System ubezpieczeń społecznych

Fundamentem na drodze do likwidacji ubóstwa miały być ubezpieczenia społeczne. Aby właściwie pełniły powierzone im role, zdaniem Beveridge’a, powinny być zorganizowane zgodnie z następującymi zasadami:

390 Szerzej na ten temat: H. Glennerster, British Social Policy…, s. 20-43.

391 G. Magnuszewska-Otulak, Rozwój systemu zabezpieczenia…, s. 59.

1. Powszechności – ubezpieczeniami społecznymi mieli zostać objęci wszyscy obywatele, niezależnie od źródła uzyskiwanego dochodu, płci, wieku i wysokości zarobków; zasada rozumiana jako uwzględnienie w systemie wszystkich występujących ryzyk socjalnych.

2. Klasyfikacji – w powszechności ubezpieczeń istotnie jest uwzględnienie różnych metod pozyskiwania środków do życia oraz odmienność zagrażających poszczególnym grupom ubezpieczonych ryzyk socjalnych. W związku z tym zaproponowano wyodrębnienie wśród obywateli sześciu klas ubezpieczeniowych:

a) osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę lub służbę – czyli posiadające pracodawcę;

b) osoby zarabiające w ramach własnej działalność gospodarczej, np. sklepikarze, rolnicy;

c) kobiety zamężne – uwzględnienie tej grupy ubezpieczeniowej miało umożliwić wprowadzenie do systemu zarówno stanu cywilnego jak i statusu zawodowego kobiety³⁹²;

d) pozostałe osoby w wieku produkcyjnym, np. osoby uczące się po ukończeniu 16 roku życia, wykonujące bezpłatne usługi na rzecz innych osób ubezpieczonych, posiadające własne zasoby dające im dochody itp.;

e) osoby w wieku poprodukcyjnym, tj. kobiety po 60 roku życia i mężczyźni po 65 roku życia;

f) osoby w wieku przedprodukcyjnym, tj. do ukończenia 15 lat, w przypadku kształcenia w systemie stacjonarnym – 16 lat.

3. Jednolitości zasiłków ubezpieczeniowych – niezależnie od wartości poprzednich dochodów czy rodzaju ryzyka, każdy ubezpieczony w danej klasie miał otrzymywać takie samo świadczenie.

4. Jednolitości składek ubezpieczeniowych – która była realizacją zasady równego bezpieczeństwa za jednakowe składki. Wysokość wpłat nie uwzględniała w związku z tym ani wysokości dochodu, ani możliwości wystąpienia danego ryzyka w różnych grupach ubezpieczeniowych w danej klasie. Wyjątkiem od tej zasady miało być obciążenie pracodawców w szczególnie zagrożonych gałęziach wyższą składką, co w uzasadniony sposób pokrywałoby koszty wyjątkowego traktowania wypadków przy pacy i chorób zawodowych.

392 Zgodnie z omówionymi wcześniej możliwościami dla kobiet co do wyboru metody ubezpieczenia.

5. Wystarczalności zasiłków ubezpieczeniowych – odnosiła się ona w jednakowym stopniu do wysokości świadczeń oraz do okresu ich wypłacania. Zasiłek ubezpieczeniowy powinien – w przypadku braku innych źródeł dochodów – zapewnić zdolność do zapewnienia minimalnej jakości życia w normalnych warunkach. W związku z tym zasiłki miały być wypłacane przez cały okres trwania ryzyka, choć uwzględniono możliwość spełnienia pewnych warunków dla utrzymania kontynuacji otrzymywanego świadczenia.

6. Ujednolicenia odpowiedzialności administracyjnej – która z założenia miała spełniać dwa cele: zwiększyć skuteczność ubezpieczeń i przyczynić się do obniżenia kosztów administracyjnych. Wpłacane składki miały wpływać na jeden fundusz ubezpieczeń społecznych, z którego będą finansowane świadczenia. Do obsługi wpłat zostały powołane lokalne biura zabezpieczenia społecznego, kierowane przez Ministerstwo Zabezpieczenia Społecznego.

W Raporcie opracowano również katalog najczęściej występujących ryzyk, do których zaliczono³⁹³:

1. Bezrobocie, tj. brak możliwości zatrudnienia przez osobę od tej pracy zależną i do niej zdolną.

2. Niezdolność do pracy, tj. brak możliwości wykonywania pracy zarobkowej przez osoby w wieku aktywności zawodowej z powodu choroby lub wypadku.

3. Utratę dochodów przez osobę, która utrzymuje się z innych źródeł niż praca zarobkowa.

4. Ryzyka związane z sytuacją rodzinną kobiet, tj. kosztami wstąpienia w związek małżeński, urodzeniem dziecka, przerwą w uzyskiwaniu dochodu przez męża z powodu choroby lub bezrobocia, wdowieństwem, separacją, niezdolnością wypełniana obowiązków domowych itp.

5. Śmierć ubezpieczonego lub członka jego rodzin.

6. Posiadanie na utrzymaniu dzieci.

7. Długotrwałą chorobę lub niepełnosprawność fizyczną.

Dla każdego z wymienionych ryzyk został utworzony odpowiedni zasiłek ubezpieczeniowych o trwałym charakterze (benefit i allowance) oraz jednorazowym (grant). W związku z tym w systemie przewidziano następujące świadczenia:

393 W. H. Beveridge, Social Insurance and Allied…, s. 121-123.

1. Zasiłek z tytułu bezrobocia: wypłacany co tydzień przez cały okres braku zatrudnienia przy jednoczesnej gotowości i zdolności jednostki go pobierającej do podjęcia pracy. Po wykorzystaniu bezwarunkowego świadczenia istniała możliwość jego przedłużenia, jednak pod warunkiem uczestniczenia w kursach prowadzonych w centrum szkolenia w celu zdobycia nowych kwalifikacji umożliwiających uzyskanie pracy w innym zawodzie. Odmowa ze strony osoby bezrobotnej podjęcia proponowanej pracy, zgodnie z jej kwalifikacjami, mogła być podstawą do przerwania wypłacania zasiłku. Do pobierania tego świadczenia miały być upoważnione tylko osoby z I klasy ubezpieczeniowej, tj. zatrudnione na podstawie umowy o pracę lub służbę.

2. Zasiłek chorobowy – wpłacany osobom niezdolnym do pracy z powodu choroby lub wypadku w postaci cotygodniowego świadczenia. Do pobierania tego zasiłku były uprawnione osoby ubezpieczone w I i II klasie ubezpieczeniowej.

Jednak w klasie I miał być on wpłacany od czwartego dnia wystąpienia niezdolności do pracy, a w klasie II od czternastego tygodnia. Uważano bowiem, że osoby pracujące na własny rachunek z reguły posiadają oszczędności, które pozwalają im na utrzymania się przez okres co najmniej 13 tygodni. Jeżeli natomiast niezdolność do pracy u osoby ubezpieczonej w klasie I powstała w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, to po upływie 13 tygodni otrzymywania zasiłku chorobowego byłby on, na podstawie szczególnego traktowania wypadków przy pracy, zamieniony na rentę przemysłową wypłacaną w wysokości proporcjonalnej do poprzednich średniomiesięcznych pensji przez cały okres trwania niezdolności do pracy, łącznie z wiekiem poprodukcyjnym. Wypłacanie świadczeń związanych z wpadkami zawodowymi miało nie zależeć od wysokości poprzednio wpłacanych składek ubezpieczeniowych.

3. Zasiłek szkoleniowy, który został przewidziany dla następujących grup³⁹⁴:

a) osób, które wykorzystały już bezterminowe zasiłki z tytułu bezrobocia i są zobligowane do uczestniczenia w szkoleniu zawodowym;

b) osób, które nie mają prawa do pobierania zasiłku z tytułu bezrobocia (klasa II), a które utraciły własny warsztat pracy lub inne źródło gwarantujące im dotychczas dochody i które w celu zdobycia środków finansowych muszą uzyskać nowe kwalifikacje;

394 G. Magnuszewska-Otulak, Rozwój systemu zabezpieczenia…, s. 60-62.

c) osób pozostających na trzymaniu innych jednostek, które utraciły dochody i muszą nabyć nowe kwalifikacje;

d) wdów, które nie mają na utrzymaniu nieletnich dzieci i które chcąc rozpocząć pracę, ale muszą posiąść nowe umiejętności.

Zasiłek ten miał być wypłacany przez okres 26 tygodni pod warunkiem uczestniczenia w szkoleniach organizowanych przez odpowiednie ośrodki.

4. Emerytura – wpłacana osobom, które osiągnęły wiek emerytalny i nie wykonują żadnej pracy zarobkowej. Przyjęto łączne wypłacanie emerytury na obu małżonków. Jeżeli kobieta nie pracowała lub nie opłacała składek, to niezależnie od wieku, ma prawo do tego świadczenia od momentu osiągnięcia wieku emerytalnego przez męża. Ponadto zaplanowano dwudziestoletni okres przejściowy do czasu pełnego wprowadzenia systemu emerytalnego, który zakładał wypłacanie zaniżonych świadczeń w stosunku do pozostałych zasiłków, aby po tym okresie finansować emerytury w pełnej wysokości.

5. W celu przeciwdziałania ryzykom i sytuacjom szczególnym, związanym z życiem rodzinnym, wprowadzono następujące świadczenia³⁹⁵:

a) wszystkie kobiety, które pracowały i opłacały składki przed wstąpieniem w związek małżeński miały otrzymywać jednorazowy zasiłek z okazji ślubu w wysokości 1 funta za każde 40 wpłaconych składek tygodniowych do maksymalnej kwoty 10 funtów;

b) każda kobieta, niezależnie od opłacania składek, miała być uprawniona do jednorazowego zasiłku porodowego oraz wysokich usług medycznych związanych z urodzeniem dziecka;

c) kobiety, które były zatrudnione miały prawo do 13 tygodniowego urlopu i zasiłku macierzyńskiego w wyższej wysokości niż pozostałe świadczenia;

d) mając na uwadze zapewnienie środków utrzymania również kobietom nie zatrudnionym, których mężowie doświadczyli ryzyka socjalnego, wszystkie zasiłki ubezpieczeniowe miały być wypłacane w dwóch wartościach: dla osoby samotnej i dla pary małżeńskiej;

e) sytuacja kobiet, które zostały wdowami była rozpatrywana indywidualnie, w zależności od jej sytuacji rodzinnej i wieku:

395 W. H. Beveridge, Social Insurance and Allied…, s. 124-125.

ƒ renta wdowia przysługiwała kobiecie, która została wdową po ukończeniu 60 lat, jeżeli jej mąż uzyskał prawo do świadczeń emerytalnych;

ƒ jeżeli kobieta zostanie wdową przed ukończeniem 60 lat, to przez 13 tygodni przysługuje jej świadczenie w takiej samej wysokości, jak zasiłek macierzyński;

ƒ jeżeli kobieta poniżej 60 roku życia ma na utrzymaniu nieletnie dzieci, to po upływie 13 tygodniowego zasiłku wdowiego będzie otrzymywała rentę rodzinną na siebie i dzieci w wysokości, która zapewni jej utrzymanie odpowiedniej jakości życia; jeżeli ponowne wyjdzie za mąż lub dzieci usamodzielnią się przed osiągnięciem przez nią wieku emerytalnego – wypłaty zostaną zakończone;

ƒ jeżeli kobieta zostanie wdową przed ukończeniem 60 lat i nie ma na utrzymaniu dzieci, to po wykorzystaniu 13 tygodniowego zasiłku wdowiego może skorzystać z zasiłku szkoleniowego w celu wyuczenia się nowych kwalifikacji, które pozwolą jej na rozpoczęcie pracy;

ƒ jeżeli kobieta zostanie wdową w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej męża, poza wymienionymi świadczeniami, przysługuje jej jednorazowe odszkodowanie;

f) prawomocna separacja pozwalała kobiecie na otrzymywanie takich samych świadczeń jak te, które przysługują wdowie, lecz zmniejszono je o wysokość wpływu uzyskanego na drodze ewentualnego powództwa cywilnego;

g) zaproponowano, aby kobieta niepracująca zawodowo, która będzie czasowo niezdolna do wykonywania obowiązków domowych z powodu choroby, otrzymywała zasiłek przeznaczony na sfinansowanie gosposi.

6. Zasiłek pogrzebowy miał być wypłacony w formie jednorazowego świadczenia przysługującego osobie ubezpieczonej w przypadku śmierci członka rodziny lub, w przypadku jego zgonu, rodzinie. Zaproponowano zróżnicowanie wysokości wypłacanego zasiłku w zależności od wieku zmarłej osoby.

7. Zasiłki na dzieci zostaną szczegółowo omówione w dalszej części pracy.

8. W sytuacji wystąpienia trwałej niezdolności do pracy przewidziano dla każdego ubezpieczonego uzyskanie renty inwalidzkiej. Jeżeli niezdolność do pracy powstała w okresie przed rozpoczęciem aktywności zawodowej, czyli zanim

dana jednostka rozpoczęła wpłacanie składek, będzie miała możliwość otrzymania środków potrzebnych do utrzymania z pomocy społecznej.

Jeżeli inwalidztwo nastąpiło w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, osobie poszkodowanej zostanie przyznana renta inwalidzka przemysłowa w wysokości 2/3 jej poprzednich zarobków, lecz nie mniej niż wynikałoby to z powszechnego systemu, ustalając dla celów obliczeniowych łącznie: inwalidę i osoby pozostające na jego utrzymaniu. Przy częściowym inwalidztwie zostanie wypłacona część renty przemysłowej – proporcjonalnie do stopnia inwalidztwa.

9. Każda osoba, która otrzymuje jeden z zasiłków stałych będzie dodatkowo uprawniona do otrzymywania świadczenia na każdą osobę powyżej 16 lat, która nie jest zatrudniona, a pozostaje na utrzymaniu osoby ubezpieczonej³⁹⁶.