Badanie przeprowadzono przy użyciu czterech kwestionariuszy oraz autorskiego kwestionariusza wywiadu. Kwestionariusze służyły do pomiaru trzech rodzajów zmiennych: indywidualnych, rodzinnych oraz relacyjnych. Do pomiaru zmiennych indywidualnych posłużyły następujące kwestionariusze: Wielowymiarowy Kwestionariusz Planów (WKP) skonstruowany przez M. Błażek, R. Kadzikowską-Wrzosek (2002), Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem – Mini-COPE (Brief COPE, Carver, 1997), w adaptacji Z. Juczyńskiego i N. Ogińskiej-Bulik (2012). Do badania zmiennych rodzinnych posłużył kwestionariusz Skale Oceny Rodziny (SOR) (FACES IV, Olson, 2011), w adaptacji A. Margasińskiego (2013) oraz Skala Prężności Rodzinnej FRAS-PL (Family Resilience Assessment Scale, FRAS, Sixbey, 2005) w
106 adaptacji N. Nadrowskiej, M. Błażek, A. Lewandowskiej-Walter (2021). Adaptacja Skali FRAS-PL stanowiła początkowy etap prac nad projektem pracy doktorskiej.
3.6.1. Kwestionariusz wywiadu
Kwestionariusz wywiadu skonstruowany został przez autorkę pracy do celów badania. Kwestionariusz zawierał pytania dotyczące danych socjodemograficznych (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, zatrudnienie) oraz sytuacji rodzinnej badanych (struktura rodziny pochodzenia). Ponadto składał się z pytań dotyczących oceny okresu narzeczeństwa pod względem: stresu przedślubnego, napięć powstających w relacjach z najbliższymi, akceptacji związku narzeczeńskiego przez najbliższych, uzyskiwanego wsparcia, znaczenia, jakie narzeczeni nadają wstąpieniu w związek małżeński, zmian w życiu, które nastały po podjęciu decyzji o ślubie oraz oceny prawdopodobnych zmian, które zajdą po zawarciu małżeństwa, a także zadowolenie ze związku. Badani oceniali nasilenie tych wskaźniki na skali 7-stopniowej, gdzie 1 oznaczało brak, a siedem najwyższy możliwy poziom badanego aspektu życia w okresie narzeczeństwa (tzn. największe wsparcie, zadowolenie ze związku, akceptację związku przez najbliższych).
3.6.2. Wielowymiarowy Kwestionariusz Planów (WKP)
Wielowymiarowy Kwestionariusz Planów (WKP) skonstruowany został przez M.
Błażek, R. Kadzikowską-Wrzosek (2002) na podstawie wymiarów planowania zaproponowanych przez Mądrzyciego (2002). Jest narzędziem samoopisowym i służy do oceny formalnych właściwości tworzenia planów i realizowania celów. Złożony jest z 55 pytań, które wchodzą w skład 6 skal:
1) Stopień orientacji na cele (9 pytań), 2) Planowość (8 pytań),
3) Szczegółowość planowania (9 pytań), 4) Bogactwo treści życia (11 pytań), 5) Unikanie porażek (7 pytań), 6) Wsparcie społeczne (11 pytań).
Wartości współczynnika alfa Cronbacha dla Wielowymiarowego Kwestionariusza Planów mieszczą się w przedziale od 0,72 dla skali unikania porażek do 0,84 dla skali Planowość. Pozostałe skale uzyskały następujące wartości współczynnika α: 0,76 dla Stopnia orientacji na cele, 0,76 dla Szczegółowości planowania, 0,77 dla Wsparcia
107 społecznego, 0,83 dla Bogactwa treści życia. Stabilność bezwzględna okazała się satysfakcjonująca, a ustalona została poprzez przebadanie tej samej grupy osób po upływie 10 tygodniu danym kwestionariuszem i wynosiła od 0,65 dla szczegółowości planowania do 0,78 dla bogactwa treści życia.
Kwestionariusz przeznaczony jest do badania adolescentów oraz osób dorosłych.
Wykorzystywany może być zarówno w badaniach indywidualnych jak i badaniach grupowych. Pozycje kwestionariusza poprzedza instrukcja jego wypełniania. Osoby badane oceniają poszczególne pozycje na 5 stopniowej skali Likerta, od 1 (całkowicie się nie zgadzam) do 5 (całkowicie się zgadzam). Wyniki podlicza się dla każdej skali oddzielnie. Badani mogą uzyskać od 9 do 45 punktów dla skali orientacji na cele, od 8 do 40 dla skali planowości, od 9 do 45 dla szczegółowości planowania, od 11 do 55 dla bogactwa treści życia, od 7 do 35 dla unikania porażek oraz od 11 do 55 punktów dla skali wsparcia społecznego. Im wyższy wynik uzyskany w danej skali tym w większym stopniu badany wykorzystuje daną właściwość w procesie planowania i realizacji celów.
3.6.3. Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem – Mini-COPE
Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem – Mini-COPE (Brief COPE, Carver, 1997) w adaptacji Z. Juczyńskiego i N. Ogińskiej-Bulik (2012) jest narzędziem samoopisowym, służącym do pomiaru sposobów radzenia sobie ze stresem zarówno sytuacyjnym jak i dyspozycyjnym. Stanowi skróconą wersję Wielowymiarowego Inwentarza do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem – COPE (Carver, Scheier, Weintraub, 1989) w adaptacji Z. Juczyńskiego i N. Ogińskiej-Bulik (2012). Kwestionariusz Min-COPE złożony jest z 28 pytań, które wchodzą w skład 14 skal (każda skala złożona jest z 2 pytań): Aktywne radzenie sobie, Planowanie, Pozytywne przewartościowanie, Akceptacja, Poczucie humoru, Zwrot ku religii, Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego, Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego, Zajmowanie się czymś innym, Zaprzeczanie, Wyładowanie, Zażywanie substancji psychoaktywnych, Zaprzestanie działań, Obwinianie siebie.
Rzetelność połówkowa narzędzia wyniosła 0,86 (wskaźnik Guttmana 0,87).
Stabilność bezwzględna narzędzia oceniona po 6 tygodniach i była zadowalająca, jednak nie dla wszystkich skal i wynosiła od 0,32 dla skali Zajmowania się czymś innym do 0,94 dla skali Zwrot ku religii. Autorzy polskiej wersji kwestionariusza (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2012) zwracają jednak uwagę, że uzyskana w czasie procesu adaptacji struktura
108 czynnikowa różni się od założeń teoretycznych i przy badaniach naukowych zalecają stosowanie 7 skal uzyskanych w czasie analizy czynnikowej11:
1) Aktywne radzenie sobie (skala powstała przez połączenie 3 skal takich jak:
aktywne radzenie sobie, planowanie, pozytywne przewartościowanie)
2) Bezradność (skala powstała przez połączenie 3 skal takich jak: zażywanie substancji psychoaktywnych, zaprzestanie działań, obwinianie siebie)
3) Poszukiwanie wsparcia (skala powstała przez połączenie 2 skal takich jak:
wsparcie emocjonalne, wsparcie instrumentalne)
4) Zachowania unikowe (skala powstała przez połączenie 3 skal takich jak:
zajmowanie się czymś innym, zaprzeczanie, wyładowanie) 5) Zwrot ku religii
6) Akceptacja 7) Poczucie humoru
Powyższe struktura została przyjęta w przeprowadzanych do pracy doktorskiej analizach. Kwestionariusz przeznaczony jest przede wszystkim do badań naukowych.
Może być wykorzystywany w badaniach indywidualnych i grupowych. Służy do badania osób dorosłych (zdrowych i chorych). Badani oceniają pozycje na 4 stopniowej skali od 0 (prawie nigdy tak nie postępuję) do 3 (prawie zawsze tak postępuję). Wyniki obliczane są dla każdej ze skal oddzielnie (Juczyński, Ogińska-Bulik, 2012, str, 54).
3.6.4. Skale Oceny Rodziny
Kwestionariusz Skale Oceny Rodziny (SOR) w adaptacji A. Margasińskiego (2013) jest narzędziem samoopisowym, służącym do oceny różnych aspektów życia rodzinnego w percepcji członków rodziny. Podstawę dla kwestionariusza stanowił kwestionariusz FACES IV (Olson, 2004). Kwestionariusz FACES IV powstał w oparciu o zrewidowaną wersję Modelu Kołowego Systemów Małżeńskich i Rodzinnych, D. H.
Olsona (Circumplex Model of Marital and Family Systems) oraz zrewidowany kwestionariusz FACES III (Olson, 1991). Kwestionariusz Skale Oceny Rodziny złożony jest z 62 stwierdzeń, które wchodzą w skład 6 skal podstawowych i 2 dodatkowych (zwanych skalami wartościującymi). Skale podstawowe tworzą dwa wymiary (wymiar spójności i wymiar elastyczności) i dzielą się na skale Zrównoważenia: Zrównoważona spójność, Zrównoważona elastyczność, oraz skale Niezrównoważenia: Niezwiązanie,
11 W pracy uwzględniono siedem skal zalecanych przy badaniach naukowych
109 Splątanie, Sztywność, Chaotyczność. Dwie dodatkowe skale to wymiar Komunikacji rodzinnej oraz Zadowolenie z życia rodzinnego.
Wymiar spójności (21 pozycji) odnosi się do emocjonalnej więzi pomiędzy członkami rodziny i oceniany jest na podstawie: jakości więzi, jakości psychologicznych granic, ilości czasu, który rodzina spędza razem, wspólnego grona przyjaciół, zbliżonych zainteresowań i podobnych form spędzania czasu wolnego oraz wspólnego dyskutowania i podejmowania decyzji, Wymiar spójności rozpatrywany jest na 3 skalach (każda skala złożona jest z 7 stwierdzeń):
- Skala Niezwiązania
- Skala Zrównoważonej spójności (niska – umiarkowana – wysoka spójność rodzinna) - Skala Splątania.
Wymiar elastyczności (21 pozycji) odnosi się do jakości i stopnia zmian w systemie rodzinnym, w zakresie: pełnionych ról rodzinnych, przywództwa, reguł i zasad dotyczących funkcjonowania relacji, zmian zachodzących wskutek przeprowadzanych w rodzinie negocjacji, Wymiar elastyczności rozpatrywany jest na 3 skalach (każda skala złożona jest z 7 stwierdzeń):
- Skala Sztywności
- Skala Zrównoważonej elastyczności (niska – umiarkowana – wysoka elastyczność rodzinna)
- Skala Chaotyczności.
Skala Komunikacji Rodzinnej (10 pozycji) stanowi wymiar dodatkowy, bez którego niemożliwa byłaby zmiana w zakresie spójności i elastyczności życia rodzinnego. Wymiar komunikacji odnosi się do posiadanej przez system rodzinny lub partnerski umiejętności porozumiewania się między sobą w prawidłowy sposób (m. in.
sposobu zwracania się do siebie, słuchania siebie nawzajem, omawiania problemów). W systemach rodzinnych zrównoważonych komunikacja pomiędzy członkami rodziny będzie bardziej pozytywna niż w systemach niezrównoważonych, a także rodziny z satysfakcjonującym poziomem komunikacji będą bardziej zadowolone z życia rodzinnego.
Skala Zadowolenia z życia rodzinnego (10 pozycji) określa poziom satysfakcji i szczęścia płynącego z życia rodzinnego w m.in. aspektach takich jak: stopień bliskość, jakość komunikacji, sposób omawiania problemów, stopień troski i sprawiedliwości.
Rzetelność poszczególnych skal jest zadowalająca. Wspólczynnik alfa Cronbacha wynosi od 0,70 dla skali Splątania (Skala Niezrównoważenia) do 0,93 dla Skali
110 Zadowolenia z życia rodzinnego (Skala Wartościująca). Dodatkowo w analizach wyodrębniono 6 profili rodzin: zrównoważony, spójno-sztywny, elastycznie-niezwiązany, pośredni, sztywno-elastycznie-niezwiązany, niezrównoważony.
Osoby badane dla stwierdzeń od 1 do 52 ustosunkowują się na skali 5 stopniowej od 1 (całkowicie się nie zgadzam) do 5 (całkowicie się zgadzam), natomiast dla pozycji od 53 do 62 dokonują ocen wartościujących (podobnie na skali 5 stopniowej) od 1 (bardzo niezadowolony) do 5 (bardzo zadowolony). Badani mogą uzyskać od 7 do 35 punktów w zakresie każdej ze skal podstawowych oraz od 10 do 50 punktów w zakresie skal dodatkowych. Wyniki surowe zamieniane są na steny. Możliwe jest również wyliczenie wskaźników dodatkowych takich jak: wskaźnik spójności, wskaźnik elastyczności, wskaźnik ogólny, które odnoszą się do ogólnego funkcjonowania rodziny (Margasiński, 2013). Skala przeznaczona jest głownie do celów badawczych, natomiast w badaniach indywidualnych autor (Margasiński, 2013) zaleca stosowanie skal:
Zrównoważonej spójności, Zrównoważonej elastyczności, Komunikacji rodzinnej oraz Zadowolenia z życia rodzinnego.
3.6.5. Skala Prężności Rodzinnej (FRAS-PL)
Skala Prężności Rodzinnej, FRAS-PL w adaptacji N. Nadrowskiej, M. Błażek, A.
Lewandowskiej-Walter (2021) stanowi adaptację kwestionariusza Family Resilience Assessment Scale, FRAS (Sixbey, 2005). Adaptacja skali stanowiła pierwszy etap realizacji projektu pracy doktorskiej i opublikowana została w Community Mental Health Journal (2021), zaś wstępny etap prac nad adaptacją skali wydany został w Current Issues in Personality Psychology (2017). Wersja oryginalna skali FRAS skonstruowana została w oparciu o Model Procesów Prężności Rodzinnej (Walsh, 1996, 2006). Kwestionariusz jest narzędziem samoopisowym i służy do oceny procesów prężności rodzinnej. Skala Prężności Rodzinnej (FRAS-PL) złożona jest z 54 stwierdzeń (4 pozycje odwrócone), które wchodzą w skład 6 skal:
1) Rodzinna komunikacja i rozwiązywanie problemów (RKRP, 27 stwierdzeń), 2) Wykorzystanie społecznych i ekonomicznych zasobów (WSEZ, 8
stwierdzeń)
3) Pozytywne nastawienie (PN, 6 stwierdzeń) 4) Spójność rodzinna (SR, 6 stwierdzeń) 5) Duchowość rodzinna (DR, 4 stwierdzenia)
6) Nadawania znaczenia przeciwnościom (NZP, 3 stwierdzenia)
111 Wartości współczynnika alfa Cronbacha dla poszczególnych skal waha się od α
= 0,63 dla Nadawania znaczenia przeciwnościom do α = 0,95 dla Rodzinnej komunikacji i rozwiązywania problemów. Dla pozostałych czterech skal wartość współczynnika wygląda następująco: α = 0,77 dla Spójności rodzinnej, α = 0,78 dla Wykorzystywania społecznych i ekonomicznych zasobów, α = 0,83 dla Pozytywnego nastawienia, α = 0,87 dla Duchowości rodzinnej. Uzyskano korelacje pomiędzy skalami kwestionariusza od słabych przez umiarkowane do silnych.
Badani oceniają poszczególne pozycje na skali Likerta, od 1 (zdecydowanie się nie zgadzam) do 4 (zdecydowanie się zgadzam). Wynik zliczany jest dla każdej skali oddzielnie. W wersji oryginalnej kwestionariusza (Sixbey, 2005) dodatkowo można wyliczyć czynnik główny – prężność rodzinna. W wersji polskojęzycznej model hierarchiczny narzędzia nie został przyjęty. W zakresie poszczególnych skal można uzyskać następującą punktację: Rodzinna komunikacja i rozwiązywanie problemów od 27 do 108 punktów, Wykorzystywanie społecznych i ekonomicznych zasobów od 8 do 32 punktów, Pozytywne nastawienie od 6 do 24 punktów, Spójność rodzinna od 6 do 24 punktów, Duchowość rodzinna od 4 do 16 punktów, Nadawanie znaczenia przeciwnościom od 3 do 12 punktów. Im wyższy wynik w danej skali, tym w większym stopniu rodzina wykorzystuje dany proces w radzeniu sobie z trudnościami czy niesprzyjającymi wydarzeniami.
Skala przeznaczona jest głównie do badań naukowych, ale możliwe jest jej wykorzystanie do diagnozy rodziny (w różnego rodzaju systemach rodzinnych, z różnego rodzaju trudnościami). Skala znajduje zwoje zastosowanie przy badaniach indywidualnych i grupowych osób dorosłych. Użycie Skali Prężności Rodzinnej (FRAS-PL) pozwala na: ocenę reakcji badanych na konkretne wydarzenie życiowe (np. ślub, narodziny dziecka, choroba, wypadek, śmierć członka rodziny) oraz na analizowanie typowo wykorzystywanych przez rodziny procesów prężności rodzinnej.