społecznym z 1980 r. (Social Security Act) wprowadziła zasadę podnoszenia emerytur (i innych świadczeń długookresowych) tylko według wzrostu cen, w wyniku czego obniżała się relacja podstawowej emerytury do przeciętnego wynagrodzenia. Był to element ograniczania wydatków na zabezpieczenie społeczne wprowadzony przez rząd konserwatywny (utworzony w 1979 r.). Zmiana ta zaowocowała połową ogółu oszczędności uzyskanych przez rząd w formie redukcji wydatków na zabezpieczenie społeczne w latach 1979-1987 i spowodowała, że podstawowa emerytura (kategorii A) była w 1987 r. niższa –

513 W 1987 r. zastosowano składki progresywne – wyższa stopa składki od wyższych zarobków.

Przy pozostawieniu jednolitych świadczeń umożliwiało to redystrybucję środków od bogatszych do uboższych.

niż, gdyby w tym okresie w dalszym ciągu podnoszono emerytury stosownie do wzrostu płac – o £7,15⁵¹⁴.

Waloryzacja w SERPS miała miejsce na dwóch płaszczyznach: wynagrodzeń, które są podstawą naliczania emerytury (maksymalnie z 20 lat) i świadczeń. Poziom indywidualnych zarobków jest dostosowywany do wskaźnika zmian przeciętnej płacy w gospodarce. Zarobki są indeksowane do roku, w którym ubezpieczony osiągnął wiek emerytalny. Na mocy ustawy z 1975 r. państwo miało zapewnić również waloryzację emerytur z systemów prywatnych w relacji do wzrostu cen na poziomie gwarantowanej emerytury minimalnej (GMP), finansowanej z Krajowego Funduszu Ubezpieczenia (National Insurance Fund – NIF)⁵¹⁵.

2. U

1986