Ministerstwo Wyznań Religinych i Oświecenia Publicznego wchodzi do gry

Powołanie do życia Komitetu Ortograficznego Polskiej Akademii Umiejętności.

Rozpoczęcie dwuletniej pracy nad reformą pisowni polskiej w latach 1934-1936

Zamieszanie w sprawach poprawek do ortografii w latach 1930-1932 (tak to należy ocenić), kłótnie środowiska językoznawczego środowsk krakowskiego i warszawskiego i ogólna dezorientacja społeczeństwa w sprawach ortografii nie pozostały bez echa i reper-kusji. Ministerstwo Wyznań Religinych i Oświecenia Publicznego zapoznało się z memo-riałem prof. Witolda Doroszewskiego i po przemyśleniu całej sprawy postanowiło nie zatwierdzać do użytku szkolnego nowych edycji Pisowni polskiej, czyli ani IX wydania, ani X wydania z 1933 roku, zredagowanych po nowemu przez prof. Kazimierza Nitscha, zalecając nadal posługiwanie się Pisownią polską z VIII wydania, czyli ostatnią, nad któ-rą trzymał pieczę prof. Jan Łoś.

Jak zauważa prof. Stanisław Jodłowski³⁰⁹:

308 Ibidem, s. 96.

309 S. Jodłowski, Losy polskiej ortografii…, op. cit., s. 69.

„Wytworzyła się sytuacja przykra i kłopotliwa – w zakresie kultury polskiej doszło do konfliktu dwu autorytetów: naukowego (Akademii) i oświatowego (Ministerstwo Wy-znań Religijnych i Oświecenia Publicznego). Powstało zamieszanie i dezorientacja. Nie było wiadomo, czego się trzymać: czy pisowni dotychczasowej, w redakcji prof. Jana Łosia (np. na czas, na czasie, na czczo, na czele, na darmo, na pewno, nie do pojęcia, nie do wiary, nie do wytrzymania, z powodu, z powrotem itp.) czy pisowni nowej w redakcji prof. Kazmierza Nitscha (natenczas, naczasie, naczczo, naczele, nadarmo, napewno, nie-dopojęcia, niedowiary, niedowytrzymania oraz spowodu, spowrotem itp.). Ułożono wów-czas zabawny dystych: »Jeden do Łosia, drugi Donitscha«”.

W tej sytuacji Polska Akademia Umiejętności 17 stycznia 1934 r. zwróciła się z pi-smem do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, by albo Minister-stwo, albo ona sama zorganizowały konferencję ortograficzną, która by doprowadziła do porozumienia się, z uwzględnieniem życzeń Ministerstwa co do jej składu osobowego i zadań, o która by podjęła się zadania rewizji zasad z 1918 roku. Po pertraktacjach, w któ-rych Ministerstwo Wyznań Religinych i Oświecenia Publicznego kładło nacisk na „moż-liwie daleko idące uproszczenia w ortografii”, pismem z 5 czerwca 1934 r.³¹⁰

W Komitecie Ortograficznym Polskiej Akademii Umiejętności zasiedli: prof. Ste-fan Saski i dr Władysław Szyszkowski (Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), prof. Juliusz Kleiner i dr Tadeusz Żeleński „Boy” (Polska Akademia Lite-ratury), prof. Aleksander Wasiutyński (Akademia Nauk Technicznych), prof. Jerzy Kury-łowicz (z powodu wyjazdu za granicę w ciągu prac ustąpił) i prof. Witold Taszycki (To-warzystwo Naukowe Lwowskie), prof. Witold Doroszewski i prof. Stanisław Słoński (Towarzystwo Naukowe Warszawskie), prof. Edward Klicz (Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu), prof. Jan Otrębski (Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie), doc.

Zenon Klemensiewicz (Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych), dr Bronisław Wie-czorkiewicz (Związek Nauczycielstwa Polskiego), dyr. Marfia Majewiczówna (Stowa-poparło projekt poddania rewizji zasad z 1918 roku i zapowiedziało wysłanie do Komitetu Orto-graficznego swoich przedstawicieli. Wspólne podjęcie reformy pisowni polskiej stało się faktem.

310 Nr IV SN 1720/34.

rzyszenie Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych), dr Jan Piątek (Polskie Towarzystwo Wydawców Książek), dr Zygmunt Tempka (Nowakowski), a po jego ustąpieniu dr Karol Irzykowski (Związek Dziennikarzy Rzeczypospolitej Pol-skiej).

Polską Akademię Umiejętności reprezentowali: prof. Stanisław Kutrzeba (delegat Zarządu), prof. Stanisław Kot (delegat Wydziału II), prof. Jan Stach (delegat Wydziału III), prof. Leon Wachholz (delegat Wydziiału IV); delegatami Wydziału I (Filologiczne-go) byli profesorowie: Adam Kleczkowski, Tadeusz Lehr-Spławiński, Kazimierz Nitsch, Stanisław Pigoń (w trakcie prac zrezygnował), Jan Rozwadowski, Tadeusz Sinko, a po śmierci prof. Rozwadowskiego (14 marca 1935 r.) Julian Krzyżanowski; delegatami Ko-misji Językowej: dr Stanisław Jodłowski, dr Henryk Oesterreicher, dyr. Artur Passendor-fer, a po jego śmierci prof. Stanisław Szober.

W ten sposób Komitet Ortograficzny PAU składał się początkowo z 29 członków, a w końcu z 27. Jego przewodniczącym był pierwotnie prof. Jan Rozwadowski, a po jego śmierci (14 marca 1935 r.) prof. Kazimierz Nitsch, zastępcą przewodniczącego dr Wła-dysław Szyszkowski, sekretarzami profesorowie Adam Kleczkowski i Tadeusz Lehr-Spławiński, a referentem generalnym doc. Zenon Klemensiewicz.

Pierwsze posiedzenie odbyło się 21 stycznia 1935 r. Ukonstytuowało się wówczas siedem komisji: 1. ogólna, 2. graficzna (wielkie litery, dzielenie wyrazów, skróty i skró-towce), 3. słownikowa (wszystkie w Krakowie), 4. grup wyrazowych (w Warszawie) i 5.

wyrazów obcych (w Warszawie), 6. interpunkcyjna (we Lwowie), 7. wydawnicza (naj-pierw w Krakowie, potem we Lwowie), ale z zastrzeżeniem, że każdy członek Komitetu musi być zawiadamiany o posiedzeniach każdej z nich i na każdym posiedzeniu może otrzymać prawo zabrania głosu. Ponadto zadecydowano, że na kilka dni przed kolejnym posiedzeniem Komitetu członkowie powinni otrzymywać na piśmie wnioski odpowied-niej komisji³¹¹

311 Tak: Pisownia polska. Przepisy- Słowniczek, wydanie XI, Kraków 1936, s. 1-7. Obrady zostały tak urządzone, by nie mogła zapaść uchwała nie przygotowana i by nikt nie móg być nią zaskoczony. Całość nowych przepisów ortograficznych miała być zatwierdzona na ostatnim posiedzeniu Komitetu Ortograficz-nego.

.

Ulokowanie komisji w różnych miastach miało swoje uzasadnienie. Na przykład komisja grup wyrazowych nieprzypadkowo pracowała na posiedzeniach roboczych w Warszawie i jednomyślnie zgodzono się, by przewodniczył jej prof. Witold Doroszewski (ciekawe, że wyszło to od prof. Kazmimierza Nitscha…). Jego memoriał zrobił swoje, uznano więc, że jako specjalista znakomicie wywiąże się z tego zadania. Jako członek wszedł do tej komisji także emerytowany radca Kuratorium we Lwowie, siedemdziesię-cioletni Artur Passendorfer, który przeprowadził się na czas prac Komitetu Ortograficz-nego do Warszawy i przywiózł spore paczki materiałów³¹². Umiejscowanie z kolei komi-sji interpunkcyjnej we Lwowie spowodowane zostało pewną niespodziewaną sytuacją wynikłą tuż przed rozpoczęciem prac Komitetu Ortograficznego. Ponieważ interpunkcję od lat uważano za „bodaj najbardziej zachwaszczony dział ortografii polskiej”³¹³

Posiedzeń plenarnych Komitet Ortograficzny PAU odbył w sumie sześć: w stycz-niu, czerwcu i grudniu 1935 roku, w lutym, marcu i kwietniu 1936 roku (ostatnie w

, dzie-dzinę lekceważoną i pozostawioną zwykle trosce zecerów, redaktorów i korektorów, po-stanowiono ostatecznie włączyć ją w zakres rozważań Komitetu Ortograficznego PAU i zwrócono się w tej sprawie do kuratora poznańskiego Ignacego Steina z prośbą o opra-cowanie zasad przestankowania w języku polskim. Ten ku niezadowoleniu pomysłodaw-ców oświadczył jednak, że na wykonanie tak olbrzymiego przedsięwzięcia musiałby mieć przynajmniej dwa lata, i odmówił. Szczęśliwie się jednak złożyło, że prof. Kazi-mierz Nitsch otrzymał akurat z Książnicy-Atlasu do recenzji maszynopis ukończonej książki dra Stanisława Jodłowskiego pt. Zasady interpunkcji. Prawidła, przykłady, wyja-śnienia, uzasadnieninia i po zapoznaniu się z jej treścią wyraził się o niej z entuzjazmem („rewelacyjna praca” miał ponoć zakomunikować). Postanowiono więc natychmiast włą-czyć młodego autora (miał dopiero 32 lata) do grona członków Komitetu Ortograficzne-go, a później ulokować komisję interpunkcyjną właśnie we Lwowie, gdzie mieszkał wówczas i pracował dr Jodłowski. Komisji interpunkcyjnej przewodniczył prof. Juliusz Kleiner, uczestniczyli w niej również profesorowie Jerzy Kuryłowicz i Witold Taszycki, a z Krakowa dojeżdżali raz na jakiś czas na konsultacje prof. Kazimierz Nitsch i prof.

Tadeusz Lehr-Spławiński.

312 S. Jodłowski, Losy polskiej ortografii…, op. cit., s. 75

313 K. Nitsch, Reforma ortografii, „Język Polski” XX, 1935, s. 30

dniach 20-21 kwietnia). Przeważnie były to obrady dwudniowe, a raz nawet trzydniowe, ale komisje pracowały oczywiście częściej (zaliczyły prawie 20 spotkań, nieraz dwu-dniowych, zwykle ośmiogodzinnych). Wiele zagadnień niespornych uchwalonych zostało w komisjach prawie od razu, jednak nad innymi debatowano i spierano się w tych spra-wach dłużej, np. nad ujednostajnieniem końcówki -ym (-im), -ymi (-imi) w narzędniku i miejscowniku l. poj. oraz w narzędniku l. mn. odmiany przymiotnikowo-zaimkowej); nad pisownią łączną lub rozłączną cząstki -by i przeczenia -nie; nad pisownią wyrażeń przy-imkowych; pisownią zestawień bliźniaczych; stosowaniem wielkich i małych liter (w tym zapisu tytułów książek i czasopism, nazw geograficznych i terenowych czy ustaleniem pisowni w zakresie i // j (jedną z najtrudniejszych okazało się doprowadzenie do finiszu pisowni nomina propria Maria i Azja, którą w takiej postaci uchwalono już na drugim posiedzeniu, po czym jednak szukano innych rozwiązań, ale jednak wrócono do pierw-szego rozstrzygnięcia). Nie zawracano sobie na szczęście głowy pomysłami wprowadze-nia nowych kształtów liter zamiast kombinacji liter lub znaczków nad nimi, propagowa-niem w polskim alfabecie czeskich liter č, ř, š zamiast cz, rz, sz, usunięciem z ortografii wielkich liter (zgłaszano taki projekt, sic!) czy zostawieniem ó oraz rz wyłącznie tam, gdzie nie mają one oparcia w wymianie na o czy r (np. gwóźdź – gwoździa obok żułw – żułwia, morze – morski obok żucać) albo wyrugowaniem z pisowni ch (choć ów ostatni pomysł miał nawet przez jakiś czas zwolenników).