Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej (FIFA)

Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej (FIFA) jest główną organizacją sprawu-jącą nadzór nad rozwojem tej dyscypliny na świecie. W sensie prawnym jest po-zarządową organizacją non profi t. W strukturze zarządzania globalnego można sklasyfi kować ją jako międzynarodową organizację pozarządową INGO lub pry-watny, formalnie zorganizowany podmiot o zasięgu globalnym. Podlegają jej fe-deracje futbolowe we wszystkich miejscach na ziemi, gdzie gra się w piłkę nożną.

Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej zrzesza ciała zarządzające pochodzące ze 185 państw oraz 9 autonomii, 13 terytoriów zależnych oraz 2 państw, które nie są ofi cjalnie rozpoznawane na arenie międzynarodowej. Kibice, menedżerowie, piłkarze, związki sportowe na całym świecie niemal bezkrytycznie akceptują obo-wiązki i reguły ustanowione przez FIFA. Zaskarbiła sobie ona pozycję światowego monopolisty w ustalaniu reguł postępowania w odniesieniu do samej gry, procesu sędziowania, rozgrywek na szczeblu lokalnym, regionalnym i globalnym.

Światowa federacja została ufundowana na zasadzie autonomii od wpływów zewnętrznych organizacji i gremiów politycznych, zarejestrowana w Szwaj-carii podlega systemowi prawnemu tego państwa. Władze organizacji piłkar-skich – zarówno tej o zasięgu globalnym, jak i kontynentalnym, europejskim (UEFA) – podkreślają niekompatybilność lokalnych systemów prawnych ze statutami organizacji i zdecydowanie opierają się rządowym interwen-cjom w obszarze swoich wpływów. Dążenie do autonomii i poszerzania swo-ich wpływów w odniesieniu do rządów państw jest podstawowym kluczem działania FIFA. Jej reprezentanci często podkreślają znaczenie demokratycz-nych procesów zarządzania. Procedura wyboru władz przewiduje, że każ-dy członek FIFA każ-dysponuje jednym głosem wyborczym. Federacja postuluje również oparcie swoich standardów działania na wewnętrznym kodeksie po-stępowania – dziesięć złotych reguł, pośród których znajdziemy potępienie korupcji, narkotyków, rasizmu, przemocy i innych zagrożeń dla rozwoju spor-tu. Standardy demokratyczne i etyczne w łonie FIFA podawane są w wątp-liwość przez komentatorów, w których opiniach formalna poprawność proce-dur niewiele ma wspólnego z realizacją demokratycznych ideałów.

197 Global Governance in World Sport and the 2002 World Cup Korea/Japan [w:] Japan, Korea and the 2002 World Cup, red. J. Horne, W. Manzenreiter, Routledge, London 2002, s. 3.

198 Ibidem, s. 4.

Studium przypadku. Zarządzanie światową piłką nożną

Korzenie organizacji sięgają początków XX wieku. W miarę rozwoju tech-nicznych środków telekomunikacyjnych rywalizacja sportowa zaczynała nabierać cech międzynarodowych. W ślad za tą tendencją pojawiła się potrzeba ujednolice-nia standardów oraz kontroli technicznych wymogów gry. W 1904 roku we Fran-cji powstała więc federacja zrzeszająca związki piłkarskie z FranFran-cji, Belgii, Danii, Holandii, Hiszpanii, Szwecji i Szwajcarii. Wpływy federacji szybko się rozprze-strzeniały. Niemcy, Austria, Włochy i Węgry niemal natychmiast zgłosiły akces do klubu zarządzającego. Wielka Brytania wykazywała pewien sceptycyzm wobec idei koordynacji – przedstawicielstwo tego państwa dołączyło do FIFA wkrótce po jej powołaniu, ale już w latach 20. XX wieku dwukrotnie z niej wystąpiło. Za cel stawiano sobie organizację imprez piłkarskich o masowym zasięgu i współpracę przy popularyzowaniu tego sportu na skalę międzynarodową¹⁹⁹.

Fakt partycypacji w sferze zarządzającej światem piłkarskim miał również swój wymiar polityczny. W okresie narastania nacjonalizmów w Europie narodowe dru-żyny były narzędziami kształtującymi ideologiczne postawy społeczeństwa. Ich sukcesy i porażki miały ogromny oddźwięk propagandowy. Rządzący, już wówczas, modyfi kowali słynne zdanie Clausewitza, mówiąc, że sport jest uprawnianiem po-lityki przy użyciu innych środków. Ten kierunek relacji między sportem i polityką najpełniej ilustruje przebieg i propagandowe wykorzystanie Igrzysk Olimpijskich w Berlinie w 1936 roku. Masowe oddziaływanie widowisk sportowych zbiegło się w czasie z dominacją w europejskiej polityce ideologii opartej na unifi kacji i total-nym uczestnictwie. Te dwie sfery nieuchronnie musiały się spotkać niezależnie od intencji władz FIFA, które deklarowały konieczność utrzymania neutralności sportu.

Po II wojnie światowej globalne podziały polityczne również odcisnęły swoje piętno na sposobie funkcjonowania i charakterze oddziaływań FIFA. Dynamicz-ny rozwój członkostwa dokonał się w okresie lat 50. i 60. W 1974 roku organizacja liczyła już 140 członków, spośród których zdecydowaną mniejszość stanowiły re-prezentacje krajów europejskich. Władza decyzyjna jednak wyraźnie koncentro-wała się w rękach państw założycielskich.

Wówczas właśnie rozpoczęła się erozja sformułowanej na początku wieku fi -lozofi i funkcjonowania FIFA. Jej pierwsze władze gromadziły w swych szeregach klub konserwatywnych, europejskich dżentelmenów, którzy zarządzanie global-nym rozwojem piłki nożnej postrzegali w kategoriach cywilizacyjnej misji stare-go kontynentu. Tymczasem nowe potęgi piłkarskie domagały się równestare-go głosu, zarówno w sprawach sportu, jak i polityki. Decydująca odsłona tego konfl iktu o panowanie nad światową piłką nastąpiła w 1974 roku, kiedy państwa Ameryki Południowej po zmobilizowaniu wszystkich sił zdołały doprowadzić do wybo-ru swojego kandydata na prezydenta FIFA²⁰⁰. João Havelange – prezes federacji

199 E. Sterken, Th e Growth Impact of Major Sporting Events, „European Sport Management Quarterly” 2006, no. 6, s. 375–389.

200 Duże znaczenie dla skuteczności lobbingu na rzecz południowoamerykańskiego kandydata miały oferty złożone krajom afrykańskim, dotyczące fi nansowego wsparcia rozwoju infrastruktury i szkolenia sportowego w tych krajach.

Domena wpływów podmiotów prywatnych w przestrzeni globalnej. Aktorzy i procesy decyzyjne

futbolowej Brazylii – zastąpił na stanowisku sir Stanleya Rousa. Zmiana nie ogra-niczała się jednak wyłącznie do kwestii personalnych i politycznego uznania No-wego Świata jako pełnoprawnego partnera w kształtowaniu losów dyscypliny.

Rozprzestrzenianie się telewizji i świadomość reklamowego oddziaływania me-dium o globalnym zasięgu zmieniły boiska piłkarskie w arenę wpływów konsu-menckich. Korporacyjny sponsoring, przekaz marketingowy i wymóg tworzenia atrakcyjnego dla milionów widzów widowiska stały się nieodłącznym elemen-tem krajobrazu sportowego²⁰¹. W drugiej połowie XX wieku systematycznie re-alizowaną przez władze FIFA strategią było rozszerzanie organizacji o federacje tworzone przez mikropaństwa, marginalne wyspiarskie państewka, które jednak w strukturze decyzyjnej dysponowały takim samym prawem głosu jak piłkarskie i polityczne mocarstwa.

W miarę komercyjnej ekspansji widowisk sportowych rywalizacja o prawa do organizacji mistrzostw świata odbywająca się na forum FIFA stawała się grą o co-raz większą stawkę.

Siła perswazyjna i zarządcza Międzynarodowej Federacji Piłki Nożnej opiera się na jednym wydarzeniu, przez nią wykreowanym – na mistrzostwach świata.

W istocie, jako „megaevent”, mistrzostwa świata są pełnym charyzmy spektaklem, funkcjo-nalnym rytuałem społecznym, jak również produktem racjonalnej kalkulacji. To tak samo poważny biznes jak i publiczny pokaz narodowych osiągnięć, widowisko indywidualnej i zbiorowej doskonałości, które spełnia również funkcję rynku pracy dla jednych z najlepiej opłacanych pracowników na świecie²⁰².

Organizowane co cztery lata mistrzostwa świata są niezwykłym świętem spor-towej solidarności. Już na pierwszym spotkaniu FIFA w 1904 roku pojawiła się idea organizacji ogólnoświatowych rozgrywek piłkarskich, ostatecznie zrealizo-wana dopiero w roku 1930. Pierwsze mistrzostwa gościł Urugwaj – według wer-sji ofi cjalnej w ten sposób chciał uhonorować 100 lat swej niezależności. W rze-czywistości przyznano mu organizację mistrzostw głównie ze względu na ofertę samodzielnego sfi nansowania turnieju. W rozgrywkach uczestniczyło jedynie 17 drużyn walczących bez żadnej fazy kwalifi kacyjnej. Jedynie – bo współczes-na wersja mistrzostw świata obejmuje drużyny reprezentujące niemal wszystkie kraje na świecie.

Potęga mistrzostw przyszła wraz z potęgą telewizji. Między 1954 a 1986 ro-kiem telewizyjna widownia rozgrywek o mistrzostwo powiększyła się z oko-ło 3 milionów do 650 milionów. Świat rzeczywiście zjednoczył się dzięki piłce nożnej. Połowa lat 70. minionego wieku to moment, kiedy futbol stał się

narzę-201 Zasadnicze znaczenie tła polityki komercjalizacji przyjętej w tym okresie miała współpraca João Havelange’a z Horstem Dasslerem – synem założyciela koncernu Adidas i dyrektorem tej marki na rynku francuskim. Ujawniła ona skalę wspólnych interesów władz piłkarskich i fi rm komercyjnych.

202 Global Governance in World Sport…, s. 2.

Studium przypadku. Zarządzanie światową piłką nożną

dziem budowania globalnej potęgi mediów masowych i zaspokajania potrzeb społeczeństwa konsumpcyjnego. Wtedy właśnie sprzedaż praw do transmisji piłkarskich spotkań w czasie rzeczywistym stała się lukratywnym interesem.

Zainicjowano wówczas model pośrednictwa w sprzedaży praw transmisyjnych.

FIFA powierzyła wyłączne prawo negocjowania spółce International Sport and Leisure (ISL) kierowanej przez Horsta Dasslera, reprezentującego potentata w sprzedaży sprzętu sportowego – fi rmę Adidas. Ta z kolei znacząco wsparła wybór ówczesnego prezesa FIFA. Wieloletni związek sportowego stowarzysze-nia i jednej z najsłynniejszych marek odzieży sportowej odcisnął się na symbo-lice kolejnych mistrzostw świata – każde z nich promuje specjalny model piłki zaprojektowany i dostarczony przez markę Adidas. Partnerstwo z ISL zakoń-czyło się w 2001 roku po bankructwie fi rmy i skandalu korupcyjnym, w którym zarzuty postawiono prezydentowi FIFA – Josephowi Blatterowi²⁰³. Sprawa osta-tecznie została rozstrzygnięta na korzyść Blattera, który po raz kolejny został wybrany na szefa organizacji.

Bankructwo fi rmy pośredniczącej w sprzedaży praw do emitowania widowisk sportowych wstrząsnęło wewnętrzną strukturą federacji i wywołało dyskusję o potrzebie demokratyzacji i uzdrowienia sposobu zarządzania organizacją. Jak jednak podsumowuje całe zdarzenie jeden z analityków:

W 1998 i 2002 FIFA miała wyraźną szansę na „wewnętrzną przemianę” oraz na to, aby zrehabilitować się na pozycji strażnika globalnej gry. Jednak, jak dowiodły wybory prezy-denta FIFA w 1998 i 2002 roku, indyki niekoniecznie zainteresowane są głosowaniem za Świętami Bożego Narodzenia²⁰⁴.

Przekonanie o wszechwładzy piłkarskiej federacji nie jest jedynie utrwalonym elementem jej wizerunku, ale znajduje odzwierciedlenie w stylu i praktykach zarządzania. Nosi on wyraźne znamiona autorytaryzmu – w łonie FIFA kwitną praktyki korupcyjne i dyskryminacyjne. Szeroko podważana jest również legi-tymacja organizacji do reprezentowania idei piłki nożnej: twórcy organizacji po prostu jako pierwsi zagospodarowali obszar międzynarodowej kontroli praktyk sportowych, nie towarzyszyły temu jakieś szczególne prerogatywy, a zatem for-malny mandat organizacji do reprezentowania całości piłkarskiego świata jest sła-by. Rzeczywista siła organizacji tkwi w jej strukturach – silnie scentralizowanych, niechętnych weryfi kacji, nieprzejrzystych i wiernych raczej interesom organizacji niż idei fair play.

Jak zauważają komentatorzy:

Poziom przejrzystości i odpowiedzialności struktur Międzynarodowej Federacji Piłki Nożnej sprawia, że Bank Światowy prezentuje się pod tym względem całkiem nieźle (…).

203 Od 2005 r. FIFA sprzedaje licencje, współpracując ze szwajcarską fi rmą Infront Sports

& Media, na której czele stoi Philippe Blatter, krewny samego prezydenta, http://www.polityka.pl/

swiat/analizy/1507112,2,mundial-2010-mafi fa.read#ixzz1rqWAIfpo (12.07.2013).

204 Th e Global Politics of Sport…, s. 42.

Domena wpływów podmiotów prywatnych w przestrzeni globalnej. Aktorzy i procesy decyzyjne

Odpowiedzialna tylko przed sobą, schowana za szwajcarskim prawem kryminalnym i ban-kowym (…) demokratyczna wiarygodność FIFA jest zerowa²⁰⁵.

Federacja jest jednak niewątpliwie jednym z najbardziej efektywnych transnaro-dowych aktorów, działających również w sferze biznesowej. Na przestrzeni zale-dwie stulecia zdołała wynieść piłkę nożną na szczyt światowej hierarchii sporto-wej, wykreować zapotrzebowanie na widowiska sportowe dla milionów kibiców, ugruntować medialny, polityczny i ekonomiczny prestiż dyscypliny. Bazą, na której opiera się potęga organizacji, jest poparcie korporacji. Wielkie widowi-ska sportowe mają gigantyczny potencjał marketingowy, zatem od początku ery mediów masowych największe fi rmy na świecie niemal ustawiają się w kolejce z ofertami sponsoringu inicjatyw FIFA. Dla właścicieli marek handlowych sport jest doskonałą płaszczyzną formowania wizerunku – dynamiczną, wyzwalającą emocje, ufundowaną na szlachetnym etosie. Główni partnerzy korporacyjni FIFA to Coca-Cola, Visa, Adidas, Hyundai, Sony, Emirates. Wydaje się jednak, że sama federacja kreuje rynek produktów i usług sportowych, aktywnie współpracując z biznesem i sankcjonując reguły, które mają istotne znaczenie gospodarcze.

Współpraca międzynarodowych organizacji zarządzających sportem i mię-dzynarodowych fi rm komercyjnych zaczęła się zacieśniać w latach 80. XX wieku.

Ustanowiły one swoisty rodzaj nowego ładu w funkcjonowaniu i fi nansowaniu imprez sportowych. Efektywność tego układu oddziaływania w sensie bizneso-wym ujawniła się już po kilku latach – w 1997 roku prezydent FIFA João Have-lange oświadczył, że szacowany całkowity obrót fi nansowy światowego futbolu przewyższy sumę 250 mld USD – więcej niż przychody licznych potęg korpora-cyjnych (na przykład General Motors) i więcej niż PKB większości krajów człon-kowskich FIFA²⁰⁶.

Siła federacji polega również na ogromnych wpływach politycznych²⁰⁷. Waga uczestnictwa na rozmaitych forach decyzyjnych i rozbudowywania sieci kontaktów od dawna jest tam dostrzegana – organizacja starała się nawet o status obserwato-ra ONZ. Dążenie do popularyzacji piłki nożnej na każdym kontynencie – zarów-no w najbogatszych, jak i w najbiedniejszych krajach – bywa interpretowane jako wyraz globalnej solidarności. Niektórzy badacze fakt podporządkowania regułom federacji narodowych organizacji piłki nożnej nawet w krajach rządzonych przez totalitarne dyktatury skłonni są uznawać za przejaw demokratyzujących oddzia-ływań FIFA. Ten element eksportowania demokracji przez wartości sportowe był szczególnie podkreślany w erze zimnej wojny i w czasach dekolonizacji.

205 Global Civil Society 2006/2007, red. M. Kaldor, H.K. Anheier, M. Glasius, M. Albrow, Sage, London 2006, s. 179.

206 J. Sugden, A. Tomlinson, P. Darby, FIFA versus UEFA in the Struggle for the Control of World Football [w:] Fanatics! Power, Identity and Fandom in Football, red. A. Brown, Routledge, London 1998, s. 11.

207 M. Green, Changing Policy Priorities for Sport: Th e Emergence of Elite Sport Development as a Key Policy Concern, „Leisure Studies” 2004, no. 4, s. 365–385.

Studium przypadku. Zarządzanie światową piłką nożną