Perspektywa badawcza, techniki badawcze

Podstawową perspektywą badawczą przyjętą w badaniach jest perspektywa śro-dowiska (systemu międzynarodowego), którego specyfi czne cechy kształtują za-chowania aktorów. Za podstawę teoretyczną obrano ujęcie global governance, któ-re tworzy perspektywę opisu rzeczywistości międzynarodowej pozostającej pod wpływem procesów globalizacji.

Wątki uporządkowane zostały zgodnie z kluczem myślenia dedukcyjnego – ogól-ne rozważania teoretyczno-pojęciowe poprzedzają analizę konkretnych procesów decyzyjnych. Pewną rolę w prowadzeniu analizy odegrało podejście akcentujące znaczenie powiązań sieciowych (network approach), które określa nie tylko per-spektywę badania prezentowanych zjawisk z uwzględnieniem cech sieci łączącej ich uczestników, ale również stanowi sposób ujmowania rzeczywistości między-narodowej, która widziana jest jako zbiór sieci o zróżnicowanym składzie, zasięgu i cechach. Metodą czynnikową posłużono się z kolei przy analizie uwarunkowań mechanizmów wpływu w środowisku międzynarodowym, struktur decyzyjnych oraz instrumentów oddziaływania. Analiza porównawcza została wykorzystana przy realizacji zadań badawczych związanych z funkcjonalnymi aspektami sieci decyzyjnych, uwarunkowań wpływu poszczególnych aktorów. Dla zobrazowa-nia charakteru wpływów decydujących o sposobie zarządzazobrazowa-nia czterema obsza-rami tematycznymi omawianymi w rozdziałach drugim–piątym (regulacja sfery transnarodowej, praktyki dyplomatyczne, cyberprzestrzeń, produkcja i handel

Wstęp zbrojeniowy) posłużono się studiami przypadków. Do zrealizowania zakładanych w tych fragmentach zadań badawczych wykorzystano analizę debaty politycznej towarzyszącej procesowi decyzyjnemu w każdym z wymienionych obszarów te-matycznych. Zestawienie stanowisk podmiotów uczestniczących, ich ewolucji oraz rezultatów służyło prezentacji mechanizmów wpływu poszczególnych podmiotów w procesie zachodzenia zmiany w środowisku międzynarodowym.

Spośród zastosowanych technik badawczych największą rolę odgrywały: ana-liza literatury przedmiotu oraz anaana-liza danych statystycznych, wykorzystywane na każdym etapie opracowywania treści pracy. Technika badania zawartości do-kumentów stała się szczególnie przydatna przy identyfi kowaniu normatywnych podstaw różnych formuł współpracy w przestrzeni międzynarodowej oraz two-rzeniu charakterystyki organizacyjnej uczestników procesów decyzyjnych.

3.5. Struktura i źródła

Treści uporządkowane zostały w pięciu częściach. Pierwsza z nich ma charakter wprowadzający; jej celem jest ustalenie tła prezentowanych zjawisk i określenie wytycznych do dalszej analizy. Główne ramy rozważań stanowią wątki koncen-trujące się wokół zasad i uwarunkowań skutecznego oddziaływania różnych akto-rów w przestrzeni transnarodowej. Poszukuje się odpowiedzi na pytanie o to, kto, w jakim zakresie, za pomocą jakich narzędzi może zarządzać procesami w prze-strzeni międzynarodowej – prezentacja działań, dążeń i motywacji państw została oparta na kryterium funkcjonalnym.

W związku z takim rozłożeniem akcentów przywołuje się główne wyznaczniki zarządzania globalnego jako sposobu opisywania świata, proponującego pewien klucz interpretacyjny stosowany w odniesieniu do zachodzących w nim prze-kształceń. Nieuchronnie pojawiają się refl eksje na temat natury porządku mię-dzynarodowego oraz analizowanych w literaturze kierunków jego ewolucji.

Jednym z założeń przyjętych w monografi i jest poszukiwanie punktów spa-jających złożoną i poliarchiczną rzeczywistość międzynarodową. Poszukuje się czynników powodujących to, że pomimo rozbieżności interesów ciągle posze-rzającej się grupy uczestników procesów międzynarodowych oraz braku władzy zwierzchniej możliwe jest ich zgodne działanie, zarówno w perspektywie krót-ko-, jak i długoterminowej. Ważną częścią analizy jest odwołanie się do konku-rencyjności jako jednej z podstawowych kategorii opisujących świat społeczny w XXI wieku. Podmioty tworzące zhierarchizowany układ międzynarodowy stale zabiegają o poszerzenie zakresu swoich wpływów. Konkurencyjność jest tu in-teresującym polem badawczym, jako że zestaw narzędzi używanych w wyścigu konkurencyjnym jest coraz szerszy, a pól konkurencyjności jest coraz więcej. Tego rodzaju zmianę jakościową w stosunkach międzynarodowych pogłębia dokonu-jąca się zmiana ilościowa – nie tylko poszerza się grono aktorów zaangażowanych

Metoda badań, struktura publikacji

w ważne procesy kształtujące rzeczywistość, ale zaczynają oni sprawować inne niż dotychczas realizowane w tej sferze funkcje, wchodzą w nowe role.

Dowodzi tego fragment analizujący oddziaływania brokerów władzy w prze-strzeni ponadnarodowej – aktorów, którzy w ramach poszczególnych procesów pełnią rozmaite funkcje pośredniczące, niezbędne do skutecznej ich realizacji.

Rosnąca potrzeba negocjowania, identyfi kacji lub tworzenia płaszczyzn koopera-cji, kształtowania opinii związana jest z charakterem przestrzeni decyzyjnej w sfe-rze międzynarodowej, która obejmuje coraz więcej aktorów pozapaństwowych.

Sieciowy charakter współpracy wymaga stworzenia pewnej przestrzeni mediacyj-nej i podnosi znaczenie podmiotów gotowych podjąć funkcje mediacyjne, dostar-czać informacje, pośredniczyć między stronami czy też tworzyć dla nich istotne punkty odniesienia. I chociaż trudno o pełną ocenę oddziaływań brokerów wła-dzy ze względu na ich zmienny charakter i płynne kompetencje, niewątpliwie jed-nak stanowią oni czynnik w przekształcającym się schemacie dystrybucji władzy w przestrzeni ponadnarodowej.

W części drugiej analizuje się wzrost dynamiki podmiotów prywatnych w przestrzeni transnarodowej. Bada się naturę i docieka konsekwencji faktu, że coraz więcej obszarów regulacyjnych, ważnych dla funkcjonowania międzynaro-dowego handlu, komunikacji i współpracy, jest porządkowanych przez ustalenia inicjowane i zatwierdzane przez prywatnych regulatorów. Jest to zjawisko, które istotnie przyczynia się do zrozumienia mechanizmów oddziaływania kształtują-cych współczesną rzeczywistość. Jej cechą charakterystyczną jest to, że strumienie przepływów – ludzi, towarów, informacji – przesunęły się z poziomu międzyna-rodowego na poziom transnarodowy. W konsekwencji wypracowana w starym układzie struktura regulacyjna okazuje się niewystarczająca w nowych warunkach i uzupełniana jest o kolejne poziomy. Studium przypadku obrazujące charakter tych procesów opisuje sposób sprawowania władzy Światowej i Europejskiej Fe-deracji Piłkarskich (FIFA, UEFA).

Na problematyce informacji i technologii informacyjnych jako zmiennej w kształtowaniu przestrzeni władzy skoncentrowano się w części trzeciej. Ukazu-je on prawidłowości rewolucyjnych zmian w obszarze dostępu i wykorzystywania informacji wywołanych upowszechnieniem internetu, a także sposób funkcjono-wania państw, przedsiębiorstw i ludzi w warunkach gospodarki opartej na wiedzy oraz w cyberprzestrzeni. Studium przypadku poddaje analizie proces kształtowa-nia się systemu zarządzakształtowa-nia globalną siecią www.

Część czwarta dotyczy zmian w praktykach dyplomatycznych, pojawiania się nowych formuł komunikacyjnych na arenie międzynarodowej i nowych zjawisk dyskursywnego wymiaru relacji między aktorami. Analizie poddawane są te na-rzędzia i formuły, dzięki którym kształtuje się dialog na arenie międzynarodowej, aktorzy budują określony wizerunek, a co z tym idzie – wytyczają strefy wpływów.

Studium przypadku traktuje o zjawisku ról dyplomatycznych podejmowanych przez postaci kultury i życia publicznego na przykładzie przedsięwzięć Live Aid z 1985 roku oraz Live 8 z 2005 roku.

Wstęp Ostatnia część książki dotyczy przekształceń w obszarze produkcji i handlu bronią, postępującego umiędzynarodowienia tych sfer, poddania ich wymogom konkurencyjności i prawidłom zglobalizowanego rynku. Ewolucja tego obszaru jest szczególne interesująca w perspektywie poszukiwania czynników budowania wpływu i władzy w przestrzeni międzynarodowej, ponieważ potencjał militarny jest jednym z najstarszych instrumentów oddziaływania. Zmiany w sposobie jego wykorzystywania są więc symptomem przeobrażenia reguł globalnej gry. Pewien obraz kierunków tych przeobrażeń tworzy również studium przypadku omawia-jące proces powstawania międzynarodowego Traktatu o handlu bronią (Arms Trade Treaty – ATT).

Niniejsza monografi a jest rezultatem procesu badawczego, którego nieodzowną częścią było śledzenie debaty na temat przekształceń środowiska międzynarodo-wego oraz sposobów zarządzania nim. Poszczególne rozdziały są wynikiem analizy literatury przedmiotu z zakresu global governance oraz czterech omawianych za-gadnień problemowych. Sposób myślenia o stosunkach międzynarodowych oraz organizowania procesu badawczego wyznaczają wątki wpływowych pozycji w tym obszarze. Badania nad procesami globalizacji, integracji gospodarczej, nowymi formułami komunikacji i organizacji społecznej, a także nad ich oddziaływaniem na stan stosunków międzynarodowych i global governance rozwijane są w sposób interdyscyplinarny na całym świecie. Do najważniejszych autorów w tym zakresie należą: James N. Rosenau, Ernst O. Czempiel, Robert O. Keohane, Joseph S. Nye, David Held, Anthony G. McGrew, Timothy J. Sinclair, Mary Kaldor. Ich prace nie-wątpliwie miały wpływ na charakter opracowanych w tym tomie treści. Trudno również przecenić dorobek polskich badaczy przemian współczesnych stosunków międzynarodowych. Należy tu wymienić prace autorstwa Edwarda Haliżaka, Tere-sy Łoś-Nowak, Romana Kuźniara, Marka Pietrasia. Autorka z satysfakcją odnoto-wuje, że w kilka lat po ukazaniu się jej pionierskiej na polskim gruncie monografi i, omawiającej istotę zarządzania globalnego (Global governance. Ład międzynarodo-wy po zakończeniu stulecia Ameryki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012) problematyka ta stała się przedmiotem zainteresowania innych ba-daczy, czego owocem są kolejne publikacje. Na uwagę zasługują przede wszystkim prace: Katarzyny Marzędy-Młynarskiej Globalne zarządzanie bezpieczeństwem żywnościowym oraz Magdaleny Kozub-Karkut Global governance we współczesnej debacie o stosunkach międzynarodowych³³.

Książka ta przybliża specyfi kę działania i wywierania wpływu w przekształca-jącej się rzeczywistości globalnej poprzez ukazanie uwarunkowań kontaktów oraz relacji, które są istotą stosunków międzynarodowych. System międzynarodowy tworzy się przecież i ewoluuje według wzorca kontaktów – rozpoznanie nawet fragmentu tego wzorca przybliża nas zatem do zrozumienia charakteru zmiany, która w tej sferze nieustannie się dokonuje.

33 M. Kozub-Karkut, Global Governance we współczesnej debacie o stosunkach międzynarodo-wych, Wydawnictwo Rambler, Warszawa 2015.

Metoda badań, struktura publikacji

Autorka pragnie podziękować za wkład w przygotowanie tej pracy osobom, które okazały jej pomoc i życzliwość w trakcie realizacji projektu. Nieodłącz-ną częścią procesu badawczego, którego rezultaty zaprezentowano w niniejszej publikacji, był przywilej wymiany opinii, a niejednokrotnie również szansa pro-wadzenia twórczego sporu z prof. dr. hab. Andrzejem Manią. Inspiracją dla za-stosowania analizy Centre of Gravity (CoG) do wyjaśniania zjawisk z zakresu stosunków międzynarodowych stały się dyskusje na temat uwarunkowań bez-pieczeństwa globalnego prowadzone z pułkownikiem Marcinem Szymańskim.

Szczególnie zaś cenne dla ostatecznego kształtu opracowania okazały się sugestie udzielone przez recenzenta książki – prof. dr. hab. Marka Pietrasia, którego prace miały duży wpływ na sposób myślenia autorki o stosunkach międzynarodowych i analizowania zjawisk w tej przestrzeni.

* * *

Książkę tę dedykuję mojej córeczce – Milenie.

Część pierwsza NOWE JAK OŚCIOWO CECHY ŚRODOWISK A MIĘDZYNARODOWEGO . PERSPEKTYW A FUNK CJONALNA W ANALIZIE MECHANIZMÓW WPŁ YWU NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ NOWE JAK OŚCIOWO CECHY ŚRODOWISK A MIĘDZYNARODOWEGO ...

1. Wstęp

Celem tej części książki jest zdefi niowanie obszarów, które w największym stop-niu przyczyniają się do przeobrażenia współczesnego ładu międzynarodowego, wykształcenia jego nowych jakościowo cech i uwarunkowań rzutujących na za-chowania podmiotów operujących w ramach tego ładu. Tak określony problem badawczy umiejscowiono w trzech zasadniczych obszarach zagadnień: prze-kształceniach międzynarodowych stosunków gospodarczych i ich konsekwen-cjach w sferze wpływów politycznych, rozwoju sieciowych i hybrydowych formuł zarządzania procesami, ważnymi dla uczestników stosunków międzynarodowych, charakterystyce i znaczeniu tzw. brokerów władzy. Dążono do zidentyfi -kowania logiki zmiany w środowisku międzynarodowym poprzez analizę kluczo-wych zjawisk i procesów w wymienionych obszarach: dysproporcji w poziomie rozwoju, znaczenia opinii publicznej i rywalizacji o nią oraz oddziaływań pod-miotów transnarodowych czy warunków funkcjonowania struktur sieciowych.

Poprawne zdefi niowanie uwarunkowań funkcjonowania uczestników stosunków międzynarodowych umożliwia interpretowanie ich motywacji, preferencji i celów oddziaływania na rzeczywistość decyzyjną.

Podstawą dla analizowania prawidłowości w wymienionych obszarach stało się podejście funkcjonalne, akcentujące dążenie do efektywności w działaniach podmiotów aktywnych w przestrzeni międzynarodowej. Funkcjonalne spojrzenie na dynamikę spraw międzynarodowych skłania do analizy procesów i interakcji poszczególnych aktorów według klucza efektywności, zdolności do wyznaczania celów i osiągania etapów na drodze do ich realizacji. Funkcjonalny racjonalizm postrzega układy i porozumienia zawierane na gruncie międzynarodowym przez pryzmat potrzeb aktorów w nich uczestniczących. Rodzaje tych potrzeb, sposo-by oraz konsekwencje ich realizowania uznano za przejawy zmiany zachodzącej w środowisku międzynarodowym.

Omówione zagadnienia pełnią funkcję wprowadzenia do szczegółowych problemów zaprezentowanych w kolejnych rozdziałach tej pracy. Właściwie na-kreślone tło pozwala bardziej precyzyjnie analizować prawidłowości i związki przyczynowo-skutkowe mechanizmów wpływu, nawet jeśli zachodzą one w zło-żonej i fragmentarycznej rzeczywistości międzynarodowej. Prowadzone

rozwa-Nowe jakościowo cechy środowiska międzynarodowego...

żania mieszczą się w ramach ujęcia global governance, którego założenia stanowią punkt odniesienia dla sposobu prowadzenia badań przedstawionych w tej książce.

Kluczem interpretacyjnym będą tu kategorie władzy kauzalnej, zdolności pod-miotów do wywoływania skutków poprzez aktywność w przestrzeni między-narodowej oraz transmiędzy-narodowej, intencjonalnego przekształcania rzeczywistości.

Omawiane w rozdziale zjawiska i procesy zostały uznane za „punkty ciężkości”

przekształceń środowiska międzynarodowego, ponieważ zmieniają położenie po-szczególnych aktorów, ich motywację i ich możliwości wpływu. Przyczyniają się tym samym do tworzenia jakościowo nowych procesów zarządzania o swoistej specyfi ce, strukturze oraz dynamice.

2. Sterowanie procesami we współczesnym