Przekaz międzypokoleniowy – rodzina pochodzenia

Przekaz międzygeneracyjny odbywa się w rodzinie, obejmuje różne wzory i zachowania (komunikacyjne, tworzenia relacji, wchodzenia w związki intymne, rozwiązywania konfliktów), których ciągłość można zaobserwować w kolejnych pokoleniach, jako podobieństwo (większe lub mniejsze) pomiędzy przedstawicielami danej rodziny. W rodzinie następuje przekaz m.in. wartości, postaw, przekonań, norm, tradycji, zwyczajów, a także sposobów pełnienia ról (małżeńskich, rodzicielskich, zawodowych) oraz radzenia sobie z pojawiającymi się trudnościami i zmianami

70 życiowymi (Rostowska, 1995; Sitarczyk, 2002). Rostowska (1995) zwraca uwagę na znaczącą rolę funkcji socjalizacyjnej, która wpływa na obierane przez członków rodziny cele życiowe, sposób ich realizacji oraz system wartości. Badacze (Bowen, 1978;

Rostowska, 1997; Rostowska, Rostowski, 2006; Walsh, 2013) podkreślają, że proces transmisji międzypokoleniowej pełni rolę adaptacyjną, odpowiada głownie za funkcjonowanie rodziny i jej członków w sytuacjach stresowych, w tym za: sposoby reagowania oraz umiejętność skorzystania przez rodzinę z zasobów mających swoje źródło w niej samej, w członkach rodziny lub poza najbliższą rodziną (bliżsi lub dalsi krewni, instytucje społeczne). Przekazywanie doświadczenia młodszym pokoleniom oraz udzielanie wsparcia pozwala na niezakłócone realizowanie zadań rozwojowych. Młodsze pokolenie uzyskuje cenne wskazówki, dzięki czemu jest w stanie odnaleźć się w nadmiarze płynących z zewnątrz informacji, a pokolenie starsze ma poczucie spełnienia się w roli wychowawców (Bakiera, 2006). Przekazanie wzoru w rodzinie następuje głownie poprzez procesy naśladownictwa, modelowania oraz identyfikacji (Harwas-Napierała, 1995). Obserwacja powtarzalnych wzorów zachowania, przyzwyczajeń, reagowania na sytuacje stresujące, powinna obejmować przynajmniej trzy pokolenia (Boszormenyi-Nagy, 1987, Boszormenyi-Nagy, Spark, 2014; Bowen, 1978; Kerr, Bowen, 1988).

Transmisja międzypokoleniowa zapewnia rodzinie poczucie ciągłości i stabilizacji życiowej oraz przynależności do danej rodziny. Wspomniane aspekty wpływają na tworzenie się rodzinnej tożsamości oraz tożsamości każdego z członków rodziny (Draczyński, Błażek, 2004; Farnicka, Liberska, 2014). Zagadnieniem kształtowania się tożsamości w ramach modeli międzypokoleniowych zajmował się Bowen (1978). Tożsamość członków rodziny powstaje i jest uzależniona od rodzinnego systemu emocjonalnego, pobudzanego przez lęk w czasie równoważenie siły dążącej do zachowania wspólnoty z siłą dążącą do zachowania autonomii. Procesy emocjonalne zachodzące w rodzinie wpływają na łagodzenie lęku, a czasem nawet zapobiegają rozpadowi rodziny (Goldenberg, Goldenberg, 2006; Kerr, Bowen, 1988). Członkowie rodziny różnią się między sobą stopniem „zróżnicowania ja” (tzn. umiejętności dokonywania wyborów poprzez rozróżnienie systemu emocjonalnego od intelektualnego), który wpływa na zachowanie własnej tożsamości w obrębie systemu emocjonalnego rodziny („wspólne ja”) i niedopuszczenie do fuzji emocjonalnej z jej innymi członkami. Im niższy stopnień dyferencjacji (przewaga systemu emocjonalnego nad intelektualnym) tym większe prawdopodobieństwo fuzji z innymi. Proces

71 przejmowania władzy przez system emocjonalny nad systemem intelektualnym odgrywa znaczącą rolę w sytuacjach stresowych. W tej sytuacji szczególnie u osób nisko zróżnicowanych dochodzi do zlania się myśli i uczuć z myślami i uczuciami innych, a ich własny system wartości i przekonań zostaje zepchnięty na dalszy plan. Jedynie osoby przejawiające umiarkowane oraz wysokie zróżnicowanie są w stanie nawet w sytuacjach silnego stresu zachować własną niezależność emocjonalną. Im silniejsza fuzja emocjonalna w rodzinie, tym członkom rodziny jest się trudniej odseparować i uzyskać równowagę (Kerr, Bowen, 1988; Kołbik, 2006b; Plopa, 2015). W diadach w sytuacji silnej fuzji dochodzi do triangulacji, czyli włączenia trzeciej osoby do zaistniałego konfliktu (np. w sytuacji konfliktu z mężem, żona skupia się na dziecku). Proces ten łagodzi powstałe napięcie, rozmywa konflikt i umożliwia osiągnięcie pozornej stabilizacji. W związku z tym, że system emocjonalny rodziny dwupokoleniowej (nuklearnej) pozostaje pod wpływem przekazu międzypokoleniowego, dorosłe dzieci zakładając własne rodziny, po pierwsze będą wybierały sobie na partnera osobę pochodzącą z rodziny o podobnym poziomie zróżnicowania, co doprowadzi do przekazywania coraz niższego poziomu zróżnicowania kolejnym pokoleniom (proces transmisji wielopokoleniowej), a po drugie dorosłe już dzieci jako partnerzy, będą w tą nowo powstałą rodzinę wnosić i przekazywać kolejnym pokoleniom wyniesione z własnych rodzin pochodzenia, utrwalone wzorce przejawiające się m.in. w dystansie emocjonalnym lub fizycznym, konflikcie małżeńskim oraz zbytniej koncentracji pary rodzicielskiej na trudnościach przejawianych przez dziecko (Draczyński, Błażek, 2004;

Kerr, Bowen, 1988; Kołbik, 2006b). W modelach międzypokoleniowych podkreślona została również rola odcięcia emocjonalnego, uzyskiwana poprzez fizyczny lub psychologiczny dystans od rodziny pochodzenia. Odcięcie emocjonalne, choć stanowi sposób na poradzenie sobie z rodzinną fuzją, to jednak jedynie wzmaga istniejący już proces (Kerr, Bowen, 1988). Zauważyć można, że rodziny przez pokolenia powiązane są wzajemnymi sieciami zależności, a więc młode osoby zanim założą swoją rodzinę powinny zająć się własnym uwikłaniem w system emocjonalny swojej rodziny pochodzenia.

Sieci zależności rodzinnych rozumiane są także jako procesy lojalnościowe w rodzinie, mające postać wieloosobowej struktury lojalności, która odwołuje się do realizacji oczekiwań i zobowiązań członków rodziny względem siebie i rodziny jako całości (Boszormenyi-Nagy, 1987; 2006, 1999a). Procesy te wzmacniane są poprzez poczucie winy (np. na skutek podejmowania kontaktów seksualnych) oraz wdzięczność

72 (np. za obdarzanie zaufaniem, bezpieczeństwem). Wdzięczność dzieci wobec rodziców doprowadza do włączenia przez nie we własne schematy – rodzicielskiego systemu wartości, postaw oraz przekonań na temat świata. Poczucie winy zaś wynika z niemożliwości spełnienia zobowiązań wobec rodziny pochodzenia. Dziecko staje się dłużnikiem wobec rodzica i w pewnym momencie swojego życia będzie musiało odwzajemnić się za włożony trud wychowania w rodzinie, poprzez spełnienie rodzinnych oczekiwań i przekazanie własnym dzieciom systemu wartości własnej rodziny pochodzenia. Lojalność wyraża się także w mitach i legendach rodzinnych, które kształtowane są już w okresie narzeczeństwa. Mity niwelują napięcie i pomagają przetrwać stresujący czas, umożliwiają one partnerom stworzenie reguł i zasad określających wspólną przyszłość, która w danym momencie wydaje się im niezrozumiała i zawiła (Kołbik, 2006a, 2006b; Ostoja-Zawadzka, 1997).

Choć obecnie młodzi ludzie wyzwolili się spod rodzicielskiej władzy i mają ogromną swobodę w wyborze przyszłego partnera życiowego, to jednak wpływ jaki wywiera transmisja międzygeneracyjna na przyszłe związki partnerskie pozostaje niezaprzeczalny. Wybierając przyszłego partnera osoby będą poszukiwać u niego cech, wzorów osobowych, wzorów zachowania, wzorów komunikacyjnych, które będą zgodne z rodzinnym przekazem. Selekcja kandydatów na współmałżonka dokonywana jest z uwzględnieniem własnych oczekiwań co do pełnienia ról męża oraz żony, nabytych w domu rodzinnym, w celu przyjęcia (pozytywne wzorce wyniesione z domu rodzinnego) lub odrzucenia (negatywne wzorce wyniesione z domu rodzinnego) przyszłego partnera (Ziemska, 1979). Mechanizmami wpływającymi na dobór partnerów są także poziom zróżnicowania ja oraz zróżnicowania systemu emocjonalnego rodziny pochodzenia.

Wejście w nowy związek wymaga zrównoważenia lojalności (uregulowania długu lojalności) wobec rodziny generacyjnej i stworzenia nowych lojalności w rodzinie prokreacyjnej. Jest to zadanie niezwykle trudne i często lojalność względem rodziny pochodzenia okazują się silniejsze niż zobowiązania i więzi powstałe w nowej rodzinie (Bowen, 1978). Dawniej małżeństwo aranżowane uwalniało młodych od poczucia winy w związku z niewypełnieniem rodzinnych obligacji. Pozbycie się międzygeneracyjnego długu może dokonać się przez narodziny własnego dziecka, ponieważ lojalność wobec dziecka jest silniejsza, niż lojalność wobec rodziny generacyjnej (Kołbik, 2006a).

Procesy zachodzące w rodzinie nie zawsze są uświadomione, a wplecione zostają w międzygeneracyjne dziedzictwo przeszłych i przyszłych pokoleń (Walsh, 2013).

73 2.4.2. Tworzenie planów jako wyraz dojrzałości osoby pozostającej w relacji

Dojrzała osobowość wyraża się w umiejętności tworzenia planów na przyszłość, a plany te są przejawem intencjonalnego działania człowieka na poziomie świadomym.

Można wyróżnić plany poszczególnych działań (realizujące cele pośrednie), które podporządkowane są nadrzędnemu celowi, do którego prowadzi plan życiowy, stanowiący ukierunkowanie osobowości (czynnik motywacyjny). Plany dotyczące poszczególnych działań w przeciwieństwie do planu życiowego zajmują krótszy czas i obejmują mniej aktywności podejmowanych przez jednostkę. Każde pojedyncze działanie zebrane w zbiór działań prowadzących do realizacji planu życiowego obejmuje:

planowanie (stworzenie planu działania, określenie działań koniecznych do wykonania), czynności realizacyjne (przejście do nich umożliwia podjęcie świadomej decyzji o rozpoczęciu działań, są one kontrolowane przez stworzony plan, plan w tym etapie może ulegać modyfikacji) oraz ostateczną ocenę wyniku działania i jego przebiegu (ocena ta rzutuje na przyszłe podejmowane przez jednostkę cele, ich stopień trudności oraz poziom aspiracji). Plany życiowe cechują się różnorodnością treściowa, bardziej ogólnym charakterem, nie są do końca sprecyzowane a ich wartość jest dla osób je realizujących wyższa. Nie tylko nadają one kierunek podejmowanej przez jednostkę aktywności, ale też ją organizują, a życie człowieka czynią sensownym. Jednak plany życiowe w różnym stopniu wpływają na podejmowane przez ludzi działania. Plany życiowe mają swoje określone cechy (takie jak: różnorodność, realistyczność, rozpiętość czasowa, treść, liczba planów, elastyczność, wielkość, ważność, szczegółowość), które pozostają pod wpływem: właściwości jednostki (wieku, płci, poziomu inteligencji, temperamentu, zainteresowań, potrzeb, motywacji wewnętrznej vs motywacji zewnętrznej, obrazu siebie, dominującego wzoru zachowania A vs B, wyrażanego poglądu na świat, systemu wartości), warunków społecznych (warunki materialne, miejsce zamieszkania, sąsiedztwo, warunki edukacyjne, wykształcenie rodziców), właściwości związanych z

„ja” oraz subiektywnego doświadczenia jednostki (Błażek, Kadzikowska-Wrzosek, 2002, 2003; Mądrzycki, 2002).

Umiejętność odraczania gratyfikacji (Blount, Janicik, 2001; Mądrzycki, 2012;

Mischel i in., 1989) oraz zakres przyszłościowej perspektywy czasowej (Mądrzycki, 2002; Nosal, Bajcar, 2004; Nurmi, 1989; Tomaszewski, 1975; Zaleski, 1991) są właściwościami człowieka, które mają ogromne znaczenie dla jego planowości i celowości. Czynienie planów na przyszłość możliwe staje się w okresie dojrzewania, i związane jest z rozwojem myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego, kiedy to młode osoby

74 poznają własne potrzeby i możliwości, a także podejmują decyzje w obszarze wyboru przyszłej szkoły, kierunku studiów, zawodu, czy czynią plany odnośnie małżeństwa oraz założenia rodziny. Osoby w tym okresie życia zwiększają swoją autonomię, samoświadomość, kształtują pogląd na świat, próbują uniezależnić się od wpływów ze strony rodziców czy otoczenia, zaczynają kierować się w wyborach preferowanymi przez siebie wartościami (Brzezińska i in., 2016; Havighurst, 1974; Trempała, 2016). Badania Liberskiej (1993, 2004) oraz Czerwińskiej-Jasiewicz (2005) wskazują na to, że u adolescentów przeważa przyszłościowa perspektywa czasowa. Na wytworzenie się orientacji przyszłościowej wpływa między innymi: płeć, wiek, samoakceptacja, warunki społeczne, a przede wszystkim stosunki pomiędzy rodzicami a dziećmi (Tyszkowa, 1980, 1985a, 1985b). Młodzież ocenia zarówno cele stawiane sobie przez rodziców jak i sposoby ich realizacji. Trzeba zaznaczyć, że w realizacji planów życiowych, należy brać pod uwagę zarówno cele jak i drogi prowadzące do nich. Dogi dojścia do celu mogą być różne, zarówno prawidłowe i zgodne z moralnością, jak i szkodliwe (Błażek, Kadzikowska-Wrzosek, 2002; Mądrzycki, 2002; Tomaszewski, 1975). Oprócz oceny dokonywanej przez młodzież i powiązanym z tą oceną procesem przejmowania od rodziców konkretnych celów i związanych z nimi dróg realizacji (w odniesieniu do wyznawanych wartości czy poglądu na świat), ważny jest styl wychowawczy, a także przekształcenia jakie zachodzą w relacjach pomiędzy rodzicami a dziećmi (Braun-Gałkowska, 2018; Farnicka, Liberska, 2014; Harwas-Napierała, 2006; Liberska, 2006).

Klimat emocjonalny panujący w rodzinie będzie pozytywnie bądź negatywnie wpływał na cele i czynione w związku z nimi plany młodzieży na założenie w przyszłości własnej rodziny, a także na odrzucenie lub przyjęcie modelu rodziny pochodzenia przez powielenie go w własnej rodzinie prokreacyjnej (Chryc-Gawrychowska, Błażek, 2004;

Kerr, Bowen, 1988; Nunni, 1987). Proces transmisji międzypokoleniowej oddziałuje zarówno na aspekt treściowy (do czego człowiek dąży), jak i formalny planów (w jaki sposób planowane są działania realizacyjne) czynionych przez młodzież. Udzielane przez rodziców wsparcie podczas realizacji planów w wytrwałym dążeniu do celu, jest jednym z głównych warunków umożliwiających realizację planów (Chryc-Gawrychowska, Błażek, 2004). Ważny jest również stopień emocjonalnego oddzielenia członków rodziny od siebie nawzajem (poziom zróżnicowania ja oraz klarowności ja), dzięki któremu jednostka będzie w stanie samodzielnie myśleć i planować (Błażek i in., 2019). Ponadto konstruowanie i wizualizowanie planów i celów wpływa na motywację oraz działania podejmowane przez jednostkę w teraźniejszości, dzięki czemu zwiększa się szansa na

75 osiągnięcie zamierzonego celu (Dziwańska, 2007; Łukaszewski, 1983, Mądrzycki, 2002;

Zaleski, 1991).

Odnosząc się do treściowego aspektu planów i celów czynionych przez młodzież to właśnie założenie rodziny, obok planów związanych z przyszłą edukacją i podjęciem pracy zawodowej, jest jednym z głównych celów stawianych sobie przez osoby w okresie wczesnej i późnej adolescencji oraz wczesnej dorosłości (Dziwińska, 2007; Liberska, 2000; Liberska, 2006; Małkiewicz, 1983; Mądrzycki, 1965; Nurmi i in., 1994; Zaleski, 1991). Jednak należy zauważyć, że najmniejsze zainteresowanie przyszłym życiem rodzinnym przejawiają młodsi adolescencji, a najsilniejsze osoby we wczesnej dorosłości (Czerwińska-Jasiewicz, 2005; Liberska, 2006; Nurmi i in., 1994), przy czym dziewczęta i młode kobiety są bardziej zorientowane na rodzinę niż chłopcy i młodzi mężczyźni (Mądrzycki, 2002; Walęcka-Matyja, 2014). Plany odnoście przyszłej rodziny (jej kształtu, kwestii posiadania i wychowania dzieci, zarządzania finansami oraz podziału obowiązków domowych) najsilniej konstytuują się w okresie narzeczeństwa (Haley, 1973; Przybył, 2017; Rostowska, Spryszyńska, 2014; Rostowski, 1987; Ruszkiewicz, 2013; Ryś, 1999; Tyszka, 1974; Wielowieyski, 1988).

W zakresie formalnych aspektów tworzenia i realizacji planów Mądrzycki (2002) na podstawie przeprowadzonej przez siebie syntezy koncepcji oraz badań (m.in. Frese i in., 1987; Little i in., 1992; McAdams i in., 1986; Sternberg, 1986; Zaleski, 1991) wyróżnił następujące właściwości planowania i realizacji planów:

− stopień orientacji na cele (posiadanie osobistych celów, wytrwałe dążenie do ich realizacji, traktowanie ich poważnie),

− planowość (przemyślenia na temat przyszłych działań, analiza możliwych sposobów osiągnięcia celu, wyciąganie wniosków z wcześniej poniesionych porażek, przewidywanie i uświadomienie sobie możliwych konsekwencji podjętych w przyszłości przez siebie działań),

− tendencja do planowania ogólnego versus planowania szczegółowego (właściwość ta wiąże się ze stopniem orientacji na cele oraz z planowością, uzależniona jest od poziomu inteligencji, styli poznawczych, temperamentu, typu zadania oraz sytuacji),

− ukierunkowanie teliczne (odnosi się do treściowej zawartości planów, dotyczy ich ważności, wyraz poglądu na świat oraz systemu wartości),

− bogactwo treści życia (różnorodność klas tworzonych planów życiowych, aktywność przejawiana w różnych sferach życia),

76

− produktywność versus brak produktywności (podejmowanie działań akceptowanych społecznie, ocenianych pozytywnie pod względem moralnym i zmierzających do rozwoju jednostki),

− integracja teliczna (struktura planów ma postać: hierarchiczną, zintegrowaną, równoważną lub konfliktową)

− perspektywiczny poziom aspiracji (stopień trudności celów)

− orientacja społeczna (zasięganie opinii i korzystanie z rad innych osób podczas planowania, zwierzanie się ze swoich planów)

− zaangażowanie emocjonalno-motywacyjne (zaangażowanie jednostki w tworzenie, realizację planu oraz osiągniecie wyznaczonego celu)

W zależności od właściwości indywidualnych, właściwości związanych z „ja”, poglądu na świat, warunków społecznych, w tym w znacznej mierze od środowiska rodzinnego oraz subiektywnego doświadczenia jednostki, w związku z jej uczestnictwem w wielu środowiskach (środowisku rodzinnym, szkolnym zawodowym), ludzie różnią się w zakresie formalnych właściwości związanych z tworzeniem planów i realizacją celów (Mądrzycki, 2002). Cantor i Langeston (1989) twierdzą, że najlepszym czasem dla poznania planów, zadań życiowych są momenty przełomowe w życiu jednostek takie jak m.in. wyprowadzka z domu rodzinnego czy wstąpienie w związek małżeński. W badaniach osób w okresie narzeczeństwa (Nadrowska, Błażek, 2018a, 2018b) odnotowano istotne związki pomiędzy orientacją na cele, planowością, szczegółowością planowania, bogactwem treści życia oraz wsparciem społecznym (wskaźniki planowości oraz celowości) a komunikacją i rozwiązywaniem problemów, wykorzystywaniem społecznych i ekonomicznych zasobów (wskaźniki prężności rodzinnej). Orientacja na cele i planowość dodatkowo wiązały się z optymizmem rodzinnym. Planowość, bogactwo treści życia wchodziły również w związki ze spójnością rodzinną. Wsparcie społeczne łączyło się z wszystkimi wskaźnikami prężności rodzinnej z wyłączeniem duchowości, która jedynie wchodziła w związki z unikaniem porażek. Orientacja na cele okazała się predyktorem rodzinnej komunikacji, umiejętności korzystania przez rodzinę ze społecznych i ekonomicznych zasobów, pozytywnego nastawienia rodziny wobec przyszłości oraz spójności rodzinnej, zaś unikanie porażek stanowiło predyktor duchowości rodzinnej oraz pozarodzinnych zasobów (Nadrowska, Błażek, 2018a).

Analizując właściwości związane z planowaniem i celowością, zarówno pod względem treściowym, jak i formalnym nie wystarczy zwracać uwagi jedynie na właściwości indywidualne jednostki, ale także na znaczącą rolę przekazu

77 międzypokoleniowego, tego co jednostka wynosi z własnej rodziny pochodzenia i wnosi w swoją przyszłość (plany na własne przyszłe życie rodzinne). Warto dostrzegać również obecną sytuację, w której znajdują się zarówno członkowie rodziny, jak i cała rodzina.

Obecna trudna sytuacja (przemijająca bądź chroniczna) może znacznie zaburzać umiejętności planowania oraz podejmowania działań. Członkowie rodziny w silnym stresie wchodzą w emocjonalną fuzję z innymi członkami rodziny, a pod wpływem lęku zmniejsza się ich zdolność do różnicowania swoich wartości, możliwości oraz planów w związku z czym utrudnione zostaje samodzielne planowanie jak i podjęcie decyzji o wprowadzenie planów w życie.

Analizując okres narzeczeństwa i bazując na poszczególnych charakterystykach treściowych i formalnych tworzenia i realizacji planów wyodrębnionych przez Mądrzyckiego (2002), należy zaznaczyć, że:

- wybór partnera życiowego uznaje się pod względem treściowym za rodzinny obszar planów (Mądrzycki, 2002; Sanderson, Cantor, 1997),

- założenie rodziny pod względem stopnia wielkości planu życiowego i jego ważności stanowi jeden z głównych celów stawianych sobie przez młodzież (Dziwińska, 2007; Liberska, 2000),

- plany związane z założeniem rodziny najsilniej konstytuują się w okresie narzeczeństwa (aspekt szczegółowości planów) (Haley, 1973),

- decyzja o zawarciu związku małżeńskiego jest znacząca i wpływa na aktualne działania (stopień orientacji na cel) (Błażek, Kadzikowska-Wrzosek, 2002; Mądrzycki, 2002),

- stopień zgodności dróg dojścia do celu (poślubienia partnera/ki) z normami moralnymi oceniać neleży biorąc pod uwagę motywację do zawarcia związku małżeńskiego (Rostowski, 1986),

- uwzględniając stopień trudności realizacji celu warto zaznaczyć, że poznanie i wybór partnera/ki, organizacja ślubu i wesela są aktywnościami czasochłonnymi i angażującymi pod względem emocjonalnym i zadaniowym (działaniowym) (Przybył, 2017),

- trafna ocena własnych możliwości (np. otwartości na nową relację), dobór odpowiednich metod (np. rozmowy, wspólne spędzanie czasu wolnego) sprzyjajacych nawiazywaniu relacji oraz warunków zewnętrznych (możliwość spotkania) wpływają na stopień realistyczności planu (Mądrzycki, 2002).

78 2.4.3. Radzenie sobie ze stresem jako kompetencja dojrzałej osoby tworzącej relacje

Radzenie sobie ze stresem, trudnościami, sytuacjami kryzysowymi poprzez umiejętne wykorzystanie konstruktywnych i adekwatnych do danej sytuacji strategii radzenia sobie ze stresem jest obok właściwości jednostki związanych z planowaniem i realizacją celów wyrazem dojrzałej osobowości. Umiejętność ta przez procesy transmisji międzypokoleniowej pośrednio wpływa na oczekiwane przez jednostkę doświadczenia (Braun-Gałkowska, 1992; Farnicka, Liberska, 2014; Rostowska, 1997; Ryś, 1999).

Właściwość ta opisywana może być jako proces, strategia oraz styl (Cantor, Kihlstrom, 1987; Carver, Scheier, 1994; Carver i in., 1989; Lazarus, Folkaman, 1984; Mądrzycki, 2002). Stres w rozumieniu Lazarus i Folkaman (1984) oraz Endler i Parker (1990) odnosi się do radzenia sobie, jako do dynamicznego procesu, który swoim zasięgiem obejmuje wszystkie podejmowane przez osobą aktywności, jej działania i wysiłki, prowadzące do poradzenia sobie z konkretną stresującą sytuacją. Konkretne typy radzenia sobie ze stresem powiązane są z pewnością pojawiania się wydarzenia oraz czasem jego wystąpienia, tzn. reaktywne – działania podejmowane na skutek obecnej sytuacji trudnej, antycypacyjne - działania podejmowane w celu uchronienia się przed zbliżającą się w niedalekiej przyszłości sytuacją trudną, prewencyjne - działania motywowane zbliżającym się zagrożeniem, podejmowane w celu zgromadzenia zasobów i uchronienia się przed negatywnymi wydarzeniami w dalszej przyszłości, proaktywne - wyzwanie stanowi motywację do podejmowania działań, gromadzenie zasobów oraz ma umożliwić wykorzystanie przyszłych szans i możliwości (Brzezińska i in., 2011; Greenglass, Fiksenbaum, 2009; Schwarzer, Taubert, 1999). Za pośrednictwem strategii radzenia sobie opisywane są formalne właściwości planowania i realizowania celów (Mądrzycki, 2002).

Osoby, które wykorzystują proaktywne strategie radzenia sobie ze stresem, wybiegają myślą w przyszłość, planują działania mające na celu wykorzystanie pojawiających się możliwości dla własnego rozwoju oraz zminimalizowanie lub usunięcie stresora.

Proaktywne radzenie sobie jest pozytywnie związane z orientacją przyszłościową (Aspinwall, 2005; Brzezińśka, 2011; Zambianchi, Bitti, 2014). Cantor i Kihlstrom (1987) zaznaczają, że strategie wyrażają się poprzez sposoby działania o dużym stopniu elastyczności i złożoności (m.in. analiza sytuacji przez osobę, planowanie możliwych rozwiązań i dróg dojścia do celu). Natomiast style stanowią kategorię szerszą, są sztywnymi, stałymi i nabytymi sposobami radzenia sobie, które pozostają w związku z indywidualnymi preferencjami i właściwościami jednostki. Pełnią one również

79 decydującą rolę podczas podejmowania przez jednostkę działań, czyli strategii radzenia sobie. W zakres stylu działania wchodzi jedynie kilka z całej gamy dostępnych jednostce strategii działania (Endler, Parker, 1990; Mądrzycki, 2002; Parker, Endler, 1992). Należy podkreślić, że na wybór konkretnych strategii radzenia sobie wpływ mają zarówno właściwości jednostki jak i sytuacji (Carver, Scheier, 1994). Carver, Scheier i Weintraub (1989) zintegrowali podejście do radzenia sobie ze stresem, rozumianym jako strategia i styl, bazując na poznawczo-transakcyjnej teorii stresu (Lazarus, Folkman, 1984) oraz modelu samoregulacji zachowania (Scheier, Carver, 1988).

Poznawczo-transakcyjna teoria stresu opracowana została przez Lazarusa

Poznawczo-transakcyjna teoria stresu opracowana została przez Lazarusa