Wiktor Heltman (1796-1874), członek i ideolog emigracyjnego Towarzyst
wa Demokratycznego Polskiego, swoje głęboko demokratyczne poglądy opierał m. in. na wnikliwej ocenie dziejów politycznych i społecznych Polski. Tę ocenę w dużej mierze zawdzięczał zresztą Joachimowi Lelewelowi, pod którego urokiem pozostawał do końca swojego życia. Od niego przejął teorię o sprawie
dliwym i dla Polski korzystnym ustroju gminowładztwa kmiecego, a później szlacheckiego, i o zmarnowanym - dla rozwoju państwa i narodu - okresie ustroju pańszczyźnianego.
Joachim Lelewel skłonił go też do opracowania tablic synoptycznych historii Polski i wiele lat - jak się zdaje - czuwał nad ich poprawnością.1 Idea dojrzała zapewne w Brukseli już w r. 1850, gdzie mieszkał od r. 1833 Lelewel i dokąd w lipcu 1850 r. przeprowadził się Wiktor Heltman, po swoim ślubie z Eleonorą Dmochowską.2 Plan wydawnictwa Heltman przedyskutował prawdopodobnie również (korespondencyjnie) z Karolem Libeltem i Sewerynem Mielżyńskim,
„czerwonym hrabią” z Miłosławia, u których jednocześnie poszukiwał pomocy w organizowaniu nieformalnej subskrypcji swego dzieła wśród mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Donosił o tym Karol Libelt Augustowi Cieszkowskiemu 31 grudnia 1851 r.: „Do autora tablic synchronicznych pisałem, dając mu odpis listu Twego ad passum concernentem”. W kolejnym liście Libelta do Cieszkowskiego z 17 lutego 1852 r. czytamy: „Dziś pisałem do Brukseli w interesie wydawnictwa tablic synchronistycznych, przesyłając autorowi Twój projekt, który i ja uważam za praktyczny i za jedynie możliwy.
200 fr. toć i ja tu zbiorę sposobem prenumeraty, a wręczając przedpłacicielom wyszłą pierwszą tablicę, będę mógł następną ratę od nich zebrać” . Tablica ta miała zawierać: „Ogólny obraz rozwijania się narodowego życia Polski” .3 Wkrótce potem, 12 maja 1852 r„ Heltman wydał w Brukseli dwukartkowy Prospekt „Tablic synoptycznych historii polskiej”, w którym objaśniał cele i układ wydawnictwa. Pisał m. in., że „zamierzył przedstawić rozwijanie się narodowego w Polsce życia, sposobem ułatwiającym jasne, dokładne, szybkie objęcie i ocenienie tak całości, jak pojedynczych faktów” . Tablic miało być 10, z tych pierwsza miała przedstawiać mapę historyczną Polski, druga - „ogólny obraz dziejów narodu polskiego” od IX do XIX wieku, dalsze osiem
-102 Ryszard Marciniak
wydarzenia z przeszłości w kolejności wieków (IX-X, X I-X II, X III-XIV, XV, XVI, XVII, XVIII i XIX). Prospekt zawierał szkic tablicy VII (Polska w XVI wieku), na której wydarzenia notowano w 12 kolumnach pionowych, po
dzielonych na dziesięciolecia, z których to kolumn siedem dotyczyło „ruchu wewnętrznego” (panujący, ruch polityczny, sejmy, ruch społeczny, ruch religijny, ruch umysłowy, ruch przemysłowy), trzy dalsze obejmowały „ruch zewnętrzny” (ruch polityczny, wojny, zmiany terytorialne - w postaci potoku dziejów), dwie kolumny skrajne prawe - „ruch w innych narodach” (wydarze
nia oraz wynalazki i odkrycia). W dodatkowej szerokiej kolumnie środkowej u góry była przewidziana mapa, a po jej bokach - miejsce na wiadomości geograficzne i statystyczne. Pod mapą kolejno - „panujący spółcześni” , „sławni ludzie spółcześni” , „wartość monet” polskich, „ceny”, „wzór języka polskiego”
i wzór ręcznego pisma. U dołu tablicy przewidziano miejsce na spisy wyższych urzędników, zarówno kościelnych, jak i świeckich. Prospekt wyraźnie mówił o tablicach, podawał nawet ich wielkość, a mianowicie wysokości 22 cale (ok. 56 cm), szerokości - 34 cale (ok. 86 cm). Każda miała kosztować jeden talar, czyli sześć złp.4 Najbliższym, i jak się zdaje zaleconym przez Lelewela, wzorem dla tablic Heltmanowskich miał stać się Atlas historyczno-polityczno-chronologicz- no-genealogiczny, opracowany i wydany przez Marię Nałęcz-Korzeniowską w Warszawie w latach 1829-1831, przy daleko idącej współpracy Lelewela, który udostępnił autorce swoje Dziesięć uplynionych wieków dawnej Polski (publikację z r. 1829). Atlas miał zawierać 10 tablic (ukazało się tylko 7).
W tablicy I umieszczono zestawienia władców polskich i krain sąsiednich oraz urzędników koronnych i litewskich z IX-XVIII w., w tablicach II-III - genealo
gie Piastów i kilku wpływowych rodów magnackich. Tablica IV była tablicą geograficzno-polityczną (m.in. dane o Kościele, skarbie państwa, sądownict
wie), V zawierała informacje o sejmie i władzy wykonawczej, VI była Tablicą chronologiczną literatury (z podziałem na okresy wg kompendium Feliksa Bentkowskiego z 1814 r.), VII zawierała Obraz historii polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego Leona Sawaszkiewicza.5 Tablice Heltmana w stosunku do Atlasu Korzeniowskiej ujmowały znacznie większe spektrum wydarzeń z dziedziny polityki, życia społeczno-gospodarczego i kulturalnego, a ponadto zestawiały je na tablicach obejmujących pojedyncze wieki. Plan Heltmana miał pod tym względem wyraźną przewagę nad realizacją Marii Nałęcz-Korze- niowskiej.
Według Prospektu najpierw miała wyjść tablica II, przedstawiająca „ogólny obraz dziejów narodu polskiego” , po niej VII - z materiałami do wieku XVI, a później - kolejne. Tak pomyślane wielkie dzieło nie zostało doprowadzone do końca. Już w 1854 r. Heltman skarżył się w liście do Lelewela, że jest to praca ponad jego siły. A utorka biografii W iktora Heltmana, Helena Łuczakówna, napisała, że Heltman „rychło wycofa się z przedsięwzięcia” .6 Tymczasem myśl zrealizowania swego pierwotnego planu nie dawała Heltmanowi spokoju i praktycznie nie opuściła go aż do śmierci. W Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dokąd trafiły po śmierci Heltmana jego papiery,
Prace W iktora Heltmana nad Tablicami synoptycznymi historii polskiej 103 zachował się szczęśliwie zwój rękopiśmiennych tablic synoptycznych, które ukazują etapy pracy nad wielkim dziełem.7
Prace nad tablicą II z „ogólnym obrazem dziejów państwa polskiego”
dokumentują dwie robocze karty rękopiśmienne, pierwsza z ołówkowym tytułem Obraz narodowego życia w Polsce (o wymiarach całkowitych 56 x 74 cm; rkp. 1786/1 ) i druga - Obraz synoptyczny dziejów narodu polskiego (o wymiarach 6 0 x 8 4 cm; rkp. 1786/2). Na środek tablicy drugiej wklejono drukowany (sic!) potok dziejów ze zmianami terytorialnymi od IX do XIX wieku (ostatnia wykazana na nim data to rok 1855 - wstąpienie na tron cara Aleksandra II). Ów drukowany potok dziejów, wklejony do Obrazu, jest - jak się zdaje - fragmentem drukowanej tablicy (o trzech kolumnach), której jeden egzemplarz (kolorowany) zachował się w Bibliotece PTPN: Obraz synoptyczny dawnej Polski. Zmiany terytorialne. Bruxella 1855; rkp. 1786/3. Można by się domyślać, że to właśnie tę ukończoną i wydrukowaną tablicę wymienił Lelewel w liście do W iktora Heltmana w lutym 1856 r.8 Wspomniał ją prawdopodobnie jeszcze raz Lelewel w liście do Heltmana z 5 czerwca 1857 r., kiedy napisał:
„Stosownie do Waszego polecenia przygotowałem i wyładowałem zaraz 7 egzemplarzy Waszej Tablicy dla Żabickiego, ale ładunek dotąd nie poszedł [...]
Jeśli zwój na kiju M ucąuardt do ekspedycji swej przyjmie, wyprawię nareszcie tą drogą księgarską” .9 Wzmianka o zwoju dowodzi jeszcze raz, że w tym czasie gotowa była tablica in folio, a nie wydanie książkowe z 1863 r. Kilka egzemplarzy tychże tablic odesłał Lelewel Heltmanom w 1861 r.10
Wydawać by się mogło, że sprawa druku tablicy została wyjaśniona. Źródła z lat 1856-1861 mówią o jednej drukowanej tablicy synoptycznej in folio i egzemplarz takiej też tablicy, drukowanej w r. 1855 (w Brukseli), znajduje się w zbiorach PTPN. Tymczasem w drugim wyd. Bibliografii polskiej X IX stulecia, pod hasłem Heltman, znajduje się informacja o innej (?) drukowanej tablicy pod tytułem: Ogólny widok dziejów państwa polskiego i ludów, które jego panowaniu uległy. Paryż w Drukarni i Litografii Maulde i Renou, b.r.fol., tabl. 1. Pod notką znajduje się wskazówka, ze znakiem zapytania, że druk ten posiada Biblioteka PTPN .11 Dziś w Bibliotece PTPN brak tego druku, w zachowanym jednak sprzed II wojny światowej katalogu książkowym widnieje pod sygn. 43093 następujący zapis: Ogólny widok dziejów państwa polskiego. B.r. Paryż, folio}.
Katalog Biblioteki PTPN potwierdza zatem informację Estreichera. Czyżby więc niezależnie od brukselskiego Obrazu synoptycznego Heltman przedruko
wał go ponownie w Paryżu pod nieco zmienionym tytułem? Nie potrafię odpowiedzieć na to pytanie.
Jaką treścią wypełnione są obydwa robocze szkice Obrazu synoptycznego dziejów narodu polskiego? Pierwszy, z podziałem na 9 kolumn, zawiera m.in.
w kolumnie drugiej nazwy okresów dziejowych, a wokół tablicy - 29 podpisanych pól, w których miały znaleźć się ilustracje przedstawiające ważne momenty z historii Polski, w układzie chronologicznym, w tym z XIX wieku:
Noc 29 listopada 1830, Bitwa pod Grochowem 1831, Emigracja 1831-1850, Męczennicy 1831-1850, Rzeź galicyjska 1846, Przyszła Polska. Żadna inna
104 Ryszard Marciniak
tablica synoptyczna w spuściźnie Heltmana nie nosi śladu wprowadzania materiału ilustracyjnego. Powtarzające się daty 1850 mogą wskazywać na początek prac Heltmana nad tablicami synoptycznymi dziejów Polski. Szkic roboczy drugi Obrazu - z podziałem na 10 kolumn, w dodatkowej kolumnie, na środku tablicy, przedstawia „zmiany terytorialne” w postaci tzw. potoku dziejów, którego wzorem był podobny potok opracowany przez Lelewela.12 Heltman przejął też od Lelewela jego podział historii Polski na okresy. Lelewel wyróżnił w dziejach Polski cztery okresy: I. Polska podbijająca (860-1139), II.
Polska w podziałach (1139-1333), III. Polska kwitnąca (1333-1587), IV. Polska upadająca (1587-1794) i w obrębie tych podziałów generalizujących umieścił oś wewnętrzną, uwzględniającą zmiany społeczne, które nie pokrywały się ściśle z podziałem pierwszym. Na osi tej umieścił czas samowładztwa, możno
władztwa (do roku 1374), gminowładztwa szlacheckiego (od r. 1374) i czas, w którym „stan szlachecki od możnych zawichrzony od 1607-1795” . W po
dziale Lelewelowskim widać wyraźnie ścisłe wzajemne powiązania dziejów politycznych państwa z wewnętrznym układem sił społecznych, tych szczegól
nie, które wywierały decydujący wpływ na rządy. Lelewel nazywał to podwójne ujęcie „zewnętrznymi i wewnętrznymi odmianami politycznymi narodu” .13 Heltman zaś określił je w swoich tablicach jako „ruchy zewnętrzne” i „ruchy wewnętrzne” . W ruchach wewnętrznych akcentował za Lelewelem ideę ludu, a szczególnie jego uciemiężenie. W kolumnie „ruch społeczny” wspomnianej rękopiśmiennej tablicy z Obrazem synoptycznym dziejów narodu polskiego znalazł się, również oparty na poglądach Lelewela, podział na 1) okres jedności społecznej (do usunięcia z tronu Bolesława Śmiałego), 2) okres rozdwojenia, 3) okres ujarzmienia ludu (od sejmu piotrkowskiego w 1496 r. do powstania Kościuszki) i 4) okres początków usamowolnienia ludu (od powstania Kościu
szki „do dni naszych” ).14 W podkreślaniu roli „ludu” w dziejach Heltman poszedł dalej niż Lelewel i zbliżał się bardziej do poglądów historyków francuskich Juliusza Micheleta (1798-1874) i Augustyna Thierry’ego (1795- -1856). Tak więc planowany „obraz synoptyczny” miał ukazywać nie tylko wydarzenia synchroniczne, ale i diachronię podziałów w zależności od tego, na jakiej płaszczyźnie dziejowej ich się dokonuje.15
Kolejna tablica, nad którą pracował Heltman, przedstawiała Polskę w X V wieku. Zachowały się aż cztery robocze egzemplarze rękopiśmienne tej tablicy, z podziałem na 13 kolumn i na chronologiczne dziesięcioletnie pasy poziome.
Pierwszy (6 0 x 7 6 cm; rkp. 1786/4), w którym w całości wypełniona została tylko kolumna „panujący” , zawiera też ołówkowe dyspozycje dla drukarza (m.in. wymiary kolumn i podziałów poziomych podane w liniach typograficz
nych francuskich), w pozostałych egzemplarzach, drugim (o wymiarach 76x97; rkp. 1786/5) - z zarysem mapy i dyspozycjami dla zecera, m.in.
z zaznaczeniem miejsca na „potok dziejów” w kolumnie jedenastej wyrazem:
„lithographie” , w trzecim (o wymiarach 67x97 cm; rkp. 1786/6) - z na
szkicowaną mapą Polski wieku XV, z zarysem „potoku dziejów” w bocz
nej, jedenastej kolumnie i dyspozycjami dla zecera, czwartym (o wymiarach
T A S Ł I C i S ¥ H t @ P T ¥ G I $ S HISTORII
P O L S K I Ć J
m m a t a a Ł W B a a o a a .
wiek XV.
B R U S E L L A
ZY G M U N T G E R S T M A N N , K S IĘ G A R Z W Y D A W C A . HUE NEWE. St.
1885.
£1 — S B S S f e
sisw iA K S zrzY tsrA
1LOO <s- nJg. Bolesław III. K rzyw ousty. syn.
H lady: Hermana ■
ttf3 - u f f . .IHeezystamlll.Slary.syn Bol.Arzy:
u f f - ngo. K azim : ll.S p ra w .syn Bo/.K rzy:
ib'gf- tfoG.Rrydergk A ugu st U. elek .sas.
t f o i • tfog. >Stanisła w R e jzc z g ń s k i.
tafJ-ioBJ.Gńztgorz 171/llildeb ra n d ip a p iei.
toog-itoo. G o d f y d d e Boui/lon k.ferozolim
itSi - ngo. Fryderyk l. R udobrody ces. ntem
u f i- n g 3 .S a la d y n s u h a n e g ip s k i. tiS8-tlgo.Jlaeie/ Korwin. H uniod k . węgier. X V
ŚAMOWLADZTWO.
il6t-tA 83.L u dw ik.X L k.fran c.
liB i-rJoś Jw nn W asilewicz w k s.ru sk i, i i f i JyG.Ftudgruiiui V.knSolio.k../uśzp.
i i 85-iśo g H en ryk 171. k . an g . 4 9 3 -tA yt-J la sym ilta n 1. ces.niem,.
4gS- w i . E m a n u el IV. h .portug.
ijgB -Jtś. L u d w ik XU. k f k a n c .
_ t»Af. Henryk, MU. k . angiel. l 5 0 0 is/3- iś to . Krysó/emclL kdkuuLKor. Szat.
tói3- to n . Leon X. P apież, iX i5-iS if. F ranciszek 1. k.JYanc.
1J16-1SS6.Karol V. (Q iunt)k.hisz.cesniem . 1S10-1AB6. Jolim an- U. Jł'm r. tureck isi3 -iS 6 o .G ttsła w W aza, k.szsocd,. iBJt-iGj8.OlitrierKromwel prą tek , a n g lii
i6 8 8 F r y d e r y k Wil. elek. brtuui.