Zarządzanie sieciowe

Rozwój porozumień i schematów regulacyjnych w przestrzeni międzynarodowej miał fragmentaryczny i zdecentralizowany charakter. Niejednokrotnie źródłem regulacji odpowiadających na tę samą potrzebę były różne ciała, które niemal równolegle rozwijały procedury i standardy działania. W sektorze leśniczym czy w obszarze standardów prawa pracy różne koalicje i grupy interesów pro-ponowały rozwiązanie podobnych kwestii w zbliżony lub całkiem inny sposób, obejmując kontrolę nad rozwojem równolegle istniejących schematów regulacyj-nych. Te schematy ewaluowały, ciała regulacyjne wchodziły z sobą w konfl ikty lub podejmowały współpracę, jedne formuły regulacyjne upowszechniały się, inne ograniczały swój zasięg lub zupełnie znikały. Brak struktury koordynacyjnej spo-wodował, że dominującym modelem, wykształconym w ciągu ostatnich dekad, jest sieciowe zarządzanie ponadnarodową przestrzenią regulacyjną. Regulatorzy opierają się najczęściej na dobrowolnej współpracy i woluntarystycznym przyję-ciu określonych reguł działania, aktorzy pozostają z sobą w relacji, tworząc koa-licję, lub kontestując konkurencyjne systemy regulacyjne, ale stanowią dla siebie punkt odniesienia.

Sieciowy jest również charakter struktur wielu aktorów odgrywających istot-ne role w geistot-nerowaniu regulacji. Amistot-nesty International – najszerzej rozpo-znawalna organizacja zarządzająca monitoringiem w obszarze praw człowieka – rozpoczęła działalność w 1961 roku, a obecnie ma ponad 2 miliony członków w 150 państwach świata. Charakter organizacji jest hybrydowy, składa się ona z: „sekcji, struktur, międzynarodowych sieci, grup stowarzyszonych i członków międzynarodowych”¹⁷⁶.

Wydaje się, że rozszerzanie geografi cznego zakresu działalności, co stanowi cechę emblematyczną współczesnego rozwoju gospodarki światowej, powodu-je również rozciąganie siatki regulacyjnej. Na przykład konstrukcja międzyna-rodowej sieci Deutsche Bank według danych z 2005 roku zbudowana była na 73 różnych jurysdykcjach w różnych zakresach i obejmowała 1276 różnych fi rm wspierających, o różnych celach biznesowych¹⁷⁷.

Czy sieciowa natura zarządzania przyczynia się do większego zróżnicowania i wzrostu konkurencyjności? Na pewno nie we wszystkich obszarach. Umiejęt-ność sprawnego poruszania się w przestrzeni międzynarodowej, dokonywania fu-zji i negocjowania różnic instytucjonalnych i tych dotyczących fi lozofi i działania może stanowić podstawę budowania pozycji konkurencyjnej jednego lub kilku aktorów, którzy opanowują rynek. W sensie realizacji pragmatycznych interesów rozdrobnienie ciał regulacyjnych, konkurujących z sobą schematów

wyznaczają-176 Zob. www.amnestyinternational.com (16.09.2014).

177 S. Gadinis, Th e Politics of Competition in International Financial Regulation, „Harvard Inter-national Law Journal” 2008, no. 447, http://scholarship.law.berkeley.edu/facpubs/1087 (16.09.2014).

Charakter globalnej przestrzeni regulacyjnej

cych reguły działania czy ciał monitorujących nie jest korzystne dla aktorów funk-cjonujących w danej sferze (fi rm, NGO, fundacji itd.). Proces regulacyjny z reguły wyłania nieformalną, ale jednak wyraźną, hierarchię graczy. Dobrze ilustruje to tendencja obecna w globalnym sektorze fi rm zajmujących się audytem fi nanso-wym przedsiębiorstw. W wyniku dążenia do koncentracji, wyrażającego się w serii narodowych i międzynarodowych fuzji, w ciągu ostatnich dwóch dekad rynek ten zdominowały cztery przedsiębiorstwa (tzw. Wielka czwórka): Pricewaterhouse-Cooper (PwC), Deloitte Touche Tohmatsu (DTT), KPMG oraz Ernst &  Young (E+Y). Każda z tych fi rm jest przykładem realizacji modelu działalności globalnej, którego rozwijanie zapewniło im pozycję czołowego gracza. Umiędzynarodowie-nie i usieciowieUmiędzynarodowie-nie działalności jest Umiędzynarodowie-niezbędnym warunkiem dotarcia do sytuacji, w której Wielka Czwórka audytuje 97% dużych fi rm w USA, 99% we Włoszech, 99% w Wielkiej Brytanii, 90% w Rosji, 84% w Japonii i 83% w Niemczech¹⁷⁸.

W niektórych specjalistycznych dziedzinach oligopol trzech fi rm sięga tak da-leko, że nie ma w zasadzie możliwości zlecenia realizacji usługi fi rmie spoza tego grona. W rezultacie strategicznie ważny fragment globalnych fi nansów zdomino-wało trzech aktorów, którzy pełnią w nim nie tylko funkcje dostawcy usług, ale i – nie bezpośrednio, ale jednak – regulatorów.

W formalnym kształcie modelu zarządczego fi rmy audytujące usytuowane są vis-à vis ciał regulujących, na przykład International Federation of Accountants (IFAC), a sens ich działania sprowadza się do kontroli wdrażania ustalonych za-sad przez fi rmy. W rzeczywistości jednak, ze względu na poziom koncentracji i rolę jaką odgrywają w sferze przez siebie zdominowanej, fi rmy Wielkiej Czwór-ki stosują narzędzia lobbingowe, wpływając na decyzje podejmowane w procesie regulacyjnym. W swoich strukturach koncentrują zasoby niezbędne do efektyw-nego narzucania reguł gry w ramach sektora – wiedzę, doświadczenie, wpływy¹⁷⁹. W świetle nieprawidłowości, które doprowadziły do upadku innych, ważnych ak-torów współtworzących ten rynek (Arthur Andersen, Enron, WorldCom), taki sposób rozłożenia uprawnień i możliwości sprawczych musi budzić niepokój.

Wyzwanie zarządzania ryzykiem w tym obszarze podjęły niektóre rządy – Sta-ny Zjednoczone w 2002 roku wprowadziły Sarbanes-Oxley Act of 2002 (SOX), którego postanowienia miały zapewnić większe bezpieczeństwo procesów audytu i ich konsekwencji¹⁸⁰. Na forum Unii Europejskiej również pojawiły się głosy

wzy-178 Wielka Czwórka fi rm audytowych w ostatnich latach notuje stabilny wzrost dochodów, w skali większej niż fi rmy, które zamawiają ich usługi. P. Velte, M. Stiglbauer, Audit Market Concentration and Its Infl uence on Audit Quality, „International Business Research” 2012, vol. 5, no. 11, s. 146–161.

179 Na swojej stronie internetowej jedna z wiodących fi rm doradczych McKinsey Company tak charakteryzuje swoją działalność: „Mamy niezwykły przywilej często być tam, gdzie zapadają decyzje ważne dla fi rm danego sektora bądź też dla całej gospodarki. Jesteśmy dumni z tego, że o projektach, które realizujemy, niejednokrotnie można przeczytać na pierwszych stronach międzynarodowej prasy (…). Nie poprzestajemy na analizach, my naprawdę kształtujemy rzeczywistość gospodarczą”.

180 Na mocy ustawy utworzono Public Company Accounting Oversight Board dla nadzoru audytów amerykańskich fi rm w wymiarze prawnym i organizacyjnym.

Domena wpływów podmiotów prywatnych w przestrzeni globalnej. Aktorzy i procesy decyzyjne

wające do większego stopnia ograniczenia fi rm audytujących. Zawarto je również w treści Zielonej Księgi: Audit Policy: Lessons from the Crisis¹⁸¹. Odwołuje się ona do istotnego pytania, szczególnie w kontekście przyczyn i przebiegu globalnej re-cesji: Jaką wagę mają informacje dostarczane przez brokerów zaufania, takich jak fi rmy audytowe czy agencje ratingowe?

Gwałtowny wzrost ich pozycji w hierarchii zarządzania rynkami fi nansowymi jest rezultatem rozszerzania się przestrzeni oddziaływań gospodarczych. Zwięk-sza się więc sfera, w ramach której potrzebne jest budowanie zaufania będącego podstawowym komponentem sprawnego funkcjonowania systemów ekonomicz-nych. Istotnym narzędziem budowania tego zaufania jest informacja dostarczona przez wyspecjalizowane w tym obszarze jednostki.

Raporty z przeprowadzanych badań sprawozdań fi nansowych banków, to-warzystw ubezpieczeniowych i innych spółek notowanych na giełdzie są zmien-ną w procesie decyzyjnym inwestorów, organów regulacyjnych, kształtują też nastroje opinii publicznej. Jeśli podstawą oceny są badania wysokiej jakości, oparte na rzetelnych kanonach warsztatowych i etycznych, opinie będące ich rezultatem uważane są za wiarygodne, co z kolei przekłada się na wzrost pew-ności inwestycji.

Audyt zewnętrzny jest promowany jako technologia inżynierii zaufania, aby przekonać opinię publiczną, że kapitalistyczne korporacje i ich ciała zarządzające nie są skorumpowa-ne i mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności za swoje działania¹⁸².

Wiarygodność polityk informacyjnych w tej sferze jest tym istotniejsza, im bar-dziej fi rmy o charakterze globalnym polegają na publicznych systemach wspar-cia państw macierzystych. Nieprawidłowości w szacowaniu ryzyka, prowadzeniu działalności czy odstąpienie od ustalonych reguł działania powodują konsekwen-cje w obszarze nie tylko samej fi rmy, ale również całej sieci interesariuszy. Ich upadek czy konieczność restrukturyzacji generuje wysokie koszty społeczne.

Jeśli kryzys dotyka całą branżę, są one multiplikowane – tylko do roku 2009 globalny koszt ratowania systemu bankowego sięgnął 11 bln dolarów (…). Największy państwowy bailout banków nastąpił w USA, gdzie rząd wydał 3,6 bln dolarów , czyli 25,8% produktu krajo-wego brutto; rząd Wielkiej Brytanii wydał na ten sam cel 2,4 bln dolarów, a więc aż 94,4%

swojego PKB¹⁸³.

181 Planowane zmiany zmierzały przede wszystkim do: podniesienia jakości badania, zwiększenia konkurencyjności rynku oraz zwiększenia niezależności podmiotów. Zastanawiano się m.in. nad rozdzieleniem funkcji audytorskich i doradczych czy wprowadzeniem rotacji fi rm badających poszczególne przedsiębiorstwa. KE rozważała ponadto zmuszenie dużych spółek do wyboru dwóch fi rm audytorskich, w tym jednej mniejszej. Te propozycje nie znalazły dotychczas kontynuacji w procesie legislacyjnym.

182 P. Sikka, Financial Crisis and the Silence of the Auditors, „Accounting, Organizations and Society” 2009, no. 10, 1016, http://www.franzhoermann.com/downloads/fi nancialcrisisandthesilence oft heauditors.pdf (13.03.2015).

183 Ibidem.

Charakter globalnej przestrzeni regulacyjnej

Przebieg akcji ratunkowych podczas ostatniego kryzysu umocnił wrażanie, że ekonomiczne interesy państw i fi rm (w tym również fi rm doradczych), sprzęgnię-te są w globalny syssprzęgnię-tem naczyń połączonych. Zakres i wysokie standardy mecha-nizmów kontrolnych są zaś zabezpieczeniem jego stabilności.

Charakter podmiotów kształtujących przestrzeń ponadnarodową ma decydu-jące znaczenie dla sposobu wykształcania się regulacji, ale także trybu ich roz-przestrzeniania się. Sieciowy kontekst analizy ujawnia podstawowy mechanizm w tym zakresie, czyli relacyjność¹⁸⁴. Aktorzy społeczni oddziałują na siebie na-wzajem – reagując na swoje działania, stymulując je, kontestując albo naśladując.

Siatka ich interesów rozciąga się w relacji do innych uczestników sieci – konku-rencyjnych fi rm, adwersarzy politycznych, podmiotów, które reprezentują inną fi lozofi ę zarządzania.

Działania polityczne, tak samo zresztą jak działania nakierowane na realizację celu ekonomicznego, umocowane są w relacjach społecznych. Podmioty są wobec siebie zależne, wpływają na siebie nawzajem, kształtują normy, które są kontesto-wane lub stają się obowiązującymi. W ten sposób ewoluują standardy. Oparte są one na rozpowszechnionych w danej grupie przekonaniach o tym, co jest akcep-towane, a co społecznie naganne.