Narodowy Bank Polski w latach 1945–1997

Dekret o Narodowym Banku Polskim z 15 stycznia 1945 roku powtarzał pra-wie w całości przepisy statutu Banku Polskiego. Główną różnicą uwidocznioną w statucie NBP był inny charakter prawny nowego banku emisyjnego. Naczel-nym organem władz banku pozostawała nadal Rada Banku, której kompeten-cje zostały ujęte bardzo podobnie jak jej poprzedniczki. Nadawała ona miano-wicie ogólny kierunek działalności banku oraz sprawowała nadzór i kontrolę nad jego działalnością i czynnościami jego organów wykonawczych. Członków

111 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Bank…, s. 45–46.

112 R.W. Kaszubski, Bank..., s. 42.

Rady Banku powoływała Rada Ministrów na wniosek ministra skarbu. Pre-zes Narodowego Banku Polskiego, który przewodniczył radzie, był mianowa-ny przez prezydenta państwa. Do jego główmianowa-nych zadań należało sprawowanie funkcji kierowniczych oraz kontrolowanie uchwał rady. Nowym organem banku był Zarząd NBP, który składał się z naczelnego dyrektora i dwóch zastępców.

Jego głównym zadaniem było „techniczne kierownictwo banku oraz załatwianie spraw niezastrzeżonych innym organom”¹¹³. Hierarchia i funkcje organów, jak również relacje między nimi były podobne jak w okresie międzywojennym z tą różnicą, że dyrekcję zastąpiono Zarządem NBP.

Dalsze zmiany w organizacji NBP, znacznie głębsze, zostały dokonane usta-wą o NBP z 2 grudnia 1958 roku. Na mocy ustawy władze banku tworzyli pre-zes, zarząd i rada. Organem ustawodawczym został zarząd banku, składający się z prezesa, wiceprezesów i innych członków powoływanych przez ministra fi nansów. Prezes kierował działalnością NBP, zgodnie z wytycznymi ministra fi -nansów i na podstawie uchwał zarządu. Natomiast organem doradczym zarządu banku była rada banku, do której zadań należało rozpatrywanie spraw z zakresu podstawowej działalności banku, z uwzględnieniem interesów poszczególnych dziedzin gospodarki narodowej. Charakter rady banku został całkowicie zmie-niony w stosunku do regulacji z okresu międzywojennego i powojennego. Nadal jednak można było mówić o kolegialnym kierowaniu bankiem przez zarząd.

Zasada kolegialności w zarządzaniu bankiem centralnym przestała obowią-zywać w roku 1975. Od tego momentu organem zarządzającym stał się prezes.

Ustawa z 12 czerwca 1975 roku – o prawie bankowym – wprowadziła zasadę jednoosobowego kierownictwa. Na czele NBP stał prezes powoływany przez Radę Ministrów, na wniosek premiera. Prezes NBP kierował działalnością ban-ku, zgodnie z wytycznymi ministra fi nansów¹¹⁴.

Zasada jednoosobowego kierowania bankiem została zachowana w reformie bankowości przeprowadzonej ustawą z 1982 roku. Zgodnie z ustawą o statucie NBP z 1982 roku na czele banku stał prezes, zarządzający na zasadzie jedno-osobowego kierownictwa, powoływany przez Sejm na wniosek Prezesa Rady Ministrów. Jest to znacząca zmiana w stosunku do ustawy Prawo bankowe z 1975 roku, zgodnie z którą prezes był powoływany przez Radę Ministrów na wniosek ministra fi nansów i kierował bankiem zgodnie z wytycznymi szefa re-sortu fi nansów. Do prezesa NBP należały w szczególności: nadzór nad prawid-łową realizacją zadań NBP, kierowanie pracami Zarządu NBP, który był orga-nem pomocniczym prezesa, samodzielne reprezentowanie NBP w stosunkach prawnych z osobami trzecimi, wydawanie zarządzeń wewnętrznych, instrukcji i regulaminów oraz innych przepisów regulujących organizację i działalność

113 R.W. Kaszubski, Narodowy Bank Polski 1945–1988 – aspekt prawny, „Bank i Kredyt”, 1995, nr 8, s. 11.

114 H. Gronkiewicz-Waltz, Bank…, s. 103–104.

NBP, powoływanie i odwoływanie członków Rady Naukowej, mającej charakter organu opiniodawczo-doradczego, oraz sprawowanie funkcji przewodniczącego nowej instytucji bankowej – Rady Banków¹¹⁵. Rada Banków miała być „orga-nem koordynacyjnym i konsultacyjnym banków”. W jej skład wchodzili: Prezes NBP jako przewodniczący i reprezentant na zewnątrz, prezesi banków o zasię-gu ogólnokrajowym oraz przedstawiciele: Krajowej Rady Banków Gospodarki Żywnościowej, Przewodniczącego Komisji Planowania przy Radzie Ministrów i Ministra Finansów. Wykonywanie uchwał rady powierzono Prezesowi NBP.

Analizując skład, zadania i kompetencje rady, trudno nie oprzeć się wrażeniu, że jest to twór organizacyjny, pozwalający Prezesowi NBP objąć władzę w dzie-dzinie całego systemu bankowego i pieniężno-kredytowego oraz umożliwiający upozorowanie sprawowania tej władzy w sposób kolegialny. Ranga Prezesa NBP wzrosła również dzięki pozbawieniu Ministra Finansów kompetencji w dzie-dzinie bankowości i systemu pieniężno-kredytowego na rzecz Rady Banków, Prezesa NBP lub prezesów innych banków. Tryb powoływania i odwoływania Prezesa NBP – przez Sejm na wniosek Prezesa Rady Ministrów – był trybem przewidzianym dla ministrów i kierowników urzędów centralnych. Prezesowi NBP zagwarantowano ustawowo prawo udziału w posiedzeniach Rady Mini-strów. Wyposażono go w prawo wydawania zarządzeń w granicach upoważnień zawartych w ustawie¹¹⁶.

W gestii zarządu, zgodnie z kompetencjami wymienionymi w art. 22, było rozpatrywanie wszystkich podstawowych zagadnień leżących w kompetencji NBP, dotyczących m.in. funkcjonowania systemu kredytowego i pieniężnego, polityki pieniężno-kredytowej i projektów podstawowych aktów normatyw-nych, przepisów dotyczących działalności NBP, gospodarki NBP, polityki ka-drowej i płacowej NBP itd. W tym zakresie zarząd podejmował uchwały. Pre-zes NBP wydawał regulamin określający szczegółowy zakres i tryb działania zarządu oraz tryb podejmowania uchwał. Uregulowanie to było wewnętrznie niespójne. Z jednej strony zarząd był uprawniony w określonych sprawach do podejmowania uchwał, które powinny być wiążące dla prezesa, z drugiej strony to właśnie prezes decydował o kształcie funkcjonowania zarządu w wydanym przez siebie regulaminie. Niejasna regulacja świadczyła o braku koncepcji doty-czącej sposobu zarządzania bankiem, podziału kompetencji między jego organy oraz ich wzajemnej relacji.

Pozycja prezesa NBP i zarządu w świetle ustawy o NBP uchwalonej w roku 1989 nie została zmieniona. Podtrzymano zasadę jednoosobowości w kierowa-niu bankiem, o czym świadczy sformułowanie art. 48 ustawy o NBP, w którym czytamy, że „działalnością NBP kieruje prezes NBP”. Formuła ta jest zbliżona do

115 R.W. Kaszubski, Narodowy…, s. 15.

116 C. Kosikowski, Dyskusyjne problemy reformy systemu bankowego PRL, „Przegląd Ustawodaw-stwa Gospodarczego”, 1982, nr 7, s. 147–148.

sformułowań zawierających tzw. domniemanie kompetencji na rzecz określone-go organu. Z ustawy o NBP wynikało ponadto, że organem odpowiedzialnym przed Sejmem nie jest zarząd, lecz Prezes NBP. Do katalogu spraw rozpatry-wanych przez zarząd, będących przedmiotem uchwał, ustawodawca dołączył instrumenty oddziaływania NBP na inne banki. Prezes decydował o składzie za-rządu oraz wydawał regulamin, określający zakres, tryb działania zaza-rządu oraz tryb podejmowania uchwał¹¹⁷.