Wojenna działalność Banku Polskiego na emigracji do likwidacji

W niedzielę 3 września 1939 roku⁵⁸ działalność Banku Polskiego miała cha-rakter rutynowy. W tym dniu odbyło się posiedzenie Komisji Dewizowej, na któ-rym dyskutowano nad projektami zarządzeń związanych z wybuchem wojny. Tę normalną działalność przerwano 5 września. O godzinie 11 nadeszło z Minister-stwa Skarbu polecenie ewakuacji władz banku oraz znajdującego się w Warsza-wie zapasu złota i najważniejszych dokumentów do Lublina. 5 września władze

54 C. Leszczyńska, Rzut…, s. 10–11.

55 J. Kaliński, Z. Landau, Gospodarka…, s. 156–157.

56 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Bank…, s. 49.

57 C. Leszczyńska, Rzut…, s. 11.

58 1 września 1939 roku wybuchła druga wojna światowa – to największy konfl ikt zbrojny w hi-storii świata, trwający do 2 września 1945 roku (w Europie trwał do 8 maja 1945 roku). Objął swoim zasięgiem prawie całą Europę, część Azji, północną Afrykę i wszystkie oceany. Wojna wybuchła po ataku na Polskę hitlerowskich Niemiec w porozumieniu ze Związkiem Radzieckim.

banku⁵⁹ wyjechały z Warszawy w kierunku Lublina, 15 września były już w Bu-kareszcie, a kilka dni później w Paryżu. W końcu września do Paryża przybyli prezes Władysław Byrka i dyrektor Jerzy Nowak. Na siedzibę banku wynajęto apartament przy ulicy de Tivoli 242, gdzie początkowo sublokatorem było Mini-sterstwo Skarbu do czasu, gdy rząd przeniósł się do Anders. W paryskim biurze Banku Polskiego pracowało kilkunastu dawnych urzędników. Okres paryski nie trwał nawet roku. W czasie pobytu we Francji działania banku były ograniczone i polegały na uruchomieniu rachunków w bankach zagranicznych⁶⁰.

W tym samym czasie w okupowanej Polsce, na terenach włączonych do Nie-miec i ZSRR, oddziały Banku Polskiego uległy likwidacji, a złotego zastąpiły w obiegu marka i rubel. Na terenie Generalnej Guberni⁶¹, po epizodzie funk-cjonowania kas kredytowych Rzeszy Niemieckiej, władze okupacyjne podjęły w grudniu 1939 roku decyzję o utworzeniu Banku Emisyjnego. Do jego głów-nych czynności należało dyskontowanie weksli, udzielanie krótkoterminowych pożyczek, przyjmowanie wkładów w obrocie depozytowym i żyrowym. Bank emitował wprowadzoną do obiegu na terenie Guberni walutę zwaną złotym kra-kowskim (po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 roku została ona wprowadzona również w dystrykcie galicyjskim)⁶².

Po agresji Niemiec na Francję kolejnym etapem podróży władz Banku Pol-skiego, od 1 lipca 1940 roku, stał się Londyn. W ten sposób rozpoczął się pięcio-letni okres londyński. Pierwsze posiedzenie dyrekcji zostało zwołane na 12 lip-ca⁶³. Bank był reprezentowany przez prezesa i trzech członków dyrekcji, nie miał natomiast naczelnych władz statutowych. W porozumieniu z ministrem skarbu postanowiono powołać Komisję Rewizyjną⁶⁴, która miałaby objąć nadzór nad czynnościami banku i składać prezydentowi RP okresowe sprawozdania. Komi-sja Rewizyjna nie miała wiele pracy z przeprowadzeniem kontroli, gdyż roczne budżety banku były skromne. W wyniku starć między kierownictwem banku i Ministerstwem Skarbu ze swojego stanowiska 31 marca 1941 roku odszedł pre-zes Byrka, a jego miejsce z nominacji prezydenta objął prof. B. Winiarski, który

59 W momencie wybuchu wojny prezesem banku był Władysław Byrka.

60 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Bank…, s. 115–118.

61 Generalne Gubernatorstwo (1939–1945) – zostało utworzone na podstawie dekretu Adolfa Hitlera z 12 października1939 roku. Obejmowało część okupowanego terytorium II Rzeczypospo-litej, które nie zostało wcielone do Rzeszy. Było jednostką administracyjno-terytorialną podzieloną na cztery obszary: krakowski, lubelski, radomski, warszawski.

62 C. Leszczyńska, Rzut…, s. 16–17.

63 Uczestniczyli w nim prezes Władysław Byrka, dyrektor naczelny Leon Barański oraz dyrek-torzy Jerzy Nowak i Zygmunt Karpiński. W październiku 1944 roku do dyrekcji dokooptowano Stefana Michalskiego.

64 Do komisji weszli: z ramienia Stronnictwa Narodowego – Bohdan Winiarski, Polskiej Partii Socjalistycznej – Adam Pragier, Stronnictwa Ludowego – Władysław Bańczyk oraz Stronnictwa Pracy – Kazimierz Rothert.

piastował je do końca marca 1946 roku. W okresie londyńskim działalność ban-ku koncentrowała się na czterech kwestiach:

− kredytowanie niektórych działań rządowych;

− odzyskanie polskiego złota;

− przygotowanie biletów banku na okres powojenny (zakładano, że do obie-gu nie wrócą ani bilety przedwojenne, ani drukowane w Krakowie przez okupanta, więc decyzją dyrekcji z 15 sierpnia 1941 roku zamówiono bilety w trzech fi rmach londyńskich);

− niesienie pomocy pracownikom banku i ich rodzinom w kraju⁶⁵.

26 czerwca 1945 roku w Warszawie powstał Tymczasowy Rząd Jedności Na-rodowej (TRJN)⁶⁶. Został on uznany przez wielkie mocarstwa, natomiast rząd londyński stracił uznanie rządu angielskiego. W lipcu 1945 roku przybyła do Londynu delegacja TRJN z udziałem prezesa Narodowego Banku Polskiego Edwarda Drożniaka oraz Stefana Wędrychowskiego, która miała mandat prze-jęcia majątku polskiego na terenie Wielkiej Brytanii. Delegacja z kraju spotkała się z kierownictwem Banku Polskiego, tj. z prezesem Winiarskim, naczelnym dyrektorem Barańskim i dyrektorem Karpińskim. TRJN reprezentował także przebywający w Londynie Ludwik Grossfeld, który został mianowany na ko-misarza banku. Kuluarowe rozmowy dotyczyły powrotu złota Banku Polskiego oraz innych kwestii związanych z dalszymi losami banku⁶⁷.

23 lipca 1945 roku na posiedzeniu dyrekcji Banku Polskiego w Londynie po-wzięto uchwałę o powrocie tej instytucji do kraju. Zarazem jednak postulowano wysłanie do Polski reprezentantów, którzy na miejscu przedyskutowaliby wa-runki jego powrotu⁶⁸. Ówczesna dyrekcja Banku Polskiego uważała, że nie moż-na przejść moż-nad likwidacją Banku Polskiego do porządku dziennego. Uważano, że w nadchodzących rozmowach bank będzie dysponował poważnymi atutami. Ich zdaniem był on znany w świecie jako szanowana fi rma, miał wyrobione stosunki zagraniczne, organizację i ludzi oraz złoto, nie dysponował jednak poparciem politycznym w rządzie. W tym stanie rzeczy władze w Warszawie – nie bacząc na ewentualne negatywne następstwa tego pociągnięcia w sferze dysponowania przez Bank Polski jego zasobami – zdecydowały się na kontynuację obranego

65 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Bank…, s. 122–123.

66 Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) – powołany 28 czerwca 1945 roku przez pre-zydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta na podstawie porozumienia między KRN a częścią polityków emigracyjnych. Prezes Rady Ministrów Edward Osóbka-Morawski (PPS), Wi-cepremier, Minister ds. Ziem Odzyskanych Władysław Gomułka (PPR), WiWi-cepremier, Minister Rolnictwa i Reformy Rolnej Stanisław Mikołajczyk (PSL). Rząd ten był uznawany przez państwa koalicji antyhitlerowskiej oraz USA. TRJN zakończył swoją działalność po wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku.

67 A. Jezierski, C. Leszczyńska, Bank…, s. 127–132.

68 Dekretem z 15 stycznia 1945 roku odebrano Bankowi Polskiemu przywilej emisyjny i prawo prowadzenia operacji bankowych.

wcześniej kursu. Wbrew nadziejom władz Banku Polskiego KRN⁶⁹ uchwaliła – z dniem 4 grudnia 1945 roku – dekret, którego art. 1 stanowił: „Przenosi się na Narodowy Bank Polski uprawnienia Banku Polskiego, ustalone dekretem Prezy-denta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 kwietnia 1936 roku w sprawie obrotu pieniężnego z zagranicą oraz obrotu zagranicznymi i krajowymi środkami płat-niczymi w brzmieniu dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 2 września 1939 roku oraz wydanymi na tej podstawie rozporządzeniami”⁷⁰.

Jesienią 1946 roku dokonano likwidacji biura londyńskiego Banku Polskiego.

Po wyczerpaniu zasobów Banku Polskiego podjęto decyzję o jego zamknięciu, podobnie jak innych przedwojennych instytucji bankowych⁷¹. Minister fi nansów, 16 października 1951 roku, wydał zarządzenie w sprawie postawienia Banku Pol-skiego w stan likwidacji. Czynności likwidacyjne powierzono Bankowi Gospo-darstwa Krajowego. 7 stycznia 1952 roku minister fi nansów na podstawie art. 13 dekretu o reformie bankowej z 25 października 1948 roku uznał Bank Polski SA za zlikwidowany. Ogłoszono to w „Monitorze Polskim” 30 stycznia 1952 roku⁷².