Podejście systemowe do rodziny w umożliwia opis i wyjaśnienie funkcjonowania jej członków w obrębie rodziny i poza nią (Liberska, 2014). Uwzględnia ono kontekst indywidualny, rodzinny oraz społeczny (Carter, McGoldrick, 1999, Goldenberg, Goldenberg, 2006). Odnosi się ono do kilku podstawowych założeń:
− zasady całościowości - funkcjonowanie rodziny można poznać jedynie odnosząc się do szeregu rodzinnych procesów,
− zasady cyrkularności (przyczynowości kolistej) – wzajemne oddziaływanie członków rodziny na siebie sprawia, że ustalenie jednoznacznej przyczyny ich zachowania staje się niemożliwe,
− zasady ekwipotencjalności (to sama przyczyna powoduje różne skutki) oraz ekwifinalizmu (różne przyczyny powodują ten sam skutek) (Barbaro, 2006;
Goldenberg, Goldenberg, 2006; Satir, 2000a).
Zgodnie z teorią systemową członkowie rodziny funkcjonują w podsystemach rodzinnych oraz w granicach wewnętrznych i zewnętrznych, a także pełnią określone role
29 wynikające zarówno z wypełnianych przez nich zadań i ról związanych ze strukturą rodziny (np. rola matki czy ojca), a także ról psychologicznych (np. rola bohatera rodzinnego). Podsystem może zarówno tworzyć jedna osoba, jak i kilku członków rodziny. Przynależność do podsystemów jest dynamiczna, a te same osoby mogą wchodzić w skład różnych podsystemów (Goldenberg, Goldenberg, 2006; Namysłowska 1997; Satir, 2000a). Zmiany w podsystemach zachodzą wraz z przechodzeniem do kolejnych faz życia rodzinnego (Carter, McGoldrick, 1999).
Rodzina kształtuje granice pomiędzy podsystemami w rodzinie (granice wewnętrzne) jak i pomiędzy nią (rodziną) a społeczeństwem (granice zewnętrzne).
Granice wewnętrzne wyznaczają przynależność do danych podsystemów wraz z funkcjami do nich przypisanymi (Liberska, 2014; Margasiński, 2015; Minuchin, 2012).
Najkorzystniejsze dla rodziny są granice dobrze zdefiniowane i elastyczne pomiędzy podsystemami, zapewniające wykonywanie zadań, jak i swobodny przepływ informacji w obrębie rodziny. Rodziny tworzą również systemy zamknięte i otwarte wobec systemów zewnętrznych takich jak szkoła, praca czy instytucje służby zdrowia.
Najodpowiedniejszymi granicami względem kontaktów ze społeczeństwem są granice półprzepuszczalne, kiedy rodzina dostosowuje napływające i wychodzące z niej informacje względem swoich potrzeb i wymagań zewnętrznych (Goldenberg, Goldenberg, 2006; Margasiński, 2015).
Pełnione role wpływają na poczucie własnej wartości, sposób myślenia o sobie, sposób spostrzegania danej osoby przez innych oraz ustosunkowanie się do niej (Ostoja-Zawadzka, 2006; Świętochowski, 2014). W oparciu o pełnione w rodzinie role powstają wzorce zachowań komplementarnych (uzupełniających się) i symetrycznych (równorzędnych, będących odzwierciedleniem zachowań partnera). Interakcje symetryczne sprzyjają rozwojowi szacunku i akceptacji wobec partnera, zaś interakcje komplementarne mają na celu wzajemne dopełnianie się. Eskalacja każdej z tych form zachowań prowadzi do nieprawidłowości w relacji, zaś w zdrowych relacjach formy te stosowane są w zależności od wymagań sytuacji (Bateson, 1972; Goldenberg, Goldenberg, 2006; Satir, 2000a).
Struktura rodziny rozumiana powinna być nie tylko pod względem składu rodziny, czy jej organizacji, ale także w kontekście zestawu wymagań i oczekiwań kierowanych do członków rodziny i przez nich wypełnianych, wzorów interakcji, regulujących zachowania przynależących do rodziny członków (Barbaro, 2006; Plopa, 2015), zabezpieczających rodzinną tożsamość, przechodzących często z pokolenia na
30 pokolenie i stanowiących część tradycji rodzinnych (Goldenberg, Goldenberg, 2006;
Kołbik, 2006a, 2006b; Ostoja-Zawadzka, 2006). Istotnym również procesem działającym w systemie rodzinnym i dotyczącym postępowania członków rodziny jest lojalność rodzinna ujawniana poprzez: zaufanie, poczucie sprawiedliwości, zobowiązanie, uznanie zasług, realizowanie wzajemnych oczekiwań (Boszormenyi-Nagy, Spark, 2014; Kołbik, 2006a, 2006b)3.
1.4.2. Teoria ekologiczna
Ekologiczna perspektywa zakłada współoddziaływanie pomiędzy jednostką a środowiskiem (Bronfenbrenner, 1979; Garbarino, 1995). Środowisko przez Bronfenbrennera (1979) jest opisywane poprzez cztery zagnieżdżone w sobie systemy:
mikrosystem (bezpośrednie środowisko np. rodzina, zakład pracy), mezostystem (interakcje pomiędzy elementami mikrosystemu), egzosystem (systemy, którego jednostka nie jest uczestnikiem ale pozostaje pod jego wpływem np. wpływ zarobków ojca na sytuację finansową rodziny), makrosystemu (kontekst społeczno-kulturowy np.
ustrój państwa), które oddziałują na wzrost i rozwój jednostki przy jednoczesnej zmianie w tych systemach, wywołanej jej własną aktywnością.
Każda rodzina żyje w określonym kontekście kulturowo-społecznym, wchodzi w interakcje i jest pod wpływem jednocześnie kilku systemów: szkoły, pracy, grupy rówieśniczej, różnego rodzaju organizacji i stowarzyszeń, a także systemu prawnego i kościoła (Goldenberg, Goldenberg, 2006; Walsh, 1996). Systemy te mają za zadanie rozwijanie i wzmacnianie prężności (Walsh, 2013). Prężność oraz stresujące życiowe doświadczenia są spostrzegane w perspektywie przenikających się wpływów osobowych, rodzinnych oraz szerszego systemu społecznego (Walsh, 2016). Podejście to prowadzi do poszukiwania wspólnych elementów zarówno w kryzysowych sytuacjach, jak i w reakcjach rodziny, a także dąży do ustalenia właściwego dla każdej rodziny sposobu spostrzegania danej sytuacji, dostępnych zasobów oraz stojących przed rodziną wyzwań (Falicov, 1988, 2007; Walsh, 2016).
Środowisko, w którym żyje rodzina, może sprzyjać radzeniu sobie przez rodzinę z wyzwaniami życia codziennego czy traumatycznymi wydarzeniami (np. dostępność instytucji takich jak przedszkole, czy opieka medyczne, pomoc sąsiedzka, wsparcie
3 Szersze omówienie znaczenia lojalności rodzinnej znajduje się w podrozdziale 2.4.1. Przekaz międzypokoleniowy – rodzina pochodzenia.
31 finansowe) oraz negatywnie oddziaływać na funkcjonowanie rodziny czy nawet wzmagać istniejące już w rodzinie problemy (przestępczość w miejscu zamieszkania, brak sprawnie funkcjonujących instytucji wspierających rodziny, niski poziom edukacji w szkołach). Kryzysy mogą mieć źródło: w samej rodzinie (kryzys wewnątrzrodzinny, np. poważna choroba członka rodziny) jak i w najbliższym środowisku, w którym żyje rodzina (utrata pracy, napaść) oraz w szerszym kontekście wpływów społecznych (np.
wpływ polityki rodzinnej) czy klęsk żywiołowych (np. powódź, pożar) (Falicov, 1988, 1995a; Walsh, 2013).
Wartości kulturowe wpływają na zmiany jakie zachodzą w rodzinie. Mają one znaczenie dla funkcjonowania całego systemu rodzinnego oraz poszczególnych członków rodziny, a także dla więzi łączących członków rodziny (Miluska, 2014). Staje się to szczególnie widoczne wśród ludności stanowiącej mniejszość narodową czy etniczną na terytorium danego państwa. Rodziny zamieszkujące na terytorium własnej kultury wymieniają dobra kulturowe ze społeczeństwem, natomiast systemy rodzinne dzielące środowisko życia z kulturą odmienną od własnej, dążą do nabywania wiedzy odnośnie dominującej kultury, przy jednoczesnym przekazywaniu własnych kulturowych przekonań i wartości (Antonovsky, Sourani, 1988).
Rodziny łączą w sobie wiele kontekstów: społecznych, wywodzących się z pochodzenia etnicznego, struktury rodziny, wyznawanej religii, klasy społecznej, etapu życia rodzinnego czy ról związanych z płcią (Falicov, 1995a, 1995b). Wielość kontekstów społecznych rodziny wraz z oddziaływaniami płynącymi z różnic czy podobieństw między nimi wytwarza, tzw. „niszę ekologiczną” każdej rodziny (Falicov, 1995a, 1995b; Rosaldo, 1989). Rodziny wymieniając poglądy z innymi członkami społeczności budują własną tożsamość i poczucie przynależności (Antonovsky, Sourani, 1988).
Biorąc pod uwagę wielowymiarowe podejście do funkcjonowania każdej rodziny należy uwzględnić cztery główne aspekty: kontekst ekologiczny (miejsce życia rodziny, dopasowanie: rodzina–społeczność, rodzina–instytucje, warunki życia rodziny, podejmowana praca), migracja i akulturacja (pochodzenie członków rodziny, sposób życia, ich aspiracje), organizacja rodziny (kulturowa organizacja rodziny, wartości rodzinne) oraz cykl życia rodzinnego (przekształcenia zachodzące w cyklu życia rodziny, etapy życia rodzinnego oparte o kulturowe wzorce) (Falicov, 1995).
32 1.4.3. Teoria rozwojowa
Rodzina w cyklu życia przechodzi przez kolejne etapy życia rodzinnego. Na każdym z tych etapów zmianom podlegają funkcje pełnione przez system rodzinny, a także struktura rodziny oraz pełnione przez członków rodziny role (Walęcka-Matyja, 2014). Powstało wiele klasyfikacji omawiających kolejne fazy cyklu życia rodzinnego (Carter, McGoldrick, 1999, McGoldrick, Carter, 2003; Duvall, 1988; Goldenberg, Goldenberg, 2006; Haley, 1973; McGoldrick, Shibusawa, 2012; Olson i in., 1983;
Świętochowski, 2014; Tyszka 1974; Ziemska, 1979, 1999). Niektóre z tych klasyfikacji ściśle wiążą się ze strukturą rodziny tradycyjnej, nienaruszonej (Duvall, 1988; Tyszka 1974; Ziemska, 1999), inne poszerzają etapowy cykl życia o interakcje pomiędzy kontekstem indywidualnym, rodzinnym i społeczno-kulturowym w perspektywie międzypokoleniowej (Carter, McGoldrick, 1999; Goldenberg, Goldenberg, 2006), kolejne natomiast poszerzają rozumienie cyklu życia rodzinnego, koncentrując się na rodzinach o odmiennych strukturach, tzw. rodzin alternatywnych (nietradycyjnych):
rozwodzących się oraz zawierających powtórne małżeństwo (Carter, McGoldrick, 1999), kohabitacyjnych (Nave-Herz, 2002) czy adopcyjnych (Rosenberg, 1992). Jeden z najnowszych modeli cyklu życia rodzinnego odnosi w dużej mierze do etapów przejściowych pomiędzy kolejnymi etapami oraz do współczesnych zmian w życiu rodzinnym (McGoldrick, Shibusawa, 2012). Modele etapowe wskazują na podejście linearne do cyklu życia rodzinnego (m.in. Duvall, 1988; Haley, 1973; Carter, McGoldrick, 1999; Tyszka 1974; Ziemska, 1999) odnoszą się do uporządkowanych i kolejno wyodrębnionych etapów (zgodnie ze składem rodziny, wiekiem dziecka, statusem pracy), związanych z nimi zadań i osiągnięć, umożliwiających przejście na kolejny etap życia rodzinnego. Choć nie uwzględniają one okresów przejściowych czy przenikania się etapów, to jednak stanowią istotne ramy określające kluczowe etapy życia rodzinnego i zachodzących w nim transformacji.
Model McGoldrick i Shibusawy (2012) wydaje się najbardziej odpowiedni dla odzwierciedlenia współczesnych zmian w cyklu życia rodzinnego. Ujmuje on ciągłość życia rodzinnego w perspektywie więzi międzypokoleniowej, a także odnosi się do relacji międzyludzkich w środowisku rodzinnym oraz społecznym. Bazuje on na współczesnych przemianach i różnych drogach życia obieranych przez członków rodzin. Uwzględnienia wielowymiarowe i wielokulturowe podejście do życia rodzinnego. Autorzy modelu (McGoldrick, Shibusawy, 2012) zaznaczają, że wyróżnione przez nich etapy życia rodzinnego (pomiędzy rodzinami: młodzi dorośli, łączenie się w parę: łączenie rodzin,
33 rodziny z małymi dziećmi, rodziny z adolescentami, rodziny w wieku średnim:
wypuszczenie dzieci w świat i dalsze życie, rodzina w późniejszym życiu), nie stanowią uporządkowanych i stałych etapów związanych z normatywnym cyklem życia, a są one zobrazowaniem złożonych procesów, zachodzących w życiu rodzinnym4. Model ten pomija kategoryzację cyklu życia rodziny wyodrębnioną ze względu na wiek dziecka, status pracownika czy strukturę rodziny (Duvall, 1988; Tyszka 1974; Ziemska, 1999), a zmierza w kierunku „nowej normalności” życia rodzinnego (Walsh, 2012b) i obieranych przez członków rodzin i całe rodziny dowolnych dróg, którymi podążają przez życie.
Model ten skupia się nie tylko na zadaniach charakterystycznych dla danego okresu życia rodziny, ale i na dokonywanych przez członków rodzin wyborach, napotykanych przez nich problemach, prawdopodobnych rozwiązaniach, nawiązywanych relacjach i możliwej do uzyskania pomocy. Kluczowe stają się tutaj okresy przejść pomiędzy etapami życia rodzinnego, nakładanie się na siebie etapów, czy też możliwe zwiększenie czasu potrzebnego na wejście w dany etap życia rodzinnego. Autorzy zwracają uwagę na różnorodność kolei losu i zmianę jaka zachodzi w całym systemie rodzinnym przy przejściu na kolejne etapy życia rodzinnego.
Analizując etapy życia rodzinnego należy brać pod uwagę różne struktury rodzinne (np. pary kohabitujące z dziećmi, rodziny zastępcze), wzorce życia rodzinnego (np. rodzina dwóch karier, czasowe samotne rodzicielstwo ze względu na pracę jednego rodzica za granicą), okoliczności życiowe (np. śmierć rodziców, rozwód), zmiany zachodzące w społeczeństwie (np. późniejszy wiek zawierania małżeństw, bezrobocie na skutek mechanizacji pracy), odmienne doświadczenia społeczne (np. rodziny zrekonstruowane), różnice kulturowe (np. rodziny wielokulturowe) i religijne (rodziny wielowyznaniowe). Współcześnie ze względu na wielokontekstową naturę życia rodzinnego nie sposób mówić o typowym cyklu życia rodzinnego.