Monety wybite przed wybuchem wojny domowej

Emisja RRC 393 (Ilustr. 8)

Pierwszą monetą, którą należy rozważyć w kontekście propagandy Pompejusza Wielkiego są dwa warianty denara sygnowanego przez Gn. Lentulusa (RRC 393).

Na awersie obu przedstawiono głowę brodatego mężczyzny ozdobioną diademem.

Wyobrażeniu temu towarzyszy berło i legenda G•P•R (Genius Populi Romani), która rozwiewa wątpliwości co do identyfikacji wyobrażonej postaci. Jest to przedstawienie niezwykle rzadkie w mennictwie republikańskim.⁶⁰ Do pewnego stopnia może być jednak powiązane z Lentulusami, szczególnie Lentulusami Marcellinusami, jeśli wszystkie identyfikacje tej personifikacji na monetach są właściwe.

Kult ukazanego bóstwa, będącego personifikacją Ludu Rzymskiego, istniał w Rzymie przynajmniej od czasów II wojny punickiej (Liv.21.62.10), ale pierwsze jego pewne wyobrażenie znamy dopiero z omawianej monety Lentulusa. Różni się ono znacznie od kanonu znanego z późniejszej sztuki, kiedy Geniusza przedstawiano jako młodzieńca, którego atrybutem był róg obfitości. Tutaj przedstawiony jest on jako dojrzały mężczyzna z brodą, co nawiązuje do personifikacji Demosu w sztuce attyckiej (Fears 1978: 277-278).

Podobnie personifikacja ta przedstawiona została na monecie P. Korneliusza Lentulusa Spintera (cos. 57). Na rewersie tego denara (RRC 397) widzimy siedzącą na krześle kurulnym, brodatą postać męską, która w jednej ręce trzyma berło, a w drugiej róg obfitości (Ilustr. 9). Nad domniemanym Geniuszem widnieje Wiktoria, która wkłada mu na głowę wieniec. Zmiana nastąpiła około połowy I wieku, jeśli postać występująca na monecie Kw.

Kassjusza (RRC 428/3) jest rzeczywiście personifikacją Geniusza (Ilustr. 10).⁶¹ Nie ma więc wątpliwości, że samo przedstawienie na monetach Lentulusów wzorowane było na sposobie, w jaki Demos przedstawiali Ateńczycy (Fears 1978: 278-280) (cf. Ilustr . 11 ).

Na rewersie obu wariantów przedstawiony został glob, który znajduje się między berłem z wieńcem a sterem okrętu. W przypadku wariantu RRC 393/1a wyobrażeniu towarzyszy inskrypcja CN LEN Q EX S C, którą na wariancie RRC 393/1b zamieniono na LENT CVR FLӾ ⁶².

Powszechnie uważa się, że oba warianty wybite zostały przez Gn. Korneliusza Lentulusa, konsula roku 56 (Syme 1963: 56; Wiseman 1964: 122-123; Crawford 1974: 407).

Identyfikacja ta nie jest jednak pozbawiona wątpliwości.

Gn Korneliusz Lentulus był przez pewien czas związany z Pompejuszem Wielkim.

Służył pod nim w latach 70-tych w Hiszpanii jako kwestor (Broughton 1952: 103)⁶³, a później jako legat w czasie zmagań z piratami (Flor.1.41.9; SIG³ 750). Po wojnie z Mitrydatesem, 60 Być może pojawia się na monecie P. Korneliusza Lentulusa Marcellinusa (RRC 329) wybitej w roku 100, gdzie na rewersie przypuszczalnie koronuje Romę. Również niepewna jest jego identyfikacja na monecie innego Lentulusa (RRC 397) wybitej w 74 (Crawford 1974: 409), chociaż jest ona bardzo prawdopodobna.

Z Geniuszem Ludu Rzymskiego identyfikuje się również głowę przedstawioną na awersie monety Kw.

Kassjusza (RRC 428), gdzie przedstawiony jest bez brody.

61 Tak poprzez analogię występowania berła na monetach Kassjusza i Lentulusa, zinterpretował to przedstawienie Crawford (1974: 452). Alföldi (1951: 191-192) zidentyfikował postać jako Romulusa, a Sydenham (1952: 152) zidentyfikował postać na awersie monety Kassjusza jako możliwą personifikację Bonus Eventus. Z interpretacją Alföldi zgodził się van Ootoghem (1954: 286-287), który dodatkowo łączy monetę z Pompejuszem. Identyfikacje z Romulusuem wykluczyli zaś Classen (1962: 185-186) i Crawford (1974: 452, n. 2), który nie widzi możliwości, aby przedstawiciel rodu Kassjuszów nawiązywał do monarchii.

62 Za pomocą podkreślenia zaznaczane są przy omawianiu monet ligatury występujące w legendach.

63 Broughton przypisuje go do roku 74, ale jest to jedynie data orientacyjna, gdyż stawia przy nim znak zapytania.

w latach 59-58 pełnił on funkcję namiestnika Syrii (Cic.QF.1.2.7; App.Syr.51). W pewnym momencie jednak drogi obu polityków się rozeszły. Świadczy o tym fakt, że w czasie pełnienia swojego konsulatu Lentulus Marcellinus sprzeciwiał się sprawom podejmowanym przez Pompejusza. Nie godził się on na wysłanie armii na pomoc królowi Egiptu, Ptolemeuszowi XII (Cic.Fam.1.1.2, 2.1, QF.2.4.5). Protestował również przeciw kandydaturom Pompejusza i Krassusa na konsulów roku 55 (Plut.Vit.Pomp.51.5-6, Vit.Crass.15;

Dio.Cass.39.28-30).

Lentulus Marcellinus wybił swoje monety pełniąc funkcję kwestora, o czym świadczy legenda – CN LEN Q EX S C – jednego z dwóch wariantów omawianego typu (RRC 393/1a).

Wariant ten – a jak uważa większość badaczy również typ – datowany jest na czasy wojny sertoriańskiej. To wtedy właśnie Lentulus Marcellinus miał służyć pod Pompejuszem Wielkim (Broughton 1952: 103) i wybijać dla niego monety przeznaczone głównie na opłacenie wojska. Co ciekawe, w legendzie drugiego wariantu (RRC 393/1b) mincerz określony jest jako LENT CVR FL, tj. Ӿ Lentulus curator denariorum flandorum, a nie kwestor.

Zaznaczyć tu należy, że oba warianty są identyczne pod względem umieszczonych na nich przedstawień. Dwie różne funkcje, którymi chwali się Marcellinus podnoszą pytania dotyczące chronologii obu wariantów. Crawford (1974: 407) datuje je razem na lata 76-75⁶⁴; Harlan (2012: 83-91) uważa, że datowanie przesunąć należy na lata 74-73, gdyż wysłanie do Hiszpanii Lentulusa było odpowiedzią Senatu na list Pompejusza domagającego się posiłków i funduszy (Sal.Hist.2.98; Plut.Vit.Pomp.20.1). Co więcej, badacz ten rozdziela oba warianty chronologicznie. Pierwszy – RRC 393/1a – datuje na rok 74, kiedy Lentulus Marcellinus był kwestorem, drugi – RRC 393/1b – na rok kolejny, kiedy nie pełniąc już urzędu kwestora mianowany został na stanowisko curator denariorum flandorum (Harlan 2012:

88). Tłumaczy to, dlaczego oba warianty dzielą ze sobą przedstawienia awersów, ale w gruncie rzeczy jest to tylko spekulacja. Datowanie RRC 393/1a na rok 74 może być o tyle problematyczne, że moneta ta występuje w skarbie z Mihăeşti⁶⁵, którego data zamknięcia określona jest również na ten rok. Pozostaje bowiem pytanie, czy z Hiszpanii moneta ta tak szybko mogłaby trafić do Rumunii.

Inną propozycję, opartą na analizie skarbów monetarnych, wysunął Mattingly (1995:

105-107). Według niego pierwszy wariant wybity został w Hiszpanii podczas wojny sertoriańskiej, tak jak sklasyfikował go Crawford. Drugi natomiast, RRC 393/1b, wyprodukowano dopiero w roku 58. Badacz ten uważa bowiem, że właśnie wtedy przyjęta została propozycja trybuna Klodiusza dotycząca utworzenia urzędu curator denariorum flandorum (cf. Cic.Sest.30.66). Analiza skarbów w bazie CHRR Online zdaje się wspierać tezę Mattinglyego. Data zamknięcia żadnego z ujętych tam znalezisk gromadnych, w których występują egzemplarze RRC 393/1b, nie jest wcześniejsza niż rok 57, natomiast RRC 393/1a występują w czterech takich skarbach⁶⁶. Nie jest to z pewnością dowód decydujący, 64 Datę tę potwierdzają Hersh i Walker (1984: tab. 2) na podstawie analizy skarbu z Mesagne.

65 http://numismatics.org/chrr/id/MHA

66 Mihăeşti, Alt Empordà (http://numismatics.org/chrr/id/EMP), Mont'Ovolo

(http://numismatics.org/chrr/id/OVO) i Pontecorvo (http://numismatics.org/chrr/id/PON). Lockyear (2007: 97)

szczególnie że drugi wariant tego typu jest rzadszy niż pierwszy. Co więcej, powoduje to pojawienie się problemów z identyfikacją mincerza. Jeśli przyjmiemy, że wariant 393/1a wybił Gn. Lentulus Marcellinus (cos. 56), to wydaje się mało prawdopodobne, by ten sam człowiek w 58 roku pełnił tak mało znaczącą funkcję jak curator denariorum flandorum. Tym bardziej, że był on wówczas namiestnikiem Syrii (Broughton 1952: 197). Przyjmując tezę Mattinglyego, należałoby więc chyba dla wariantu 393/1b określić inną osobę odpowiedzialną za jego wybicie. Podobieństwo przedstawień wskazuje, że kandydata szukać powinno się wśród najbliższej rodziny. Osobą taką mógłby być np. Lentulus Marcellinus, który w roku 48 pełnił funkcję kwestora i służył pod Cezarem (Broughton 1952:

274). Uważa się go bowiem za syna konsula roku 56. Pozostaje jednak pytanie, czy w 58 roku nie był on za młody, aby być kuratorem ds. bicia denarów, skoro kwesturę pełnił dopiero dziesięć lat później. Przeczyć tezie Mattinglyego może analiza stempli dokonana przez Schaefera. Według tego badacza istnieje jeden stempel awersu, który łączy oba warianty⁶⁷. Oznaczałoby to bowiem, że po niemal 20 lat przynajmniej jeden stempel typu RRC 393/1a wrócił do użycia. Nie jest to, co prawda, niemożliwe, ale wydaje się mniej prawdopodobne niż wybicie obu wariantów w bliższym horyzoncie czasowym.

Nawet jeśli wariant RRC 393/1b wybity został później, nie ma większych wątpliwości, by wiązać RRC 393/1a z wojną sertoriańską.⁶⁸ Najprawdopodobniej Lentulus wybijał więc swoje denary na opłacenie wojsk Pompejusza. W tym kontekście należy więc rozpatrywać znaczenie przekazu zakodowanego w przedstawieniach namonetarnych. Same przedstawienia, jak widzieliśmy nie są specyficzne dla tej konkretnej sytuacji i pojawiają się wśród przedstawicieli Lentulusów także przy innych okazjach, ale mogły być nieco inaczej interpretowane. Występujące na rewersie monety glob, ster okrętu i berło z wieńcem kojarzone były z wyrażeniem (suprematio) terra marique lub w innej formie caput orbis terrarum (Momigliano 1942: 53-64). Terra marique miało rodowód hellenistyczny i kojarzone było z Aleksandrem Wielkim oraz jego następcami (Momigliano 1942: 53-64). Jest to o tyle ciekawe, że Pompejusz Wielki przejawiał okresowo tzw. imitatio Alexandrii, o czym będzie jeszcze mowa. Ponadto wiemy, że Genius Populi Romani dzielił swoje święto – obchodzone 9 października – z boginią Venus Victrix i Fausta Felicitas, które również powiązane były z Pompejuszem (Platner, Ashby 1929: 246-247). Nie wiemy natomiast, kiedy ten festiwal został ustanowiony. Wydaje się jednak, że interpretacja przekazu monet Lentulusa nie powinna wychodzić poza stwierdzenie, że to Lud Rzymski panuje terra marique, a Rzym jest caput orbis terrarum. Korneliusze Lentulusowie uczestniczą w tym procesie i przyczyniają się do potęgi Imperium, jednocześnie w swojej propagandzie próbując przenieść część dignitas podaje również cztery skarby, ale zamiast Mont'Ovolo wspomina San Gregorio di Sassola

(http://numismatics.org/chrr/id/GRE), którego zamknięcie datowane jest jednak na rok 57 p.n.e. Co ciekawe oba warianty występują razem (oprócz skarbu z Mesagne (http://numismatics.org/chrr/id/MES) dość późno, bo od 47 r. p.n.e.

67 Wyniki badań Schaefera nie są jeszcze publikowane. Informacja dzięki uprzejmości M. Harlana (e-mail z dnia 14.07.2014).

68 Oprócz głosu Passehla, który łączy monetę z działaniami Antoniusza przeciw piratom. Harlan (2012), zwrócił jednak uwagę, że źródła wspominają o tym, że Antoniusz finansował swoją kampanię ściągając fundusze od miast sprzymierzonych.

Ludu Rzymskiego na siebie. Wykorzystano tu więc mechanizm, który współcześni badacze określają jako „przeniesienie” (transfer device). Powiązano bowiem autorytet Geniusza Ludu Rzymskiego z rodem Lentulusów, a być może – przynajmniej w oczach odbiorców również z Pompejuszem.

Trudno w doborze przedstawień dopatrywać się jakiejś ingerencji Pompejusza, biorąc pod uwagę powiązania Geniusza Ludu Rzymskiego z rodem mincerza. Pozostaje jednak pytanie, czy żołnierze, którzy byli najprawdopodobniej pierwotnymi odbiorcami przekazu poprzez pobór żołdu, nie odczytywali go jako powiązania powodzenia państwa rzymskiego z osobą wodza, który zadbał przecież o wypłatę pieniędzy. Ponadto, nawet jeśli w żaden sposób nie można komunikatu zawartego na monecie Lentulusa wiązać bezpośrednio z Pompejuszem, być użyta symbolika miała wypływ na późniejsze związane z nim monety (Cresci Marrone 1993: 196).

Emisja RRC 400 (Ilustr. 12 )

Kolejną monetę, o której należy wspomnieć w kontekście Pompejusza Wielkiego, jest występujący w dwóch wariantach denar L. Aksjusza Nazona (RRC 400/1a, 400/1b). Pojawiła się bowiem propozycja, żeby emisje te zostały wybite, aby opłacić wojska Pompejusza po powrocie do Italii, gdzie brały jeszcze udział w dławieniu Powstania Spartakusa (Harlan 2012: 117-118).

Na awersie omawianego typu przedstawiona została głowa Marsa⁶⁹ w hełmie wraz z inskrypcją T NASO S•C (RRC 400/1a) lub XVT NASO S•C. Co ciekawe, w czasie, kiedy wybito te monety bóg wojny nie stanowił zbyt popularnego motywu umieszczanego na numizmatach. Zdecydowanie bardziej popularny był na przełomie II i I w. i w latach 90-latach I w., a później dopiero w czasie wojen domowych pod koniec lat 40.

Rewers monety Aksjusza ozdobiony został przedstawieniem Diany powożącej bigą zaprzęgniętą w jelenie. Wokół rydwanu przedstawiono jeszcze trzy psy. Ikonografii towarzyszy legenda w wycinku L•AXSIVS•L•F. Diana, w przeciwieństwie do Marsa, była bóstwem bardzo popularnym w mennictwie tego okresu i pojawia się stosunkowo często w latach 80-tych i 70-tych I wieku.

O L. Aksjuszu Nazonie nie wiemy nic więcej poza tym, że odpowiedzialny był on za wybicie omawianej monety. Być może był on spokrewniony z Kw. Aksjuszem,⁷⁰ który pełnił urząd kwestora przed 73 rokiem (Broughton 1952: 115) i należał do kręgu przyjaciół Cycerona (Att.4.15), ale wynika to jedynie z dzielenia przez obu panów imienia rodowego.

W kontekście mincerza Crawford (1974: 412) wspomina jeszcze o P. Nazonie, pretorze roku 44 (Cic.Phil.3.10.25; App.BCiv.4.26.107) pisząc, że może chodzić właśnie o niego lub jego

69 Być może zamiast Marsa, powinniśmy tu widzieć raczej personifikację Virtus, co współgrałoby z innymi monetami datowanymi na ten okres (RRC 401 i RRC 404).

70 Wspomnianym przez Warrona (RR 3.2.1)

potomka. Łączy go również – tym razem bez wątpliwości – z bankierem, którego imię odnotowane zostało na tessera nummularia⁷¹ (ILLRP 1019) datowanej na rok 69. Ponadto był on zapewne związany z L. Aksjuszem Nazonem, który pełnił funkcję prokonsula na Cyprze w 29 r. (IGRR III, 933).

Nie ma wśród badaczy zgodności co do tego, kiedy dokładnie wybity został prezentowany typ. Crawford wydatował emisję na rok 71 (1974: 411). Za jego tezą opowiedzieli się Harlan (2012: 113) i Hollstein (1993: 380, tab. 1). Hersh i Walker (1984: tab. 2) natomiast przesunęli ją na rok 70. Kwestia ta nie może być jednoznacznie rozstrzygnięta, a moneta po raz pierwszy pojawia się w skarbach, których zamknięcie datowane jest na rok 70.⁷²

Mars, którego głowę widzimy na awersie jednoznacznie kojarzy się z wojną, stąd być może interpretacja Harlana (2012: 117-118), że moneta wybita została na opłacenie wojsk Pompejusza kończących tłumienie powstania Spartakusa, jest prawidłowa.

Ciekawe jest przedstawienie rewersu, szczególnie w kontekście powrotu Pompejusza z wojny sertoriańskiej. Wiemy przecież, że Diana była jednym z najważniejszych bóstw w panteonie Sertoriusza.

Jeśli typ ten rzeczywiście był przeznaczony na opłacenie wojsk Pompejusza, interesujące wydaje się pytanie, jak żołnierze odbierali przekaz na nich zawarty i czy kojarzyli go ze swoim wodzem. Na pierwszy rzut oka trudno bowiem zawarte na monecie Aksjusza przedstawienia odnieść bezpośrednio do Pompejusza. Nie można jednak wykluczyć, że w czasie wypłacania żołdu, taka asocjacja się pojawiła. Nie dysponujemy niestety żadnymi źródłami, które pozwoliłyby nam powiedzieć na ten temat coś więcej.

Niezależnie od interpretacji przywołanie dwóch bóstw świadczy o tym, że mincerz wykorzystał narzędzie przeniesienia, podobnie jak to miało miejsce w przypadku monety Lentulusa.

Emisja RRC 404 (Ilustr. 13)

Następnym numizmatem, który trzeba omówić w kontekście propagandy Pompejusza Wielkiego jest denarius serratus wybity przez T. Wettiusza Sabinusa (RRC 404).

Być może bowiem moneta ta związana jest z kampanią wyborczą przed wyborami konsularnymi w roku 71, w której startował zwycięski w wojnie sertoriańskiej wódz, lub reformą sądową, którą popierał Pompejusz już w czasie pełnienia urzędu w roku 70.

Na awersie monety przedstawiono głowę brodatego mężczyzny. Identyfikuje go monogram TA, który znajduje się pod przedstawieniem. Wskazuje on na legendarnego króla

71 Tabliczce dołączanej do zamkniętego worka lub skrzyni monet potwierdzającej ich autentyczność (Berger 1953: 732).

72 Bancu (http://numismatics.org/chrr/id/BNC), Hotăroaia (http://numismatics.org/chrr/id/HTR) i Villa Potenza (http://numismatics.org/chrr/id/VPT).

Tytusa Tacjusza. Władcy towarzyszy legenda SABINVS informująca nas o przydomku mincerza. Oprócz tego odnotowano jeszcze, że moneta ta wybita została na podstawie uchwały Senatu, co zaznaczono skrótem S•C (senatus consulto).

Rewers denara Wettiusza ozdobiony został bigą powożoną przez ubraną w togę postać. Z tyłu powozu umieszczono kłos zboża. Całości towarzyszy legenda IVDEX, umieszczona nad przedstawieniem i T•VETTIVS, w wycinku.

T. Wettiusz identyfikowany jest z rezydującym w latach 72-71 w Syrakuzach kwestorem Werresa (Cic.Verr.2.3.168, 2.5.114, cf. Broughton 1986: 219). Był on prawdopodobnie pretorem roku 59 (Broughton 1986: 219) i przewodniczył procesowi⁷³ G. Waleriusza Flakkusa (Cic.Flacc.85). W roku następnym pełnił zaś funkcję prokonsula Afryki (Broughton 1986: 219). Nie wiemy natomiast nic na temat ewentualnych związków Wettiusza z Pompejuszem.

Znacznie więcej wątpliwości budzi datowanie tej emisji. Według Crawforda (1974: 86, 414) Wettiusz wybił swe monety w roku 70. Podobne zdanie wyraził H. Mattingly (1953:

258), który nieco ostrożniej stwierdził, że produkowano je w 71 lub 70 roku.⁷⁴ Na podstawie stylistyki H.B. Mattingly (1982: 11) uznał, że datę wybicia powinno przesunąć się na rok 72.

Według Harlana (2012: 119) monety te powinno datować się na rok 71, gdyż Wettiusz wybił je jeszcze jako kwestor, o czym świadczyć ma inskrypcja S•C. Jeszcze później widzą jej wybicie Hersh i Walker (1984: tab. 2), którzy uważają, że wyprodukowano ją w roku 66.

Z powodu tych problemów z datowaniem i sporym rozstrzałem możliwych dat wybicia, trudno jest interpretować umieszczone na monecie przedstawienia. Umieszczenie na awersie przedstawienia Tytusa Tacjusza łączy się zazwyczaj z przydomkiem Sabinus, który może wskazywać na sabińskie pochodzenie mincerza (cf. Crawford 1974: 414).⁷⁵ Inny pomysł przedstawiony został przez H. Mattinglyego (1953: 258), który zasugerował, że monogram TA można odczytać jako tribunus aerarius. Wettiusz miałby pełnić ten urząd i zasiadać w składzie sędziowskim jako przedstawiciel Titiensis, jednej z trzech ekwickich centurii, na mocy lex Aurelia iudiciaria z 70 r. Mimo że jest to propozycja ciekawa, wydaje się, że bardziej prawdopodobne jest, iż mincerz umieścił wizerunek Tytusa Tacjusza na swojej monecie ze względu na swój przydomek (niezależnie czy rzeczywiście był Sabinem, czy nie).

Świadczyć o tym może fakt, że oba elementy występują na tej samej stronie krążka. Tak skomplikowany przekaz, jak chciałby tego Mattingly, mógłby utrudniać zdecydowanie jego prawidłowy odczyt przez odbiorców monety.

Jeszcze więcej problemów sprawia interpretacja rewersu monety. Postać powożąca bigą była już identyfikowana ze Sp. Wettiuszem, interreksem, który mianował królem Numę Pompiliusza (Babelon 1885-1886: Vettia 2, p. 531), samym królem Numą (Cavedoni 1839: 321) oraz Herkulesem (Mattingly 1953: 258). Crawford (1974: 414) odrzuca wszystkie te 73 a przynajmniej brał w jakiś sposób udział.

74 Podobnie ostrożnie wyraził się Hollstein (1993: 381, tab. 1), według którego Wettiusz działał jako mincerz ok. 69 r.

75 Nie musi jednak, o czym pisze Evans (1992: 127).

interpretacje jako mało prawdopodobne i nieprzekonujące. Sam widzi tu raczej przedstawienie urzędnika sądowego w czasie działania, być może związanego z dystrybucją żywności, na co wskazywałby kłos zboża. Odrzuca on powiązanie z lex Aurelia iudiciaria.

Uważa, że możliwa intencja nadawcy związana z bieżącą polityką lub kwestiami rodowymi, może być dla nas nieuchwytna.

Kłos zboża, oprócz nawiązań do dystrybucji żywności, mógł symbolizować również szereg prowincji (Sycylię, Afrykę lub Hiszpanię). Właśnie w tę stronę idzie interpretacja przedstawiona przez Evans (1992: 126-127). Według tej badaczki powożącym bigą urzędnikiem, którego widzimy na rewersie monety, jest Pompejusz Wielki, a scena symbolizuje świętowanie przez niego triumfu związanego ze zwycięstwem w wojnie sertoriańskiej. Legenda IVDEX miała zaś nawiązywać do gorąco popieranej przez wodza reformy sądów proponowanej w lex Aurelia iudiciaria.

Inaczej sprawę widzi Harlan (2012: 123-125), który uważa, że rewers monety nawiązuje do prawa, ale nie do lex Aurelia z 70 roku a Lex Terentia Cassia z roku 73. Na mocy tego prawa zabezpieczono dostawy zboża do Rzymu i jego dystrybucję po zaniżonych cenach. Kłos zboża w tym przypadku symbolizowałby więc właśnie tę sprawę.

Podsumowując, jeśli moneta ta wybita została w roku 71 – a interpretacja Evans jest właściwa – mogła stanowić ona jeden z elementów kampanii wyborczej przed wyborami konsularnymi. Pompejusz byłby tu pokazany, po pierwsze, jako zwycięski wódz. Po drugie, zapowiadał nią legislację, którą będzie popierał, jeśli zostanie wybrany. W takim wypadku moneta ta stanowiłaby materialny dowód kampanii, która toczyła się głównie ustnie, podczas wieców wyborczych. Jeśli zaś monetę wybito w roku 70 stanowiłaby przypomnienie zwycięstw wodza i zachęcała do głosowania zgodnie z wolą konsula. W przypadku pozostałych postulowanych dat, trudno dopatrzeć się związków z Pompejuszem, chociaż w przypadku jej datowania na rok 66, mogłaby ona stanowić podobne wezwanie, tyle że do poparcia lex Manilia.

Również w tym przypadku wykorzystane zostało narzędzie przeniesienia. Jeśli właściwa jest interpretacja zakładająca powiązanie z Pompejuszem i zapowiedź jego działalności legislacyjnej, powiązany został on z legendarnym królem. Nie przeszkadza to wcale widzieć równocześnie Tytusa Tacjusza jako alegorii przydomka mincerza. Wydaje się bowiem, że Rzymianie intencjonalnie używali czasem wieloznaczności również w przekazie namonetarnym.

Emisja RRC 403 (Ilustr. 14)

Kolejną monetą, którą należy omówić w kontekście propagandy Pompejusza jest denarius serratus wybity przez Kalenusa i Mucjusza Kordusa. Najprawdopodobniej bowiem był on związany z przeprowadzonym za konsulatu Pompejusza w roku 70 cenzusem, w czasie którego na listę obywateli wpisano wielu Italików. Było to jednym z ustaleń

zawartych po zakończeniu wojny ze sprzymierzeńcami.

Na awersie omawianej monety widnieją dwie częściowo nałożone na siebie głowy zwrócone w prawo. Podpisy HO i VIRT identyfikują przedstawione postacie jako Honos i Virtus. Dodatkowo poniżej głów widzimy imię jednego z mincerzy zapisane jako CALENI.

Oba ukazane bóstwa nie były zbyt popularne w mennictwie republikańskich, chociaż koniec lat 70. przyniósł kilka emisji, na których występuje drugie z nich (np. RRC 400?, RRC 401).

Virtus była początkowo bóstwem związanym z rzymską arystokracją. Stanowiła personifikację i symbol służby wojskowej dobrze urodzonych Rzymian jako kawalerzystów (McDonnell 2006: 172-181). Pierwotnie termin ten, a zarazem bóstwo, posiadało konotacje m.in. z gotowością do poświęceń, bólu, a nawet śmierci związanych z obroną Rzymu (McDonnell 2006: 25). Stanowił więc w pewnym sensie emanację pietas erga patriam. Wydaje się, że w okresie wczesno- i środkoworepublikańskim virtus oznaczało po prostu odwagę, męstwo na polu bitwy (McDonnell 2006: 59). Znaczenie zaczęło zmieniać się jednak pod wpływem zarówno zmian w służbie wojskowej (coraz mniejsza liczba młodych arystokratów służących w kawalerii), jak i myśli hellenistycznej. Utożsamiany przez Rzymian z virtus grecki termin arete posiadał bowiem znacznie szersze znaczenie, które nie było ograniczone jedynie do sfery wojskowej (McDonnell 2006: 75-86). W klasycznej łacinie virtus często była łączona z czterema cnotami: prudentia, iustitia, temperantia i fortitudo (McDonnell 2006: 128-129). Bóstwo to nierozerwalnie związane było z innym, znanym jako Honos, które personifikowało honor i „rycerskość”.

Pierwsza świątynia Honos wybudowana została przez Kw. Fabiusza Maksymusa Werrokosusa w 234 r. po jego zwycięskiej wojnie z Ligurami (Cic.ND.2.61). W roku 222 w czasie bitwy pod Clastidium M. Klaudiusz Marcellus ślubował z kolei przybytek zarówno dla Virtus jak i dla Honos, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem niechętnej mu części

Pierwsza świątynia Honos wybudowana została przez Kw. Fabiusza Maksymusa Werrokosusa w 234 r. po jego zwycięskiej wojnie z Ligurami (Cic.ND.2.61). W roku 222 w czasie bitwy pod Clastidium M. Klaudiusz Marcellus ślubował z kolei przybytek zarówno dla Virtus jak i dla Honos, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem niechętnej mu części