Metodyka określania stopnia koncentracji w sektorach

Znajomość teoretycznych typologii sektorów pozwala dopasować rze-czywistość konkretnego sektora do warunków przedstawionych w teorii, co ma praktyczne znaczenie zarówno dla decyzji w zakresie konkurowania w sektorze, jak i jego dopasowania do badań. Pierwszym zagadnieniem jest kwestia zdefiniowania granic sektora. Najwygodniejszym rozwiąza-niem jest przyjęcie systemu klasyfikacji zgodnego z Polską Klasyfikacją Działalności (Dz. U. 2007, nr 251, poz. 1885). Zapewnia on porównywal-ność z badaniami światowymi poprzez fakt, że odpowiada Nomenklaturze Działalności we Wspólnocie Europejskiej NACE Rev.2, która opracowana została zgodnie z opublikowaną przez ONZ Międzynarodową Standar-dową Klasyfikacją Rodzajów Działalności ISIC Rev.4 – International

Stan-dard Industrial Classification of all Economic Activities. Poszczególne poziomy

agregacji w ramach systemu PKD 2007 przedstawiają się następująco:  

− poziom pierwszy (SEKCJA), oznaczony symbolem jednoliterowym, dzieli ogólną zbiorowość na 21 grupowań rodzajów działalności;

− poziom drugi (DZIAŁ), oznaczony dwucyfrowym kodem nume-rycznym, dzieli ogólną zbiorowość na 88 grupowań rodzajów działalności, w wielu badaniach światowych jest to pierwszy poziom badawczy – na tzw. drugiej cyfrze;

− poziom trzeci (GRUPA), oznaczony trzycyfrowym kodem numerycz-nym, obejmuje 272 grupowania rodzajów działalności, dają się one wyod-rębnić z punktu widzenia procesu produkcyjnego, przeznaczenia produk-cji bądź też charakteru usługi lub charakteru odbiorcy tych usług;

− poziom czwarty (KLASA), oznaczony czterocyfrowym kodem nu-merycznym, obejmuje 615 grupowań rodzajów działalności dających się wyodrębnić z punktu widzenia specjalizacji procesu produkcyjnego / dzia-łalności usługowej – najczęściej stosowany poziom badawczy, będący sensu

stricto sektorem (na tzw. czwartej cyfrze).

Zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami, w tym rozdziale do najczę-ściej stosowanych miar stopnia koncentracji sektora należą miary oparte na udziale rynkowym kilku największych graczy (wzór nr 3) bądź oparte na podniesionym do kwadratu udziale procentowym wszystkich graczy, zgodnie z indeksem HHI (wzór 4). Miary koncentracji mają kilka bardzo praktycznych zastosowań: poza samym oszacowaniem struktury sektora

i przynależności sektora do jednego z typów, można je na przykład za-stosować do oceny potencjału w przypadku dywersyfikacji bądź integracji wertykalnej. Winny być również w użyciu w przypadku próby dokona-nia przejęcia (fuzji). Zgodnie z wcześniejszymi informacjami, jako szeroko rozpowszechnione stosuje się zwykle następujące wskaźniki: stopień kon-centracji dla czterech firm (CR4), obrazujący procentowy udział czterech największych firm w rynku, stopień koncentracji dla ośmiu firm (CR8), ob-razujący procentowy udział ośmiu największych firm w rynku oraz miara uważana za najbardziej odpowiednią – indeks Herfindahla (nazywany też indeksem Herfindahla-Hirschmanna – HHI). Indeks Herfindahla obrazuje zsumowany udział wszystkich firm podniesiony do kwadratu. Stąd może on przybierać wartości w zakresie od 0 (modelowa sytuacja konkurencji doskonałej) do 10 tys. (czysty monopol). Przykłady tych miar dla wybra-nych amerykańskich sektorów znajdują się w tabeli 2.7. Pokazany w ostat-niej kolumnie wskaźnik w postaci ekwiwalentu HHI obrazuje, z jaką realną siłą konkurencji mamy do czynienia w przypadku konkretnego sektora. Oznacza to, że bez względu na rzeczywistą liczbę konkurentów, stopień koncentracji kształtuje się na takim poziomie, jakby firm było tyle, ile wska-zuje właśnie ten wskaźnik. Ten ekwiwalentny wskaźnik oblicza się poprzez przekształcenie poniższego wzoru:

(5) przy założeniu, że udział wszystkich firm w sektorze jest równy. Do usta-lenia wartości ekwiwalentu niezbędne jest wobec tego przedstawienie wy-niku indeksu HHI podanego w przedziale od 0 do 1 (przyjmuje się, że jest to zapis ekonomiczny indeksu), stąd ekwiwalent wynosi 1/HHI (a więc dla na przykład wartości indeksu HHI 0,125 wartość ekwiwalentu wynosi 8).

Tabela 2.7

Statystyki koncentracji w wybranych amerykańskich sektorach za 1992 rok

Kod SIC Liczba firm CR4 CR8 HHI ^Ekwiwalent _HHI

1 2 3 4 5 6

2024 411 24 40 290 34

2033 502 27 42 300 33

2037 182 28 42 310 32

Charakterystyka sektorów i ich wpływ na decyzje strategiczne przedsiębiorstw 87 1 2 3 4 5 6 2043 42 85 98 2250 4 2046 28 73 93 1520 7 2047 102 58 77 1230 8 2273 383 40 53 850 11 2411 12985 19 26 160 63 2448 1902 5 7 14 714 2511 2636 20 31 170 60 2731 2504 23 38 250 40 2771 157 84 88 2920 3 2812 34 75 90 1990 5 2841 635 63 77 1580 6 2911 131 30 49 410 24 3221 16 84 93 2160 5 3274 57 46 61 690 14 3312 135 37 58 550 18 3334 30 59 82 1460 7 3411 132 56 74 1040 10 3491 392 24 34 280 35 3511 64 79 92 2550 4 3562 123 51 65 850 12 3565 590 16 25 150 65 3571 803 45 59 680 15 3581 105 52 73 840 11 3632 52 82 98 1890 5 3711 398 84 91 2680 4 3823 822 27 38 260 39 3931 437 25 41 300 33 3995 195 64 72 2160 4

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Besanko i inni (2004), s. 205.

Na podstawie takiej analizy można wyciągnąć kilka wniosków co do struktury sektora. Szczególnie obrazową miarą jest ekwiwalent HHI – wskazuje na rzeczywisty obraz koncentracji w sektorze, bez względu na realną liczbę funkcjonujących w nim firm. HHI jest generalnie uznawana za lepszą miarę niż CR4 (lub CR8), gdyż te drugie nie wykazują wahań zwią-zanych z udziałem w rynku największych firm (liderów), co w przypadku różnic znajdzie odzwierciedlenie w HHI.

Zgodnie z indeksem Herfindahla możemy również zaklasyfikować sektor do jednego z czterech typów wskazanych w tabeli 2.3. Przyporząd-kowanie to przedstawione zostało w tabeli 2.8 (punktem odniesienia jest tutaj wartość HHI w skali 0–1).

Tabela 2.8

Struktura sektora a indeks Herfindahla

Typ sektora Ranga HHI Stopień konkurencji cenowej

Konkurencja doskonała Poniżej 0,2 Mocna

Hiperkonkurencja Poniżej 0,2 ^{Słaba lub mocna (zależy od zróżnicowania pro-}_duktów)

Oligopol 0,2–0,6 ^{Słaba lub mocna (zależy od konkurencji między} _firmami)

Monopol 0,6 Zwykle słaba (przy braku wejść)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Besanko i inni (2004), s. 207.

Wartość indeksu Herfindahla jest również podstawą podejmowania decyzji w zakresie prawodawstwa antymonopolowego (tym razem sposób zapisu indeksu przyjmuje skalę od 0 do 10 tys. – zakłada się, że jest to zapis prawny indeksu). Tabela 2.9 przybliża główne zasady podejmowania decy-zji w zakresie prawodawstwa antymonopolowego zgodnie z klasyfikacją amerykańską3 oraz klasyfikacją Unii Europejskiej4.

Pokazany w tabelach podział (punktem odniesienia będzie przypo-rządkowanie ekonomiczne – tabela 2.8, przy zachowaniu zapisu prawnego) będzie głównym kryterium wyodrębnienia i przyporządkowania sektorów do zaproponowanego w rozdziale czwartym pracy autorskiego modelu konkurowania przedsiębiorstw w sektorach w ujęciu dynamicznym.

W warunkach polskich brak jest dokładnych badań (zwłaszcza urzę-dowych) wskazujących na stopień koncentracji poszczególnych sektorów. W tabeli 2.10 zaprezentowana jest próba podjęta przez autora pracy osza-cowania poszczególnych poziomów miar koncentracji dla wybranych sek-torów w Polsce.

3 W warunkach amerykańskich kontrolę sprawuje Departament Sprawiedliwości (U.S. De-partment of Justice) oraz Federalna Komisja ds. Handlu (Federal Trade Commission); właściwym dokumentem jest artykuł 5.1 Horizontal Merger Guidelines (Issued: April 2, 1992, Revised: April 8, 1997).

4 W Europie wytyczne odnośnie do mechanizmu postępowania przyjęte zostały na mocy rozporządzenia Rady Europejskiej, przepisy dotyczące kontroli koncentracji przedsię-biorstw zawarte są w artykułach 19 i 20 wytycznych w sprawie oceny horyzontalnego połączenia przedsiębiorstw (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 2004/C 31/03).

Charakterystyka sektorów i ich wpływ na decyzje strategiczne przedsiębiorstw 89

Tabela 2.9

Poziomy koncentracji sektora według prawodawstwa antymonopolowego

Typ sektora wg IO ^{Zakres HHI Określenie stopnia}_koncentracji

USA UE

Konkurencja

doskona-ła / monopolistyczna ^{Poniżej 1000 Poniżej 1000 Niska koncentracja w sektorze} Hiperkonkurencja 1000–1800 1000–2000 Umiarkowana koncentracja w sektorze Oligopol Powyżej 1800 Powyżej 2000 Wysoka koncentracja w sektorze

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 2.10

Statystyki koncentracji w wybranych polskich sektorach (rok 2012)

Kod PKD CR4 CR8 HHI Ekwiwalent HHI

1052 72 78 1936 5 1082 44 52 767 13 1105 93 96 2790 4 2015 85 97 2224 4 2120 28 43 262 38 2529 28 45 370 27 3511 77 93 2175 5 4110 11 17 40 250 5811 41 63 637 16 6020 76 98 1721 6 6120 98 99 2530 4

Źródło: opracowanie własne.

Reasumując rozważania na temat metodyki wyróżniania sektorów oraz ich stopnia koncentracji, należy podkreślić znaczenie tej problematy-ki odnośnie do strategii przedsiębiorstwa. Wszak strategia jako taka raczej bardzo rzadko działa w oderwaniu od mechanizmów konkurowania funk-cjonujących w sektorze. Stąd – zdaniem autora – zagadnienia te powinny znaleźć się, przynajmniej jako wiadomości rozszerzające, w tradycyjnych kursach zarządzania strategicznego w warunkach krajowych. Kolejna część rozdziału poświęcona zostanie podstawowym teoretycznym mechani-zmom działania przedsiębiorstw w sektorach wyodrębnionych w ramach ekonomii sektorowej. Należy je traktować jako swego rodzaju twarde dno decyzji strategicznych, wskazujące na istniejące w wielu sektorach określo-ne archetypy działań, będące skutecznym mechanizmem pozwalającym na rywalizację w ramach sektora.

2.3. TEORETYCZNE MODELE DZIAŁAń STRATEGICZNYCH