Metody, techniki i narzędzia badawcze, dobór próby

Staranne przeprowadzenie badań warunkuje przestrzeganie określonych reguł w trakcie całego procesu empirycznego. Jedną z nich, po sformułowaniu problemu oraz ocze-kiwań, jest konkretny sposób prowadzenia badań. Określa się go mianem metody, czyli systemu założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza (Sztumski, 2007). Proskrypcyjny charakter metody wymaga od badacza za-stosowania konkretnego schematu badań. Obejmuje on plan działań i zestawienie procedur gromadzenia informacji związanych ze sformułowanym problemem badaw-czym i postawionymi hipotezami. Wybór metody badawczej zależy przede wszystkim od natury problemu.

W doborze właściwej metody, jak również technik badawczych, należy wziąć pod uwagę (Czakon, 2006; Sołoma, 1999):

− typ przedmiotu badań, tj. rozważyć, czy są to zjawiska obiektywne, czy też subiek-tywne,

− rodzaj analizy danych, jaką zamierzamy przeprowadzić, tj. czy ma to być analiza jakościowa czy ilościowa, czy też jedna i druga,

− zakres badanej rzeczywistości.

Uwzględnianie wszystkich tych spraw jest konieczne, gdyż w zależności od nich poszczególne metody stwarzają różne możliwości poznawcze. Nauka posługuje się wieloma, dość istotnie różniącymi się od siebie metodami. Niektóre spośród nich były i są różnie nazywane (np. metoda badań terenowych, inaczej: monograficzna). Zależy to od czasu, w którym o nich pisano, typu środowiska socjologicznego, z którego wy-wodził się „użytkownik” danej metody i wielu innych względów.

Cechą badania organizacji jest pluralizm i paralelizm teoretyczny, co w praktyce oznacza, iż nie ma żadnych ograniczeń w zakresie poszukiwań badawczych i doboru kategorii analitycznych (w tym metod i technik badawczych) (Kostera, 2009; Łucewicz, 1999). Wynika to ze specyfiki rzeczywistości społecznej, w której funkcjonujemy – jej zmienności i złożoności. Próby określenia, jakie czynniki wpływają na działanie or-ganizacji, w ramach badań prowadzonych przez ujęcie sytuacyjne doprowadziły do wyodrębnienia uwarunkowań kulturowych organizacji jako nowych zmiennych opi-sujących organizację społeczną. Pytanie, na które poszukuje się odpowiedzi, dotyczy tego, „czy kultura może być paradygmatem rozumienia organizacji i nas samych, jako badaczy i uczestników” (Hofstede, 2000, s. 13).

Jak już wspomniano, badania nad elementami kulturowymi wskazują na wiele płaszczyzn „życia organizacji” (Łucewicz, 1999, s. 67):

Mają one wpływ na typ współpracy, a dokładnie na przyjmowaną przez partnerów stra-tegię realizacji wspólnych zadań oraz preferowane przez kadrę kierowniczą wartości i normy

oddziałują na sposoby organizacyjnego zachowania się ich podwładnych. Stwierdzono także, że wartości i normy wpływają na wybór i rozdział nagród, na typ stosunków między przeło-żonym a podwładnymi na grupowe zachowania podwładnych, na typ komunikacji w grupie, przywództwo, a także poziom konfliktu i sposoby jego rozwiązywania.

Problemy kultury stanowią w organizacji element, jeśli nie centralny, to z całą pewnością wielopłaszczyznowy. Należy zatem, z metodologicznego punktu widzenia, traktować je jako „kategorię rdzeniową” (Kostera, 2009; Sułkowski, 2015). Dlatego w badaniach organizacji publicznych (jej kulturowych elementów) zajmujących się bezpieczeństwem wskazane jest wykorzystanie koncepcji teoretycznych i metod cha-rakterystycznych dla różnych paradygmatów nauk społecznych: funkcjonalistycznych, interpretatywnych czy konstruktywizmu przy wykorzystaniu wiedzy (teorii szczegóło-wych) z nauk o zarządzaniu oraz nauk o bezpieczeństwie (Kożuch, 2015; Chodyński, 2013).

Tak szerokie podejście wymaga od badacza identyfikacji głębokich struktur leżą-cych u podstaw organizacyjnej rzeczywistości oraz „widzenia” zewnętrznych przejawów i działań w organizacji będących odbiciem głębszych, podświadomych procesów. Ten metodologiczny eklektyzm wymusza pogłębienie badań, w kierunku jakościowym.

Udzielenie naukowej odpowiedzi na pytania dotyczące rzeczywistości społecznej oraz postawiony problem badawczy wymagają posłużenia się odpowiednim typem nauko-wej metody badawczej oraz właściwych technik otrzymywania materiału. Ich właściwy dobór warunkuje prawidłowy przebieg oraz interesujące wyniki badań.

Biorąc pod uwagę wspomniane przesłanki, zastosowano następujący sposób ana-lizy empirycznej. W badaniach kultury współdziałania Nadodrzańskiego Oddziału Straży Granicznej zastosowano metodę quasi-porównawczą. Dobór obiektów do badań polegał na określeniu porównywanych zbiorowości oraz obiektów w tych zbiorowo-ściach. Jako zbiorowość generalną przyjęto zbiór funkcjonariuszy wszystkich jednostek organizacyjnych NoOSG w dwunastu miastach trzech województw: lubuskiego, dol-nośląskiego i zachodniopomorskiego. Zbiorowościami porównywanymi były społecz-ności funkcjonariuszy tychże jednostek, natomiast obiektami w tych zbiorowościach – zespoły funkcjonariuszy. Rozpatrywane obiekty badawcze (grupy funkcjonariuszy) przebadano w następujący sposób: zastosowano diagnozę porównawczą, wielopozio-mową (Sztumski, 2007). Oznacza to, że porównaniu zostały poddane obiekty (grupy) w zbiorowościach. Na podstawie tego porównania pokazano, jakie jest oddziaływanie elementów kultury współdziałania w całym oddziale. Następnie przeanalizowano, jakie elementy łączą, a jakie różnią badane obiekty. Ostatecznie określono cechy zbiorowości generalnej. Następnie dobrano techniki badawcze.

Techniką, w odróżnieniu od metody badań, nazywamy sposób uzyskiwania (zbie-rania, zdobywania) danych (informacji, materiałów). Chodzi o pewien kompleks środków i czynności wykonywanych zgodnie z określonymi regułami, w wyniku któ-rych uzyskuje się dane niezbędne do dalszych czynności badawczych (Nowak, 2010).

Na szczególną uwagę w powyższym określeniu zasługuje stwierdzenie, iż owe środki i czynności muszą spełniać wymogi określonych dyrektyw. Niepoprawne jest zatem działanie dowolne.

Istnieje wiele sposobów dzielenia technik otrzymywania danych na odpowied-nie ich rodzaje i typy. Zgododpowied-nie z istotną dla autorki koncepcją J. Lutyńskiego (1994), można wyróżnić takie bądź inne kategorie, biorąc pod uwagę to, czy badacz zdobywa informacje w drodze osobistego obserwowania poznawanej rzeczywistości, czy też za jakimś pośrednictwem. W zawiązku z tym, można podzielić techniki badania na ob-serwacyjne oraz oparte na wzajemnym komunikowaniu się badacza z respondentami (tabela 3.3).

Tabela 3.3. Techniki otrzymywania materiałów Wyszczególnienie Techniki

obserwacyjne Techniki oparte na wzajemnym komunikowaniu się

bezpośrednim pośrednim

swobodnego Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych (np. dokumentów osobistych na dro-dze organizowania konkursów) Źródło: Lutyński, 1994, s. 126.

W ramach wspomnianej metody badawczej (quasi-porównawczej) zastosowano następujące techniki badawcze: ankiety, analizy dokumentów, wywiadu swobodnego i obserwacji nieskategoryzowanej oraz analizy praktycznych przypadków – opisu kon-kretnych sytuacji. Nie wykluczono techniki shadowingu (przypuszczenia) – analizy nieznanych zachowań i uwarunkowań, co do których brak wcześniejszej wiedzy.

Ankieta stanowi technikę o wysokim stopniu „samoczynności”. Oznacza to, że w procesie wzajemnego komunikowania się porozumiewanie odbywa się w formie pisemnej, a więc bez pośrednictwa osoby badającej. Kwestionariusz ankiety musi być więc opracowany bezbłędnie zarówno od strony technicznej, jak i merytorycznej. Jak twierdzi J. Sztumski (2007), wspomniana technika umożliwia wysnucie wielu inte-resujących wniosków. Już F. Znaniecki (1931, s. 18) pisał o niej: „materiał choć nader skromny, daje nam jednak pewne fakty”.

Analiza dokumentów jako źródło danych o istniejących faktach i zjawiskach spo-łecznych również pozwala na wysunięcie ciekawych wniosków. Należy przy tym pa-miętać o krytycznej ich ocenie (Apanowicz, 2000; Chełpa, 2002).

Wywiad to rozmowa z badanym. Właściwe jej wykorzystanie zależy w głównej mie-rze od umiejętności i dobrych chęci badacza. Nawet najlepszy wywiad może pmie-rzestać być cokolwiek wart w rękach niewłaściwej osoby. Niedopuszczalne jest formułowa-nie myśli za respondenta, ubieraformułowa-nie ich w słowa. Nie należy dyskutować z badanym,

tylko zadawać pytania, słuchać, zachęcać do odpowiedzi i notować (Nowak, 2010;

Gostkowski (red.), 1972). Najważniejszym atutem tego rodzaju badania wydaje kontakt interpersonalny i należy umiejętnie go wykorzystać.

Obserwację jako technikę badawczą, w trafny sposób charakteryzują W.J. Good i P. Hatt (1952, s. 119): „Nauka zaczyna się od obserwacji i musi do niej powrócić dla swego ostatecznego sprawdzenia. Badacz musi zatem uczyć się samodzielnego obserwowania. Jeśli będzie dobrym obserwatorem, będzie mógł rozpocząć badania, dysponując większą ilością danych”. Dobre opanowanie zasad obserwacji jest ważne dla każdego badacza (Frankfort-Nachmias i Nachmias, 2001). W obserwacji nieskate-goryzowanej, odznaczającej się brakiem szczegółowych dyspozycji ukierunkowujących postrzeganie badacza, nauka samodzielnego obserwowania jest o tyle ciekawsza, o ile obserwator doskonale wie, na co ma zwrócić uwagę.

Analiza i opis konkretnych przypadków, jak twierdzi Ł. Sułkowski (2015), stanowią wzmocnienie i pogłębienie badań nad kulturą organizacyjną.

Zastosowanie wymienionych technik badawczych wymaga posłużenia się nastę-pującymi narzędziami badawczymi:

1. Opracowanym przez autorkę kwestionariuszem ankiety do badań kultury współ-działania wśród funkcjonariuszy Straży Granicznej. Zawiera on czterdzieści dwa pytania (m.in. otwarte, zamknięte – filtrujące, kafeteryjne, Likerta, socjometrycz-ne). Kwestionariusz ankiety nie był przesyłany drogą elektroniczną, co zapewne skróciłoby czas badań, ale, zdaniem autorki, naruszyłoby zasadę anonimowości respondentów. Do analizy statystycznej wykorzystano zintegrowany program IBM SPSS Statistics 24.

2. Tabelaryzacją uzyskanych danych i informacji na temat składników kultury współ-działania – deklarowanych w grupach Straży Granicznej (z dokumentacji organi-zacyjnej – Regulaminu Organizacyjnego Komendy NoOSG, statutów – Centrum Szkolenia SG w Kętrzynie, Stowarzyszenia Związku Emerytów i Rencistów SG, Służby Zdrowia NoOSG, Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Funkcjonariuszy SG, Mapy zagrożeń korupcyjnych SG, testów do SG, kodeksu etycznego, wywiadu nieskategoryzowanego i innych).

3. Tabelaryzacją uzyskanych informacji na temat wymienionych wcześniej charakte-rystycznych elementów przestrzeganych (głównie z obserwacji oraz wywiadu).

4. Skalą Uogólnionej Własnej Skuteczności – GSES (Schwarzer, Jerusalem, Juczyński, 2009).

5. Kwestionariuszem Belbina, profilującym role zespołowe (Belbin, 2008).

6. Studium przypadku, zawierającym rekonstrukcję jednego dnia z życia zawodowego funkcjonariusza oraz jego cechy osobowościowe.

Badaniami ankietowymi objęto zatem trzystu dziewięćdziesięciu pracowników, stanowiących około 30% wszystkich funkcjonariuszy Nadodrzańskiego Oddziału Straży Granicznej (lipiec 2016). Pozostałe narzędzia badawcze zastosowano w różnych

proporcjach, w zależności od względów poznawczych z zachowaniem przyjętych zasad metodologicznych.

Minimalną liczebność próby obliczono na podstawie wzoru:

gdzie:

n – minimalna liczebność próby,

u – odczytana z tablic rozkładu normalnego zerojedynkowego N (0,1) wartość zmiennej nor-malnej standaryzowanej U w taki sposób, aby spełniona była relacja P (– u_α < U < u_α) = 1 – α dla ustalonego z góry współczynnika ufności o wartości 1 – α,

d – dopuszczalny, ustalony z góry maksymalny błąd szacunku.

W rachunku wyznaczającym wielkość próby wykorzystano współczynnik ufności o wartości 0,95 oraz założono dopuszczalny błąd szacunku d = 5%.

Z powyższego wzoru wynika, że

Minimalna liczebność próby powinna więc wynosić co najmniej 384 jednostki.

Przyjęta w badaniach próba – 390 osób – jest więc ustalona prawidłowo.

Z powyższego wzoru wynika, że n ^≥

( )

Minimalna liczebność próby powinna więc wynosić co najmniej 384 jednostki. Przyjęta w badaniach próba – 390 osób – jest więc ustalona prawidłowo.

n ≥

( )

stanowiących około 30% wszystkich funkcjonariuszy Nadodrzańskiego Oddziału Straży Granicznej (lipiec 2016). Pozostałe narzędzia badawcze zastosowano w różnych proporcjach, w zależności od względów poznawczych z zachowaniem przyjętych zasad metodologicznych.

Minimalną liczebność próby obliczono na podstawie wzoru:

n 0,25 ₂

n – minimalna liczebność próby,

u – odczytana z tablic rozkładu normalnego zerojedynkowego N (0,1) wartość zmiennej normalnej standaryzowanej U w taki sposób, aby spełniona była relacja P (– uα < U < uα) = 1 – α dla ustalonego z góry współczynnika ufności o wartości 1 – α,

d – dopuszczalny, ustalony z góry maksymalny błąd szacunku.

W rachunku wyznaczającym wielkość próby wykorzystano współczynnik ufności o wartości 0,95 oraz założono dopuszczalny błąd szacunku d = 5%.

Z powyższego wzoru wynika, że n ²₂

Minimalna liczebność próby powinna więc wynosić co najmniej 384 jednostki. Przyjęta w badaniach próba – 390 osób – jest więc ustalona prawidłowo.

Nadodrzańskiego Oddziału