Model niemiecki

W Niemczech po raz pierwszy na świecie wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenie społeczne współfinansowane przez pracowników i pracodawców.

Ich organizację powierzono specjalnym jednostkom samorządu terytorialnego na zasadach prawa publicznego nadzorowanego przez państwo. W ten sposób powstały trzy piony ubezpieczenia: chorobowy, wypadkowy i emerytalno-inwalidzki²⁹⁹.

W 1883 r. uchwalono ustawę o ubezpieczeniu społecznym na wypadek choroby.

W celu realizacji jej postanowień powołano liczne kasy chorych (lokalne, zakładowe i zawodowe), które były organami samorządowymi. Ustawa wprowadzała dwa rodzaje świadczeń: lecznicze, które zapewniały pokrycie kosztów leczenia oraz zasiłki pieniężne rekompensujące częściowo utracone zarobki. Prawo do zasiłku miały również kobiety przez okres sześciu tygodni od dnia połogu. Ubezpieczenie dotyczyło tylko pracowników, bez rodzin, i obejmowało na początku około 13% ludności.

W 1884 r. wprowadzono ubezpieczenie od wypadków przy pracy³⁰⁰. Było ono realizowane przez samorządowe kasy zawodowe pracodawców zorganizowane na zasadzie wzajemności. Obowiązek przynależności do wybranej kasy dotyczył pracodawców opłacających pełną składkę. W razie wypadku byli oni całkowicie zwolnieni z odpowiedzialności cywilnej, a wypłatę odszkodowania w formie renty i innych świadczeń na rzecz poszkodowanego lub jego rodziny przejmowała kasa, wypłacając je w zryczałtowanych wysokościach. Ubezpieczenie obejmowało także sfinansowanie kosztów leczenia ofiar wypadków, odciążając tym samym ubezpieczenie chorobowe. Zwrot wydatków był wyższy niż w przypadku choroby, ponieważ miał charakter odszkodowawczy. Pracodawca ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie przepisów prawa cywilnego w stosunku do poszkodowanego pracownika wyłącznie w przypadku winy umyślnej, stwierdzonej wyrokiem sądu karnego³⁰¹. W 1925 r. do zakresu ubezpieczenia wypadkowego włączono ryzyko wypadków w drodze do pracy i z pracy. Natomiast na kasy tego ubezpieczenia nałożono obowiązek, niezależnie od zadań państwowej inspekcji pracy, prowadzenia działalności w zakresie prewencji wypadkowej. W tym celu wydawały one szczegółowe przepisy

299 W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne…, s. 35-36.

300 Ubezpieczenie od wypadków przy pracy spełniało ważną rolę społeczną, ponieważ wypłacane w jego ramach świadczenia zapewniały środki do życia ofiarom wypadków oraz ich rodzinom.

301 Wyjątek ten jest charakterystyczny dla każdego typu ubezpieczeń majątkowych i osobowych, w których przestępstwo uniemożliwia wyłudzenie korzyści przez sprawcę. Tym samym droga sądowa procesu cywilnego o odszkodowanie przeciwko pracodawcy została zamknięta. Pracownik mógł dochodzić swych roszczeń od kasy ubezpieczenia wypadkowego tylko w trybie administracyjnym.

dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy dla poszczególnych branż i zawodów oraz prowadziły, we własnym zakresie, kontrolę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach przymusowo w nich zrzeszonych. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości wyciągały w stosunku do pracodawcy konsekwencje o charakterze finansowo-składkowym³⁰².

Tabela 4 MODEL UBEZPIECZENIA NIEMIECKIEGO

Ubezpieczenie chorobowe Ubezpieczenie wypadkowe Ubezpieczenie emerytalno-rentowe Kasy chorych:

składka w 2/3 finansowana przez pracowników i w 1/3 przez pracodawców

Branżowe zrzeszenie pracodawców – składka

finansowana wyłącznie przez pracodawców

Odrębne zakłady – składka finansowana w równej połowie przez pracowników

i pracodawców, dopłata z budżetu państwa

Źródło: W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne…, s. 38.

W 1889 r. wydano w Niemczech ustawę regulującą kwestię rent na starość³⁰³ i na wypadek inwalidztwa z przyczyn innych niż wypadek przy pracy.

Uchwalenie tej ustawy było świadomą ingerencją państwa w proces łagodzenia socjalnych skutków rewolucji przemysłowej. Celem wprowadzonych rozwiązań było również osłabienie siły politycznej rozwijającego się ruch socjalistycznego, zapewnienie legitymizacji władzy oraz budowa finansowego zaplecza dla procesu industrializacji³⁰⁴. Był to system emerytur robotniczych o charakterze obowiązkowym.

Źródło finansowania stanowiły składki płacone w równej wartości przez pracowników i pracodawców. Jednocześnie wprowadzono dopłaty finansowane przez państwo w zamian za zwolnienie innych organów publicznych z obciążeń na opiekę społeczną, której część zadań przejmowała nowa instytucja ubezpieczeniowa³⁰⁵.

Ustalono wiek emerytalny na 70 lat jako uprawniający do pobierania świadczeń, okres opłacania składek na 30 lat, a dla rent inwalidzkich na 5 lat. Ubezpieczenie obejmowało robotników i mniej zarabiających pracowników umysłowych.

302 Przedstawiony system prewencji wypadkowej został z czasem rozbudowany i funkcjonuje w Niemczech do dziś – obok nadzoru warunków pracy realizowanych bezpośrednio przez organy państwowe.

303 Szerzej na ten temat: M. Żukowski, Niemieckie ubezpieczenie rentowe z 1889 r., „Polityka Społeczna”

1989, nr 3, s. 30.

304 S. Golinowska, System emerytur ustawowych w Niemczech, (w:) Bazowe systemy emerytalno-rentowe…, s. 41.

305 Początkowo, zgodnie z propozycją Bismarcka, emerytury miały być finansowane z podatków.

M. Żukowski, Wielostopniowe systemy zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej…, s. 78.

W 1899 r. włączono w zakres jego obowiązywania również pracowników zatrudnionych w przemyśle. W 1916 r. nastąpiło obniżenie wieku emerytalnego do 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet.

Jednak z czasem w Niemczech powstał problem objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym pracowników umysłowych o wysokich dochodach, którzy mogli zapewnić sobie wyższe świadczenia; w wyniku debaty zdecydowano o wprowadzeniu odrębnego systemu, który wdrożono w 1911 r. Zwolnieni z obowiązku opłacania składek byli tylko najwięcej zarabiający obywatele o ugruntowanej pozycji materialnej. Natomiast ubezpieczenie górników uregulowano w Niemczech odrębną ustawą w 1912 r. W 1922 r. doszło do ostatecznego wydzielenia systemu ubezpieczenia emerytalno-inwalidzkiego dla pracowników umysłowych, a w 1923 r. dla górników.

W 1938 r. po raz pierwszy ubezpieczenie rozszerzono poza krąg pracowniczy, tj. ubezpieczeniem emerytalnym objęto samodzielnych rzemieślników³⁰⁶.

W międzyczasie powołano w Niemczech w 1922 r. służbę zatrudnienia, a w 1927 r. wydano ustawę o pośrednictwie pracy i ubezpieczeniu od bezrobocia³⁰⁷.

Godne podkreślenie jest to, iż w Niemczech, które przodowały w ówczesnej Europie pod względem rozwoju myśli prawniczej, wydano w 1911 r. ustawę kodyfikującą prawo ubezpieczenia społecznego. W ustawie tej rozszerzono zakres ubezpieczenia chorobowego o zwrot kosztów leczenia członków rodziny pracownika, a ubezpieczenie emerytalno-rentowe o świadczenie na wypadek śmierci pracownika przez wprowadzenie rent wdowich i sierocych³⁰⁸. W ten sposób ubezpieczenie objęło pracowników najemnych. System ten pomijał natomiast funkcjonariuszy państwowych, którzy korzystali z prawa do świadczenia w razie choroby i odrębnych uprawnień emerytalnych. Pozostałe osoby mogły przystąpić do niego dobrowolnie.

W ten sposób Niemcy wypracowały system zabezpieczenia społecznego oparty na technice ubezpieczenia, który został przejęty także przez inne kraje³⁰⁹.

306 W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne…, s. 39.

307 Na tej podstawie rozszerzono sferę działalności administracyjnej państwa o służby zatrudnienia oraz zbudowano systemy ubezpieczeniowe. Ich zadaniem było złagodzenie skutków bezrobocia występującego jako trwałe zjawisko ustroju kapitalistycznego, którego rozmiar był w tym okresie uważany za „normalny”.

308 Rozszerzenie to miało na celu zmniejszenie obciążeń gmin z tytułu opieki społecznej.

309 Tamże, s. 39.