Nowe potęgi: priorytet suwerenności żywnościowej

Problemy współczesnego rolnictwa jak w soczewce skupiają się w Chinach i Indiach. Oba kra-je pozostały w znacznej mierze rolnicze, choć szybko rozwijają się tam tradycyjny przemysł i nowe technologie (Chiny nazywane bywają warsztatem współczesnego świata). Łącznie

za-108

3. Południe: od kolonializmu do integracji rynkowej Światowa gospodarka żywnościowa

mieszkuje je ponad połowa światowej populacji rolników. Na wsiach mieszka ok. 70% z 1,3 mld Chińczyków (900 mln) i ponad trzy czwarte z 1,1 mld Hindusów (770 mln). Większość z nich żyje z roli. Rządy obu państw – kierując się interesem narodowym, biorąc pod uwagę kwestie geostrategiczne, a także z powodów gospodarczych – starały się uniknąć uzależnienia od importu żywności. Poddały handel rolny ścisłej kontroli i wprowadziły różne reformy, któ-rych celem było wzmocnienie suwerenności żywnościowej, dlatego zajmują dziś dość odległe miejsce w światowym handlu rolnym. Dla ponadnarodowych koncernów rolno-spożywczych te dwa kraje o ogromnej liczbie ludności i kwitnącej gospodarce są łakomym kąskiem. Wiążą z nimi nadzieje na gigantyczny wzrost rynkowy, jeśli tylko handel zostanie zliberalizowany.

Koszty społeczne liberalizacji handlu rolnego byłyby jednak w przypadku Chin i Indii olbrzymie.

Skuteczność pierwszej chińskiej reformy rolnej pozostaje kwestią dyskusyjną, ale gwał-towny skok średniej spodziewanej długości życia jest faktem. Wzrosła ona z ok. 40 lat w cza-sie rewolucji do niemal 70 pod koniec lat 70., a więc w okrecza-sie szybkiego przyrostu populacji.

To wydaje się solidnym dowodem na poparcie tezy Hintona, który reformę oceniał pozytyw-nie. Wprowadzony przez Mao model nie przetrwał długo po jego śmierci w 1976 roku, podob-nie jak jego komunistyczne wizje. W procesie przechodzenia Chin na kapitalizm państwowy rolnictwo stanowiło kwestię centralną. Komuny ludowe zlikwidowano na mocy drugiej refor-my rolnej, która przydzielała drobnym rolnikom prywatną ziemię i pozwalała na niezależność (choć nie przyznawała pełnego prawa własności do uprawianych gruntów). Stworzono nowe bodźce nakłaniające do działalności dochodowej i zapewniono wsparcie państwa dla inten-sywnych, wysokowydajnych upraw – budowano systemy irygacyjne, wprowadzono subsydia na zakup ulepszonych nasion i nawozów. W efekcie produkcja żywności per capita znacznie wzrosła (Sen 1989).

Chińskie reformy wywołały burzliwą dyskusję, ale bardzo niewiele uwagi poświęcono innemu aspektowi transformacji chińskiego rolnictwa, a mianowicie niewiarygodnemu wzro-stowi spożycia mięsa. Fermy hodowlane powstawały jak grzyby po deszczu, a zwiększenie produkcji włączyło się w ogólny nurt błyskawicznego rozwoju związanego z industrializacją kraju. W latach 1961–2004 ilość produkowanego w Chinach mięsa wzrosła o zdumiewający współczynnik 29. Udział Chin w liczbie ludności świata w ciągu ostatniego półwiecza pozosta-wał w zasadzie stały i utrzymypozosta-wał się na poziomie 22%, natomiast udział w produkcji mięsa wzrósł radykalnie – z 4% w roku 1961 do 11% w roku 1980 i 29% w roku 2004. W przypad-ku wieprzowiny jest jeszcze wyższy: w Chinach hoduje się połowę światowej populacji świń (FAOSTAT). Od czasu reform wprowadzonych na początku lat 80. (czyli w ciągu zaledwie jednego pokolenia) spożycie mięsa i mleka per capita w zasadzie się podwoiło. W odniesieniu do wzrostu spożycia mięsa z lat 90. „The Economist” zanotował: „to, co na Zachodzie trwało stulecie, Chińczykom zajęło dekadę” („The Economist” 2003, s. 4). W artykule pokazano też istotne klasowe i kulturowe wymiary tej zmiany: wśród zastępujących zboże mięsem w pierw-szym szeregu znaleźli się ludzie bogaci. Co roku w Chinach ok. 200 nowych placówek otwie-ra KFC, a 100 – McDonald’s. Celem amerykańskiego giganta fast foodowego Yum! Botwie-rands (matki KFC) jest „zostać liderem w każdej liczącej się kategorii usług żywieniowych w Chinach

109 3. Południe: od kolonializmu do integracji rynkowej Światowa gospodarka żywnościowa

kontynentalnych”³¹. Ambicje koncernów rolno-spożywczych w obliczu rozkwitu gospodarcze-go i rewolucji żywieniowej w kraju doskonale podsumowuje najwyższe kierownictwo Nestlé w Chinach: „To najszybciej rozwijający się i najbardziej konkurencyjny rynek na świecie (...).

Rozwój w Chinach zależy od waszej wyobraźni” („The Economist” 2003, s. 8).

Już 15% chińskiej wieprzowiny i mięsa kurzego produkuje się na fermach hodowlanych, choć ten sposób hodowli zaczął być popularny dopiero niedawno. Niebawem jego udział zapewne gwałtownie wzrośnie, bo fermy hodowlane zajmują centralne miejsce w rządowych planach podwojenia całkowitej wartości produkcji zwierzęcej w ciągu dekady (Nierenberg 2005). Ta polityka stoi w całkowitej sprzeczności z długofalowymi zaleceniami żywieniowymi i badaniami epidemiologicznymi, które wskazują, że dieta z mniejszym udziałem mięsa jest korzystniejsza dla zdrowia (Campbell, Campbell 2005; Chen i in. 1990), a także odnotowują szybki wzrost otyłości w Chinach. Pokolenie wcześniej otyłość występowała tam na poziomie zupełnie nieistotnym, obecnie uważa się, że na nadwagę cierpi niespotykany odsetek chińskiej populacji (15%). Według szacunków WTO otyłość dotyczy 90 mln mieszkańców, a ich liczba rośnie w tempie szybszym niż w Stanach Zjednoczonych w latach 1964–90, w okresie szalo-nego wzrostu otyłości („The Economist” 2003).

Jeszcze w latach 90. Chiny dysponowały nadwyżkami zboża, ale wzrost zapotrzebowania na karmę dla zwierząt doprowadził do deficytu. Ten utrzymujący się trend będzie miał bardzo poważny wpływ na światową gospodarkę żywnościową, zwłaszcza jeśli chodzi o wzrost po-pytu na kukurydzę i soję paszową. Kapitalizacja chińskiego systemu rolnego, który wcześniej opierał się na dużym nakładzie siły roboczej, rodzi ogromne problemy wewnętrzne. Według niektórych szacunków w nadchodzącej dekadzie nawet pół miliarda chłopów straci zatrud-nienie w rolnictwie. W miastach będzie trzeba znaleźć dla nich miejsce, „żeby uniknąć chaosu i buntu na wsiach” (Harvey 2003, s. 161). Jak odnotowuje raport opublikowany niedawno w „Time”, obecnie „gwałtowne protesty jeszcze częściej wstrząsają chińską wsią”. Autorzy powołują się na ogromny wzrost liczby udokumentowanych przez rząd „zakłóceń porządku publicznego” – z 10 tys. w 1990 roku do 87 tys. w roku 2005. Stwierdzają również, że „dys-proporcja dochodów między bogatymi mieszkańcami miast a ubogimi mieszkańcami wsi jest obecnie największa od czasu utworzenia republiki ludowej w 1949 roku”, i wskazują, że rząd stoi przed koniecznością „złagodzenia niezadowolenia na wsiach, nim przerodzi się w zakrojo-ną na większą skalę bardziej wybuchową rewoltę chłopską” („Time” 2006, ss. 22, 24).

W obliczu niepokojącego kryzysu na wsi stoją dziś również Indie. Ma on zupełnie inne korzenie niż w Chinach, ale także może się przerodzić w coś „bardziej wybuchowego”. Jak już wspominaliśmy, Indie stanowią modelowy, wręcz archetypiczny przykład modernizacji rol-nictwa w krajach rozwijających się. To tam urzeczywistniają się obietnice zielonej rewolucji, a zarazem widać związaną z nią polaryzację. Zwolennicy zielonej rewolucji uznają przypadek Indii za „spektakularny sukces” (Chrispeels 2000, s. 3; Conway 1997), krytycy zaś podkreślają wiążącą się z nią klasową i genderową przemoc (Shiva 1993, 1991).

110

3. Południe: od kolonializmu do integracji rynkowej Światowa gospodarka żywnościowa

Udoskonalone odmiany nasion, które zapoczątkowały zieloną rewolucję, zostały opra-cowane w latach 50. w ramach badań prowadzonych przez amerykańskiego naukowca Nor-mana Borlauga i jego zespół (wspomagała je finansowo Fundacja Rockefellera, amerykańska organizacja charytatywna). Nowe odmiany pozwoliły podnieść wydajność upraw pszenicy i kukurydzy na nawodnionych terenach rolnych w Meksyku. Prace nad poszerzeniem pakietu nasienno-nawozowego opracowanego dla pszenicy i kukurydzy o uprawy ryżu prowadzono w International Rice Research Institute na Filipinach. Chodziło o to, by dostosować go do potrzeb gleb wysokiej jakości – nawadnianych lub wystawionych na działanie obfitych opa-dów – i warunków zmechanizowanej uprawy monokulturowej. Program przyniósł imponujący wzrost wydajności na wielu terenach, ale ignorował potrzeby biedniejszych rolników z te-renów mniej żyznych. Pakiety rozpowszechniane były przez naukowców za pośrednictwem quasi-publicznych międzynarodowych centrów zasobów rolnych wchodzących w skład wspie-ranej przez Bank Światowy CGIAR (The Consultative Group on International Agricultural Re-search – Grupy Konsultacyjnej do spraw Międzynarodowych Badań nad Rolnictwem). Nowe odmiany nasion przekazywano rolnikom bez żadnych licencji gwarantujących prawa własności intelektualnej, często razem z państwowymi subwencjami obejmującymi nawozy, pestycydy oraz irygację. Działania prowadzono ponoć w imię międzynarodowego rozwoju, modernizacji i ochrony świata przed głodem – za co Borlaugowi przyznano w 1970 roku Nagrodę Nobla.

Jednak amerykańskie koncerny produkujące nasiona i agrochemikalia z wielkim zapałem zajęły się możliwością pomnażania zysków, jakie niosły ze sobą te innowacje (Kloppenburg 2004).

Niedługo po wprowadzeniu w Indiach zdobyczy zielonej rewolucji produkcja rolna (skon-centrowana przede wszystkim na północnym zachodzie, w zbożowym centrum obejmującym stany Pendżab, Harijana i zachodnią część Uttar Pradeś) znacząco wzrosła. Dzięki zwiększonej wydajności upraw rolnictwo było w stanie sprostać potrzebom rosnącej populacji i w stosun-kowo krótkim czasie Indie osiągnęły zbożową samowystarczalność. Rząd mógł zastąpić zagra-niczną pomoc żywnościową kontrolowanymi przez państwo zapasami zboża, gromadzonymi i rozprowadzanymi w zależności od potrzeb. Celem było utrzymanie cen i bezpieczeństwa żywnościowego w okresie słabych zbiorów i niedoborów spowodowanych niekorzystnymi warunkami klimatycznymi. Bezpieczeństwo żywnościowe pojmowano jako sytuację, kiedy łączny popyt jest zaspokajany przez krajową produkcję zboża dostarczanego po stosunkowo stałych cenach, a nie jako zapewnienie żywności każdemu gospodarstwu domowemu. Ogrom-ne nierówności dystrybucyjOgrom-ne sprawiły, że mimo zgromadzonych zapasów w Indiach nadal panowało ogólne niedożywienie (Swaminathan 2006).

Powszechnie znane są dziś argumenty przeciwko zielonej rewolucji. Ze strony konsu-mentów słychać głosy, że twierdzenie, jakoby gwarantowała cud bezpieczeństwa żywno-ściowego, to przesada, jako że nie zajęto się kwestią dystrybucji plonów, które przynosi.

Producenci zaś uważają, że koszty komponentów (mimo państwowych dotacji) sprawiły, że reforma w zasadzie zwiększała istniejące już przywileje i dawała nowe możliwości akumu-lacji ziemi. Wobec wzrostu wydajności rzecznicy zielonej rewolucji „rzadko zawracali sobie głowę pytaniem: »Produkcja, ale czyja? I dla kogo?«” (George 1990, s. 184). Nie postawiono pytania o to, jaki wpływ będzie miał wprowadzany w wyniku zielonej rewolucji model

rol-111 3. Południe: od kolonializmu do integracji rynkowej Światowa gospodarka żywnościowa

nictwa wysokokapitałowego na dotychczasowe systemy rolne oparte przede wszystkim na ludzkiej pracy i dające zatrudnienie wielu rolnikom. Co się z nimi stanie, gdy stracą zajęcie na roli w sytuacji ogólnych trudności z zatrudnieniem? Jakie długoterminowe skutki dla środowiska będzie miało przeniesienie kontroli nad systemem rolnym, sprawowanej dotąd przez lokalne społeczności, do oddalonych laboratoriów badawczych? Co się stanie, gdy z czasem kontrolę tę przejmą nastawione na zysk ponadnarodowe koncerny produkujące komponenty rolne? Wszelkie pytania o społeczne czy środowiskowe skutki zielonej rewo-lucji były zbywane, bo obowiązywała „ideologia nieuchronności postępu technologicznego”

(Middendorf i in. 2000, s. 117). Dotyczyło to również wielkich projektów budowy zapór wodnych, które – o czym już wspominaliśmy – wiązały się bardzo nierównym rozkładem korzyści i kosztów.

Właściciele większych gospodarstw, dysponujący żyźniejszą ziemią, kapitałem albo do-stępem do kredytów, mogli sobie pozwolić na to, by ponosić koszty zakupu niezbędnych komponentów i koszty nawodnienia. Sukcesy związane z nowymi technologiami zachęcały ich do ekspansji i umożliwiały wywłaszczanie drobnych rolników, którzy ze względu na szczupły areał i brak kapitału nie mieli do nowych rozwiązań dostępu. Duże gospodarstwa – w związku ze wzrostem wydajności – mogły sobie pozwolić na obniżanie cen, więc małym coraz trudniej było z nimi rywalizować. Główną siłą polaryzującą wieś stali się dokapitalizowani, przedsię-biorczy właściciele większych gospodarstw. Wzrost nierówności społecznych w wyniku zielo-nej rewolucji miał również wymiar genderowy. Wiele kobiet pracujących na roli nie miało ty-tułu prawnego do ziemi, nie korzystało z praw ustawowych, nie miało swojej reprezentacji ani głosu w obrębie własnych gospodarstw lub społeczności. Im znacznie trudniej było uzyskać dostęp do nowych technologii, a tym samym konkurować na rynku. Wiele kobiet pracujących na roli wysiedlono i przekształcono w najemne robotnice. Procesy mechanizacji i standaryzacji najpierw odebrały wartość ich umiejętnościom i wiedzy na temat nasion, a wreszcie drastycz-nie obniżyły ich zarobki (Shiva 1999, 1991; Agarwal 1994).

Zielona rewolucja pomnażała też zagrożenia ekologiczne: dramatycznie zwiększyła zużycie komponentów rolnych, uzależniła rolnictwo od ropy (paliwa i środki produkcji), doprowadziła do uproszczenia upraw. Obszar oprysków w krajach rozwijających się, na czele z Indiami, wzrósł w latach 1960–80 ponadtrzynastokrotnie (Conway 1997). Szacuje się, że roczne zużycie nawozów sztucznych w Indiach zwiększyło się z 0,1 mln ton na początku lat 50. do 3,4 mln ton w połowie lat 70 (GRAIN, RAFI 1996). Szalone tempo wzrostu użycia komponentów rodzi obawy o zanieczyszczenie gleby i wody, zaś wyjąt-kowa podatność gleby na obszarach upraw monokulturowych na erozję i wypłukiwanie podczas silnych opadów daje powody do niepokoju o długofalową wydajność ziemi na obszarach monsunowych. Jak to zostało pokazane w poprzednim rozdziale, rozwój mono-kultur przemysłowych sprawił, że rolnicy przestali brać udział w badaniach. Nie tworzą już sami nowych rozwiązań, są jedynie ich odbiorcami. W sytuacji, gdy nasiona stały się towa-rem, a w gospodarstwach używa się coraz więcej komponentów, rolnicy zostali zmuszeni do zwrócenia się w stronę rynku, by pozyskiwać wspólną niegdyś własność czy zasoby, które wcześniej sami wytwarzali (Kloppenburg 2004; Shiva 1993, 1991). W ten sposób

112

3. Południe: od kolonializmu do integracji rynkowej Światowa gospodarka żywnościowa

zielona rewolucja zasiała nasiona pod rosnącą kontrolę międzynarodowych korporacji nad rolnictwem i dramatyczną redukcję różnorodności upraw. Przed rewolucją rolnicy w In-diach uprawiali 50 tys. różnych odmian ryżu. Do lat 90. ich liczba została zredukowana do zaledwie tuzina! Ta tragiczna redukcja bioróżnorodności jest odbiciem logiki, zgodnie z którą nie przywiązuje się wagi do ochrony różnorodności upraw in situ – w naturalnie zróżnicowanych agrosystemach, a chroni się nasiona w nowoczesnych bankach genów i laboratoriach (GRAIN, RAFI 1996).

Wzrost wydajności, który początkowo przyniosła zielona rewolucja, do lat 90. zdecy-dowanie zmalał. Po raz pierwszy od lat 60. populacja w Indiach zaczęła rosnąć szybciej niż produkcja zboża. Ograniczono inwestycje rolne, a niedożywienie dotyka wciąż setek milionów osób. Równocześnie dzięki rozwojowi napędzającego ekonomiczny wzrost sektora nowocze-snych technologii Indie dorobiły się prawdopodobnie największej, jeśli brać pod uwagę po-ziom konsumpcji, klasy średniej na świecie. Indyjska klasa średnia, podobnie jak w Chinach, przyczynia się w głównej mierze do zmian wzorców żywieniowych obejmujących zwiększone spożycie produktów zwierzęcych. W Indiach proces ten zachodzi jednak w innym niż w Chi-nach tempie. Produkcja zwierzęca per capita – ze względów religijnych i kulturowych – jest w Indiach niższa niż w innych uprzemysłowionych państwach azjatyckich, ale szybko rośnie, zwłaszcza jeśli chodzi o nabiał, mięso drobiowe i jaja. W rezultacie coraz większą ilość zboża wykorzystuje się na potrzeby hodowli zwierząt. Indie są dziś światowym liderem w zakre-sie całościowej produkcji nabiału i piątym co do wielkości producentem brojlerów i jaj. Ten ostatni „sukces” zawdzięczają rosnącej liczbie kurczaków hodowanych na fermach (Nierenberg 2005, 2993; Gandhi 1999).

Utrzymujący się wciąż głód, a z drugiej strony rosnące zapotrzebowanie ferm hodowla-nych na zboże doprowadziły do tego, że w Indiach podniosły się głosy nawołujące do wpro-wadzenia nowego rozwiązania technologicznego, jakim są uprawy modyfikowane genetycz-nie. Mimo gorących protestów ich przeciwników rząd zezwolił niedawno na próbne uprawy GMO (Ramakrishnan 2006). W ramach wielostronnych negocjacji rząd indyjski poddawany jest także stałym naciskom na liberalizację handlu. O rozpaczliwej sytuacji na wsiach świadczy niepokojący skok liczby samobójstw wśród rolników. Jak zauważa Suri, „choć rozpaczliwa sy-tuacja na wsi nie jest w Indiach niczym nowym (...) samobójstwa rolników są”, „to, co się tam dziś dzieje, wydaje się mieć zupełnie inną jakość” (Suri 2006, s. 1523). Indyjski minister rolnic-twa przyznał niedawno przed parlamentem, że w latach 1993–2003 samobójstwo popełniło ponad 100 tys. rolników, a najważniejszą przyczyną odebrania sobie życia było zadłużenie.

Ostatnio federalne Ministerstwo Rolnictwa w oficjalnym dokumencie potwierdziło, że na wsi panuje poważny kryzys:

(...) z powodu ogólnie niekorzystnych warunków cenowych i niewielkiej wartości do-danej uprawa roli stała się zajęciem relatywnie mało satysfakcjonującym, co stanowi przyczynę porzucania gospodarstw i zwiększonej migracji do miast. Ta sytuacja w na-stępstwie integracji handlu rolnego z systemem światowym prawdopodobnie jeszcze się pogorszy, jeśli nie zostaną natychmiast podjęte środki naprawcze.

(cyt. za: Suri 2006, s. 1523; zob. też Sethi 2005)

113 3. Południe: od kolonializmu do integracji rynkowej Światowa gospodarka żywnościowa

Na wzrost ciśnienia społecznego może mieć wpływ nie tylko liberalizacja handlu, ale także perspektywa drugiej rewolucji technologicznej w rolnictwie.

Chiny i Indie, które stają w obliczu problemów agrarnych i presji na liberalizację handlu rol-nego, mogą wiele skorzystać z analizy doświadczeń Meksyku. Meksyk nazywany bywa poletkiem doświadczalnym dla krajów rozwijających się, bo wyraźnie tu widać, jakie skutki niesie karne prze-strzeganie zasad handlu wielostronnego. Podobnie jak w Chinach i Indiach, również w Meksyku doszło w XX wieku do gwałtownego wzrostu populacji, któremu towarzyszyły szybka industria-lizacja i urbanizacja. Oba te procesy rodziły wiele społecznych dysproporcji. W Meksyku przepro-wadzono transformację rolną, w której można odnaleźć cechy zarówno modelu chińskiego, jak i indyjskiego. Z jednej strony system ejidos, który powstał w następstwie rewolucji meksykańskiej, chronił pewną część drobnych rolników, zapewniał ziemię rdzennej ludności i miał gwarantować bezpieczeństwo żywnościowe po wsze czasy (główna rola przypadała produkcji kukurydzy – uprawy od tysiącleci stanowiącej podstawę bezpieczeństwa żywnościowego i istotnej dla tożsa-mości kulturowej). Z drugiej zaś strony, kraj stał się kolebką zielonej rewolucji, która przyniosła wielkim gospodarstwom przemysłowym ogromne zyski i wzrost wydajności. Tak podzielony krajobraz rolny, obejmujący kontrolowane przez wspólnotę stowarzyszenia drobnych rolników i uprzemysłowioną, wysokowydajną produkcję, dawał Meksykowi aż do lat 80. żywnościową samowystarczalność i radził sobie z dynamicznym wzrostem populacji (w ciągu całego XX wie-ku ludność kraju wzrosła ponadsiedmiokrotnie). Początki procesu dostosowania strukturalnego w latach 80. oznaczały poluzowanie handlu rolnego, cięcie ceł importowych i kwot importowych oraz faworyzowanie eksportu. Kiedy niektóre meksykańskie towary eksportowe, takie jak świeże owoce i warzywa, zadomowiły się na nieliczących się z sezonowością rynkach północnoamery-kańskich (to w dużej części za sprawą meksykańskiego eksportu zwiększyła się ich dostępność przez cały rok), gospodarstwa komercyjne odczuły silny wzrost bodźców, by „zamiast tego, co niezbędne, produkować to, co zyskowne” (Barkin 1987, s. 287). Szczegółową analizę niektórych społecznych kosztów tego wzrostu przedstawia Barndt, który prześledził je na przykładzie łań-cucha towarowego pomidorów (Barndt 2002). Odwrotną stroną nasilającej się orientacji dobrze prosperujących gospodarstw na eksport był wzrost importu taniego zboża (Barry 1995; Barkin 1987). W 1994 roku, kiedy Meksyk podpisał ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą porozumienie o utworzeniu Północnoamerykańskiego Układu o Wolnym Handlu (North American Free Trade Agreement – NAFTA), zalew taniego zboża zmienił się w istną powódź. To odbiło się na mek-sykańskim rolnictwie na dwa sposoby. Po pierwsze, obcięto wydatki na państwowe programy wspierania rolnictwa (np. kredyty subsydiowane czy dopłaty dla zrzeszeń producentów). Zniesio-no również formalne zobowiązanie do przeprowadzenia reformy rolnej (prawdę mówiąc, od daw-na było ono już martwe), warunkiem przystąpienia Meksyku do NAFTA było bowiem uchwalenie w 1992 roku poprawki do konstytucji umożliwiającej prywatyzację komunalnych ejidos, które wcześniej były chronione przed sprzedażą lub podziałem. Po drugie, udział w NAFTA wzmocnił liberalizację rynku zapoczątkowaną przez dostosowanie strukturalne i zwiększył otwartość na import przy równoczesnej redukcji wewnętrznego wsparcia cenowego dla rolników. Zapatyści, świadomi, że zmiany te oznaczają kolejny atak na styl życia i kulturę rdzennej ludności, uczcili wprowadzenie postanowień NAFTA wybuchem powstania (zob. rozdział 5.).

114

3. Południe: od kolonializmu do integracji rynkowej Światowa gospodarka żywnościowa

W ciągu dekady po wejściu w życie układu całość meksykańskiego importu rolnego wzrosła o 50%, a ilość importowanej ze Stanów Zjednoczonych kukurydzy zwiększyła się ponadtrzykrotnie. Skromne nadwyżki w handlu rolnym zamieniły się w spory deficyt. Wobec zalewu taniego, dotowanego importu ze Stanów (który obecnie obejmuje mniej więcej jedną trzecią spożycia) ceny kukurydzy poleciały na łeb na szyję i ponad 1 mln osób straciło pracę w rolnictwie (Rosset 2006). Na wiecu w stolicy kraju rozgniewani drobni rolnicy krzyczeli:

„Przecież jesteśmy ludem kukurydzy! A teraz importujemy ją z północy!”³². W tym samym czasie, gdy zalew dotowanej kukurydzy dusi rolników w Meksyku i sąsiednich krajach Ame-ryki Środkowej, jednym z największych źródeł dewiz w regionie są zarobki przysyłane przez emigrantów (krótko- i długookresowych) pracujących w Stanach Zjednoczonych. Dla ame-rykańskich firm są oni rezerwuarem taniej siły roboczej. To wyjątkowo drastyczny przykład

W dokumencie światowa gospodarka żywnościowa (Stron 109-116)