Wzorce organizacyjne życia rodzinnego

Wzorce organizacyjne życia rodzinnego stanowią drugi nadrzędny proces prężności rodzinnej. Organizacja rodziny w zależności od fazy życia rodzinnego i sytuacji, w której rodzina się znajduje wygląda odmiennie i zależy od wielu czynników wpływających na system rodzinny (Walsh, 2003, 2012b). Proces ten ma ogromne znaczenie w okresie przekształceń i przejścia pomiędzy kolejnymi etapami życia rodzinnego, nagromadzenia problemów, kryzysów rodzinnych oraz pojawiających się niekorzystnych warunków dla życia rodziny (Walsh, 2006, 2013). Wzorce organizacyjne, rodzina może czerpać z relacji i wartości przekazywanych z pokolenia na pokolenie, norm kulturowych, społecznych, oczekiwań kierowanych przez społeczeństwo wobec rodziny (Walsh, 1997, 2006). Proces ten złożony jest z trzech podrzędnych procesów:

elastyczności, spójności oraz społecznych i ekonomicznych zasobów (Walsh, 2006, 2016).

Proces elastyczności odnosi się do zdolności rodziny do reorganizacji systemu rodzinnego, dokonania zmian w zakresie ról, pełnionych zadań czy wzorów interakcji pomiędzy członkami systemu rodzinnego (Walsh, 2013). Walsh (2006) zwraca uwagę na różne rodzinne struktury, które sprawnie funkcjonują, pomimo tego, że nie odzwierciedlają tradycyjnego wzorca rodziny. Elastyczność stanowi nową odpowiedź rodziny na pojawiające się wyzwania. Walsh (2006, s. 86) nazwała elastyczność

„odbiciem się do przodu” (bounce forward) i wiąże ją z odmiennym od dotychczasowego poziomem funkcjonowania rodziny. W procesie elastyczności, istotne jest zachowanie stabilności, która pomaga w utrzymaniu ciągłość życia rodzinnego, a zasady panujące w rodzinie stają się przewidywalne. Rodzina nieustannie dąży do utrzymywania równowagi pomiędzy różnymi obszarami życia. Elastyczność przyjmuje założenie o równości parterów, okazywaniu wzajemnego szacunku. Kolejnym aspektem w zakresie omawianego procesu jest współpraca pomiędzy rodzicami oraz utrzymanie silnego przywództwa, zapewniającego adaptację do zmieniających się warunków życia poprzez dostarczanie członkom rodziny wychowania, opieki i bezpieczeństwa (Walsh, 2002, 2012b). Do wspólnego i silnego przywództwa w rodzinie, a także do wyraźnych granic

39 międzypokoleniowych odnoszą się również McCubbin i McCubbin (1996). Elastyczność przez Olsona i jego współpracowników w modelach FACES (Olson i in., 1979), FACES II (Olson i in., 1983), FACES III (Olson i in., 1985) początkowo rozumiana była jako adaptacyjność, czyli zdolności rodziny do potencjalnej, prawdopodobnej, lecz nie rzeczywistej zmiany w zakresie zasad, ról i przywództwa. W ostatecznej wersji modelu FACES IV (Olson, Gorall, 2006), pojęcie adaptacyjności zastąpiono pojęciem elastyczności, i nawiązano w nim do: jakości, ilości i stopnia zmian w ramach: zasad panujących w relacjach rodzinnych, podejmowanych przez członków rodziny ról, zmian w obrębie przywództwa, a także zmian zachodzących w wyniku prowadzonych negocjacji w rodzinie. Rodziny zrównoważone pod względem elastyczności to takie, które dostosowują poziom zmian w rodzinie względem sytuacji. Rodziny, które mają wyższy poziom elastyczności są bardziej zadowolone z życia (Margasiński, 2006).

McCubbin i McCubbin (1996) podobnie jak Olson i współpracownicy (Olson i in., 1982;

Olson i in., 1985; Olson i in., 1979) we wcześniejszych modelach używają pojęcia adaptacyjność i wyjaśniają ją jako zdolność rodziny do pokonywania przeciwności i zmiany obranego kierunku. Rodziny w zależności od fazy życia, napotykanych trudności, modyfikują poziom elastyczności, który odgrywa znaczącą rolę w adaptacji rodziny do wydarzeń kryzysowych (Walsh, 2013). Uświadomienie członkom rodzin zmian jakie zachodzą wraz z przechodzeniem przez kolejne fazy życia rodzinnego może pozytywnie wpłynąć na proces adaptacji (Bermudez, Mancini, 2013).

Wzajemne wsparcie, zaangażowanie w życie rodzinne, współpraca na rzecz wspólnego celu, przy jednoczesnej znajomości oczekiwań każdego z członków rodziny oraz poszanowaniu dla ich autonomii, uznawaniu granic i potrzeb, odnosi się do procesu spójności rodzinnej (Walsh, 2006). Spójność rodziny wyraża się w dążeniu do porozumienia i pojednania w sytuacjach konfliktowych, utrzymywaniu kontaktu listownego, mailowego czy telefonicznego, w sytuacji, kiedy członkowie rodziny żyją w znacznym oddaleniu od siebie (wyjazdy, praca za granicą), a także do powracania we wspomnieniach do osób, które odeszły z rodziny (z przyczyn naturalnych czy losowych) oraz przeglądania zdjęć czy rodzinnych pamiątek (Walsh, 2006, 2012b, 2013). Olson (2000, 2011) spójność przedstawia jako bliskość emocjonalną, występowanie koalicji pomiędzy członkami rodziny, jakość psychologicznych granic, spędzanie razem czasu wolnego, dzielenie się zainteresowaniami oraz konsultowanie podejmowanych decyzji.

McCubbin i McCubbin (1996) spójność określają jako więzi jedności i proces ten odnoszą do przewidywalności życia rodzinnego, poczucia porządku i zaufania do

40 członków rodziny oraz do możliwości zarządzania rodziną. Lewandowska-Walter i współpracownicy (2018b) zaznaczają, że rozwój człowieka w dobrze funkcjonującej rodzinie pozwala na kształtowanie prawidłowych więzi uczuciowych. Walsh (1999) natomiast wspomina o spójności narracyjnej, która jest czynnikiem: nawiązującym do procesu nadawania znaczenia przeciwnościom, pomagającym członkom rodziny zrozumieć znaczenie doświadczeń kryzysowych, budującym współpracę, wzmacniającym kompetencje i podnoszącym na duchu w pokonywaniu wyzwań stojących przed rodziną. Olson (2011) podaje, że jednym z czynników umożliwiających rodzinom sprawne funkcjonowanie jest umiarkowany poziom spójności. Zgodnie z przedstawionym przez Olsona i Gorall (2006) modelem – rodziny zrównoważone pod względem spójności to takie, których członkowie mogą swobodnie rozwijać swoje zainteresowania, wyrażać poglądy, mają poczucie przywiązania do rodziny przy jednoczesnym zachowaniu własnej autonomii. Zdaniem Walsh (1996, 2006, 2016) rodzina na różnych etapach życia przejawiać będzie inny poziom spójności, w związku z czym należy oceniać jakość więzi w odniesieniu do potrzeb członków rodziny na konkretnym etapie życia rodzinnego. Wysoki bądź niski poziom spójności rodzinnej może być charakterystyczny dla obszaru społecznego i kulturowego, w którym żyje rodzina (Walsh, 2012a). Poziom spójności zależeć będzie również od nabytych we własnych rodzinach pochodzenia stylów przywiązania (Kaźmierczak, Błażek, 2015), wyzwań stojących przed rodziną (Rolland, 1987b, 1994) czy struktury życia rodzinnego (Zacks i in., 1988).

Proces mobilizowania społecznych i ekonomicznych zasobów zawiera w sobie zdolność rodziny do zwrócenia się o wsparcie do bliższych czy dalszych krewnych, sąsiadów a także instytucji społecznych, zapewnienie bezpieczeństwa finansowego rodzinie oraz dążenie do zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych i zapewnienie równowagi w obszarze praca - dom (Walsh, 2006). McCubbin i McCubbin (1989) poprzez społeczne zasoby opisują wszelkie osoby i placówki, do których rodzina może zwrócić się z prośbą o pomoc, są to instytucje oferujące usługi medyczne, edukacyjne, czy też kościoły oraz miejsca pracy, a także system polityczny kraju wspierający i wzmacniający rodziny. Sęk (2004), wsparcie społeczne odnosi do dostępności sieci społecznej, w której możliwe staje się uzyskanie pomocy i zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb (wsparcie strukturalne) oraz do integracji społecznej pomiędzy osobami, które kontaktują się ze sobą za sprawą sytuacji trudnej, w której się znalazły (wsparcie funkcjonalne). Cobb (1976) w swojej pracy wyróżnił trzy aspekty społecznego

41 wsparcia, takie jak: wsparcie emocjonalne (osoba czuje się kochana), wsparcie wartościujące (osoba czuje się dowartościowana) i wsparcie wynikające z istniejących sieci społecznych (osoba pełni określoną pozycje w sieci społecznej). Aspekty te zostały później rozszerzone o wsparcie oceniające (opinia i ocena na temat zaradności życiowej) oraz wsparcie altruistyczne (informacje od innych, będące skutkiem postawy altruistycznej) (McCubbin, McCubbin, 1989). Lavee i in. (1987) oprócz wsparcia ze strony społeczności i przyjaciół w procesie mobilizowania społecznych i ekonomicznych zasobów, przyjęli także uczestnictwo osób w społecznych aktywnościach. Cobb (1976) twierdzi, że osoby otrzymujące wsparcie społeczne lepiej dostosowują się zmian jakie zachodzą w środowisku, a ich funkcjonowanie psychospołeczne ulega poprawie.

Wsparcie stanowi środek przeciwdziałający i łagodzący skutki negatywnych wydarzeń życiowych (Jaworowska-Obłój, Skuza, 1986). Rodzina stanowi podstawowe źródło wsparcia społecznego, zapewniające poczucie bezpieczeństwa, przynależności i jedności.

Ważną rolę w tym aspekcie odgrywają także przyjaciele, sąsiedzi oraz znajomi (Sęk, 2004). Wspierające środowisko umożliwia prawidłowe i rozwojowe funkcjonowanie całym rodzinom i ich członkom (Carter, McGoldrick, 1999, McGoldrick, Carter, 2003;

Walsh, 2013).

Czynniki takie jak: bezpieczne miejsce zamieszkania, wystarczające do życia warunki lokalowe, opieka zdrowotna i społeczna, okolica pozwalająca na relaks (parki, place zabaw dla dzieci), odpowiedni poziom edukacji w lokalnych szkołach, możliwość uczęszczania na zajęcia dodatkowe rozwijające zainteresowania oraz znalezienia pracy w okolicy zamieszkania, umożliwiającej utrzymanie rodziny są wymieniane jako chroniące i sprzyjające adaptacji (Wright, Masten, 2005). Oprócz wsparcia udzielanego rodzinie przez krewnych, instytucje społeczne, społeczność lokalną istnieją również programy, które służą rozwojowi prężności rodzinnej. Program taki przez ostanie 20 lat był rozwijany przez Chicago Center for Family Health (CCFH), dotyczył wsparcia udzielanego członkom rodzin na skutek przeżytej traumy, kryzysu, straty, choroby, niepełnosprawności, utraty pracy czy stygmatyzacji (Walsh, 2013).