Możemy przyjąć, że „obraz” Polski i Polaków we Włoszech jest pewnym wytwo-rem społecznym, powstałym na poziomie wyobrażeń kolektywnych na temat Polski i Polaków w społeczeństwie i kulturze włoskiej. Obraz ten kształtuje wiele elemen-tów będących odzwierciedleniem indywidualnych postaw i poziomu wiedzy wielu pojedynczych osób, nie da się go jednak zredukować do sumy tych jednostkowych wyobrażeń na poziomie świadomości poszczególnych członków włoskiego społe-czeństwa. Oznacza to, że zestawienie wielu pojedynczych elementów w jedną całość daje jednocześnie tej całości nowy wymiar i nową jakość. Poszczególne składniki obrazu można odnaleźć na poziomie wyobrażeń indywidualnych, ale zawsze będzie to jedynie część pewnej integralnej całości.
Pojęcie „obraz”, w pewnym sensie alternatywne dla „stereotypu”, używane jest przez autorów badających postrzeganie się grup narodowych i etnicznych. Posługuje się nim np. wspomniany już Janusz Tazbir96, a także badacze wzajemnych stosunków polsko-niemieckich Tomasz Szarota i Kazimierz Wajda. Obydwaj podkreślają, że obraz jest pojęciem szerszym niż stereotyp i do niego nieredukowalnym. Dla Wajdy na obraz składają się „wyobrażenia, opinie, oceny”, występują w nim obok siebie
„zarówno elementy względnie zobiektywizowanych prezentacji, jak i stereotypy i to nie tylko negatywne, ale i pozytywne, a wreszcie i silnie zabarwione emocjonalnie uprzedzenia wobec sąsiadującego narodu”97. Problematykę obrazu danego narodu można odnieść także do sytuacji innych, niekoniecznie sąsiadujących ze sobą krajów, np. tych połączonych przez relacje migracyjne.
Szarota zauważa natomiast, że „pojęcie stereotypu, trudne do precyzyjne-go zdefi niowania, coraz częściej zastępowane jest po prostu przez pojęcie obraz (wizerunek)”98. Badacz proponuje następującą defi nicję obrazu/wizerunku:
Wizerunek (obraz) to, moim zdaniem, uogólniająca ocena (sąd, opinia) na temat określo-nej grupy narodowej lub etniczokreślo-nej, zawierająca w sobie obok elementów tradycyjnego
ste-95 Por. Ibidem, s. 12.
96 J. Tazbir, Pomiędzy stereotypem a doświadczeniem, op.cit.
97 Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit., s. 57; za: K. Wajda, Polski obraz Niemców i niemiecki obraz Polaków w publicystyce obu krajów w latach 1871–1914 [w:] K. Wajda (red.), Polacy i Niemcy.
Z badań nad kształtowaniem hetero stereotypów etnicznych, Toruń 1991.
98 T. Szarota, Polak w karykaturze niemieckiej (1914–1944). Przyczynek do badań stereotypów narodo-wych [w:] W. Wrzesiński (red.), Wokół stereotypów Polaków i Niemców, Wrocław 1991, za: Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit., s. 57. Szarota stosuje terminy „obraz” i „wizerunek” jako synonimy opisujące ten sam fenomen. Z przyczyn, które wyjaśniłam wcześniej, nie jestem skłonna używać tych dwóch pojęć jako zamienników, ponieważ uważam „wizerunek” za pewien konstrukt wykreowany „specjalnie”, według pewnego zamysłu, w określonym, promocyjnym celu.
reotypu, także konstatacje wynikłe z własnych obserwacji i doświadczeń. Często może się zdarzyć, że wizerunek (obraz) „obcego” przekazywany w wypowiedzi publicystycznej, a nawet w dziele literackim, jest po prostu przystosowaniem stereotypu do okoliczności potrzeb chwili99.
Inną koncepcją dotyczącą badań nad wzajemnym postrzeganiem się grup jest propozycja Andrzeja Wejlanda100. Autor wprowadza pojęcie „obraz grupy” i buduje jego model teoretyczny, mając na względzie złożoną, hierarchiczną strukturę zarów-no samego „obrazu grupy”, jak i procesów posługiwania się nim w doświadczeniu jednostkowym. Idąc śladem Wejlanda, który wyjaśnia konstrukcję swojego modelu na przykładzie „typowej matki”, możemy uznać, że wyobrażenie „typowego przed-stawiciela narodowości x” będzie miało postać tzw. całościowego modelu rialnego. W skład tego całościowego modelu będzie wchodziło wiele modeli katego-rialnych cząstkowych. Na jednym lub na kilku modelach cząstkowych nadbudowuje się stereotyp. Kompozycja cech składających się na stereotyp będzie więc zależna od tego, który/które modele cząstkowe stanowiły bazę stereotypizacji. Jak zauważa Bokszański, „obraz grupy” jest tutaj pojmowany jako rodzaj „potocznej teorii” tej grupy. Pisze: „wyobrażenia narodów i grup etnicznych mające postać „potocznych”
teorii są „niebadalne” dla kogoś, kto organizuje proces badawczy w oparciu o trady-cyjny model teoretyczny pojęcia stereotypu. Dane osiągane tą drogą stanowią bo-wiem zaledwie część złożonego «obrazu» grupy”101.
Zbigniew Bokszański również posługuje się pojęciem „obrazu”102. W artykule O czynnikach kształtujących obraz Polski i Polaków w świecie autor używa także zamiennie kilku innych pojęć: „potoczny obraz”, „potoczny wizerunek”, „potocz-ne, masowe wyobrażenie”, a także „stereotyp”103. W innym tekście oprócz pojęcia
„obraz” wykorzystuje także sformułowanie „wyobrażenie innych” oraz „kulturowy Gestalt”104. W pracy Stereotypy a kultura wprowadza pojęcie obrazu, odnosząc go do kontekstu empirycznego105. Autor zwraca też uwagę na zmienność obrazu i podat-ność na wpływy:
Obrazy „innych etnicznych” mogą ewoluować i ewoluują. Są trwałe jedynie w pewnych granicach czasowych; wyznaczane minionymi doświadczeniami pokolenia i właściwym
99 Ibidem.
100 A. Wejland, Obrazy grup społecznych. Studium metodologiczne, IFiS PAN, Warszawa 1991.
101 Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit., s. 39–40.
102 Zob. m. in. Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit.; Z. Bokszański, Obraz innych etnicznych a tożsamość narodowa, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4/1995; Z. Bokszański, O czynnikach kształtują-cych obraz Polski i Polaków w świecie, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 1/1993; Z. Bokszański, Młodzież krajów członkowskich Unii Europejskiej o Polakach. Opinie studentów fi ńskich, francuskich i niemieckich [w:] L. Kolarska-Bobińska (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Instytut Spraw Publicznych, War-szawa 2003.
103 Z. Bokszański, O czynnikach…, op.cit.
104 Idem, Obrazy innych etnicznych a tożsamość narodowa, op.cit., s. 13 i 23.
105 Defi niuje go jako „konstrukt sformułowany w oparciu o analizę materiałów zebranych w trakcie badań nad stereotypami. Byłby on efektem postępowania generalizującego w odniesieniu do powta-rzalnych cech dostrzegalnych w licznych jednostkowych wypowiedziach o «innych etnicznych»”. Zob.
Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit., s. 108.
Stereotyp – wyobrażenie społeczne – obraz 37
mu podejściem do zasobów kulturowych własnej grupy. Podlegają także społecznym i po-litycznym wpływom współczesności106.
Bokszański, odnosząc się do kulturowych wzorców postrzegania „innych etnicz-nych”, proponuje nowe ujęcie tego problemu. Wyodrębnia trzy „ogniska” wytwa-rzania sposobów percepcji „obcych”. Innymi słowy, zasoby kulturowe wpływające na powstawanie naszych wyobrażeń na temat innych grup można podzielić na trzy obszary. Największy obszar, zawierający wewnątrz dwa pozostałe, to tradycja gru-py. Jest to „całościowo pojmowana część dorobku kulturowego grupy, odnoszącego się do sposobów postrzegania obcych grup”107. Częściami tej tradycji (czyli dwoma podzbiorami najrozleglejszego obszaru) są paradygmaty oraz schematy ideologiczne narodów i grup etnicznych. Paradygmaty stanowią część tradycji – trwałą i zakorze-nioną w przeszłości, a jednocześnie żywą i aktywną społecznie. Podlega ona interna-lizacji i jest dostrzegalna w nawykach skojarzeniowych grupy. Sfera paradygmatów to w pewnym sensie odzwierciedlenie minionych wydarzeń i przeszłych problemów w dziejach grupy, które weszły do grupowego dziedzictwa kulturowego. Można je określić jako „krótką listę cech od dłuższego czasu konsekwentnie wiązaną z okreś-loną grupą w potocznych formach charakteryzowania jej członków” czy „historycz-nie zakorzenione wzory postrzegania innych”108. Drugi podzbiór, schematy ideolo-giczne, to ta część wzorów postrzegania innych, które są rezultatem świadomych, intencjonalnych działań. Zazwyczaj mają dość krótką historię. Powstają w związku z aktualnymi potrzebami tożsamości grupowej, z aktualnymi przedsięwzięciami i wy-stępującymi „tu i teraz” okolicznościami towarzyszącymi konstruowaniu tożsamości kolektywnej grupy. Schematy są osadzone mocniej w realiach geopolitycznych, eko-nomicznych, społecznych jakiegoś okresu historycznego. Bywają też bardziej spójne treściowo109. Można by uznać, że powstawanie schematów ideologicznych Polaków we Włoszech wiązało się z takimi przełomowymi wydarzeniami, jak wybór Karo-la Wojtyły na papieża, faza intensywnych ruchów migracyjnych z Polski do Włoch w latach 80., czy – współcześnie – wejście Polski do UE. Posługując się terminologią Bokszańskiego, można określić „obraz” jako rezultat wpływu paradygmatu
(elemen-106 Ibidem, s. 109. Kategoria „obrazu” użyta jest również w publikacji pod redakcją K. Romaniszyn, Portrety i autoportret. Polacy o sobie, innych narodach, Europie i Unii Europejskiej, NOMOS, Kraków 2005. Rozdział III tej pracy zbiorowej poświęcony jest właśnie „obrazowi” UE i Europy w polskim dyskursie medialnym. W przedmowie do pracy zbiorowej Krystyna Romaniszyn wyjaśnia, że jest ona rezultatem badań prowadzonych w ramach projektu poświęconego „wizerunkom (reprezentacjom) Europy, Unii Europejskiej i własnego narodu” (Ibidem, s. 7 i n.). Najwyraźniej pojęcia: „obraz”, „wizerunek”,
„reprezentacja” czy tytułowe – „portret” używane są w podobnym kontekście i dla opisania tego samego zjawiska. Pojęciem „obraz obcego” posługuje się także Ewa Nowicka, pisząc o kategoriach swojskości i obcości w stosunku do problemu samookreślenia, zob. E. Nowicka, Swoi i obcy, op.cit., s. 16–18. Okreś-leń: „obraz”, „wizerunek” czy „portret” używa zamiennie Halina Witek, analizując sposobów postrzega-nia kultur afrykańskich w relacjach Sienkiewicza, Brandysa i Kydryńskiego, zob. H. Witek, Wizerunek obcego, TRIO, Warszawa 2009.
107 Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit., s. 61.
108 Por. E. Cierniak-Szóstak, Polska w przewodnikach. Analiza francuskich tekstów turystycznych,
„Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, nr 661/2004, s. 60 i n.
109 Zob. Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit., s. 61 i n.
tu trwałego), schematu ideologicznego (elementu zmiennego) i tradycji. Syntetyzu-jąc przytoczone powyżej wypowiedzi różnych autorów na temat „obrazu”, można by stworzyć taką jego krótką charakterystykę:
▪ jest pojęciem szerszym, pojemniejszym niż stereotyp,
▪ ma złożoną wieloskładnikową strukturę. Obejmuje swoim zasięgiem zarówno stereotypy, jak i inne, bardziej „zobiektywizowane” elementy postrzegania in-nych (np. spostrzeżenia wynikłe z obserwacji lub doświadczenia),
▪ poddaje się wpływom, przekształca się, jest podatny na zmiany.
Biorąc pod uwagę wszystkie te cechy charakteryzujące „obraz”, uważam, że za-stosowanie tej właśnie kategorii pozwala na lepszy i pełniejszy opis rzeczywistości społecznej odnoszącej się do wzajemnych stosunków między narodami i ich wza-jemnego postrzegania.
Struktura obrazu Polski i Polaków we Włoszech – propozycja modelu
Opierając się na przedstawionych powyżej koncepcjach „obrazu” grup narodowych i etnicznych wypracowanych przez różnych autorów, podjęłam próbę zbudowania te-oretycznego modelu obrazu Polski i Polaków we Włoszech, który pokazywałby dwu-poziomową strukturę, podstawowy podział na stereotypowe elementy obrazu oraz na pozostałe, wymykające się sztywnym stereotypowym ramom. Prezentowany przeze mnie model jest jedynie pewną propozycją, szkicem wymagającym szczegółowego dopracowania, zwłaszcza w zakresie empirycznego zastosowania przy analizie da-nych uzyskiwada-nych podczas badań. Próba posłużenia się nim dla przeprowadzoda-nych przeze mnie badań terenowych okazała się trudnym sprawdzianem jego użyteczności i pokazała, jakie problemy mogą wynikać z jego zastosowania do analizy materiału uzyskanego w badaniach. Niemniej przedstawię podstawowe założenia, które – przy dopracowaniu modelu i uzupełnieniu materiału badawczego w innych źródłach, poza tymi już wykorzystanymi – mogłyby doprowadzić do ciekawych rezultatów. Plano-wany początkowo podział na dwa poziomu analizy przedstawiał się następująco.
1. Poziom pierwszy. Najczęściej występujące i podzielane społecznie opinie, ele-menty wspólne w świadomości zbiorowej (potocznej) Włochów. Używając termi-nologii matematyczno-statystycznej, można by nazwać ten poziom poszukiwaniem
„modalnej”, czyli najczęściej powtarzającej się wartości (dominujących elementów obrazu), jak również szukaniem „wspólnego mianownika” dla wypowiedzi i opinii pojawiających się w społeczeństwie włoskim na temat Polski i Polaków.
2. Poziom drugi. Zestawienie wszystkich informacji, opinii, postaw, zachowań etc. na temat Polski i Polaków we Włoszech, które pojawiły się podczas analizy, a które nie zmieściły się w ramach wyznaczonych przez stereotyp. Byłyby to elemen-ty obrazu bardziej wyszukane, niepowtarzające się i niepodzielane przez większość, niszowe, charakterystyczne tylko dla pewnych środowisk. Mieściłyby się na tym po-ziomie także najbardziej skrajne i osobliwe elementy: składniki (informacje, sądy, przekonania, zachowania) niedające się umieścić w głównych ramach, wykraczające poza główny nurt przekonań na temat Polski i Polaków, czy nawet – będące z nim w sprzeczności. Podział na różne poziomy analizy niewątpliwie pozwoliłby okazać złożoność wiedzy na temat Polski i Polaków we Włoszech, poziom zainteresowania
Stereotyp – wyobrażenie społeczne – obraz 39
tą tematyką w poszczególnych warstwach włoskiego społeczeństwa, różne wymiary percepcji „polskości” i natężenia polsko-włoskich relacji.
Podczas badań nad postrzeganiem Polski i Polaków we Włoszech nasuwa się podstawowe pytanie o mechanizmy kształtowania obrazu Polski i Polaków we Włoszech. Interesowało mnie, kto tworzy ten obraz i jakie obszary włoskiego ży-cia społecznego (rzeczywistości społecznej) musimy poddać badaniu, aby odnaleźć elementy składowe obrazu Polski i Polaków? Podstawowym takim obszarem może być niewątpliwie włoska „świadomość zbiorowa”, rozumiana jako „świadomość po-toczna” czy też „świadomość zwykłych ludzi”. Sfera ta obejmuje postawy dominu-jące w społeczeństwie i sądy wyrażane powszechnie na jakiś temat, odzwierciedlone przez rezultaty badań opinii publicznej. Wyniki sondaży opinii publicznej pokazują pewne nastroje, tendencje czy przekonania na dany temat mające walor reprezenta-tywności dla ogółu społeczeństwa, ale utrzymane na poziomie deklaratywnym. Na poziomie behawioralnym, czyli w działaniu, postawy i przekonania względem da-nego problemu mogą się uwidocznić w różda-nego rodzaju zachowaniach grupowych (np. spontaniczne organizowanie komitetów Solidarności z „Solidarnością”, które powstawały we Włoszech w latach 80., czy też grupowe manifestacje np. przeciwko imigrantom zabierającym miejsca pracy – o których współcześnie wspominają cza-sem włoskie media.)
Bardzo ważnym obszarem, w którym pojawiają się elementy obrazu Polski i Po-laków we Włoszech, są mass media. Warte uwagi byłoby zbadanie, w jaki sposób po-kazywana jest problematyka polska w różnych włoskich mediach (prasie, radiu, te-lewizji). Ciekawe byłoby także porównanie komunikatów medialnych z różnych lat ostatniego półwiecza, szczególnie w momentach przełomowych dla polskiej historii, polityki i kultury. Interesujące rezultaty przyniosłaby z pewnością analiza treści na temat Polski i Polaków pojawiających się na włoskich stronach internetowych (także w blogach). Podjęcie tych badań oznaczałoby przedsięwzięcie na szeroką skalę i wy-magałoby osobnego studium. Na użytek moich badań zdecydowałam się ograniczyć rolę mediów – zdecydowanie pierwszoplanową, jeśli chodzi kształtowanie relacji międzykulturowych, rozpowszechnianie i umacnianie stereotypów, proponowanie tematów do dyskusji i refl eksji (agenda setting) – jedynie do włoskiej prasy. Analiza treści artykułów prasowych traktujących o Polsce, które ukazały się we Włoszech w wybranych okresach, będzie więc jednym ze sposobów rekonstruowania obrazu Polski i Polaków w społeczeństwie włoskim.
Innym, ważnym obszarem, któremu warto poświęcić uwagę, jest działalność li-derów opinii, ekspertów obserwujących tworzenie się i przemiany obrazu Polski we Włoszech i jednocześnie wpływających na jego kształt oraz jego odbiór w społe-czeństwie włoskim. Sądy ekspertów i liderów formujących opinię publiczną mają podwójną wartość jako materiał badawczy. Z jednej strony jest to ocena stanu wie-dzy i nastawienia społeczeństwa włoskiego względem tematyki polskiej (w róż-nych okresach czasu), a z drugiej – wyrażenie własnego, prywatnego sądu na temat postrzegania Polski i Polaków we Włoszech, najważniejszych elementów obrazu, głównych tendencji przemian etc. Informacje uzyskane od ekspertów mają złożoną postać. Przede wszystkim mogą wnosić w zarysowujący się obraz Polski i Polaków
pewne nietypowe i swoiste elementy, które nie są powszechnie zauważane na pozio-mie „przeciętnego obywatela włoskiego”. Są to wszystkie te wypowiedzi, w których eksperci wyrażają pewien własny, prywatny osąd, mogący odbiegać od tego, co się
„powszechnie o Polsce uważa”. Można jednak przyjąć, że eksperci zajmujący się tematyką polską i śledzący wyobrażenia o Polsce i Polakach na co dzień potrafi ą również udzielić informacji dotyczących stereotypowego postrzegania Polaków, tzn.
przekazać co ich zdaniem uważa o Polsce przeciętny Włoch. Informacje o tym „ty-powym postrzeganiu Polski i Polaków we Włoszech” mogą być potem powielane, rozprzestrzeniane i obiektywizowane w komunikatach medialnych oraz w wytwo-rach kultury i sztuki110.
Literatura i fi lm często funkcjonują jako „skarbnice” stereotypów czy wyobrażeń na temat rzeczywistości społecznej. Mogą także przekazywać pewne zakorzenione w danej kulturze treści dotyczące innych grup etnicznych czy narodowych. Mają też nieocenioną wartość dla socjologa poszukującego materiału. Jak trafnie zauważył Florian Znaniecki, „bez wątpienia w dziełach literackich zawiera się tyle samo dobrej obserwacji oraz uważnych opisów danych społecznych, co w pracach o charakterze naukowym. Wykluczając całkowicie wykorzystanie literatury do celów naukowych, z całą pewnością pozbawialibyśmy się cennego źródła materiału”111. Dlatego w po-szukiwaniu elementów obrazu Polski i Polaków we Włoszech sięgnęłam również do niektórych dzieł literackich i fi lmowych. Poszukiwania odniesień do „polskości”
w wytworach włoskiej kultury symbolicznej stanowiły jedynie pewien dodatek do głównego nurtu moich badań. Miały na celu wzbogacenie ich o artystyczny koloryt i kulturoznawczą perspektywę112.
Zaproponowany przeze mnie model obrazu Polski i Polaków we Włoszech moż-na by przedstawić za pomocą podsumowującej tabeli:
Tabela 1. Struktura obrazu Polski i Polaków we Włoszech
Poziomy analizy Charakterystyka Obszary, w których mogą występować te elementy obrazu 1. Stereotypowe
elementy obrazu
Elementy obrazu podzielane społecznie.
(Modalna elementów obrazu, wspólny mianownik)
Opinia publiczna Artykuły prasowe Film, literatura
Wypowiedzi liderów opinii
110 Bokszański zauważa, że paradygmaty grup narodowych i etnicznych (czyli trwale zakorzenione i ciągle aktualne elementy wzorów postrzegania obcych) są często obiektywizowane w folklorze czy dziełach literackich. Zob. Z. Bokszański, Stereotypy a kultura, op.cit., s. 71.
111 F. Znaniecki, Metoda socjologii, PWN, Warszawa 2008, s. 226.
112 Rezultaty tej części analizy zawarłam też w osobnym szkicu o charakterze socjologiczno-kul-turoznawczym Zob. K. Golemo, Polska i Polacy we włoskich dziełach literackich i fi lmowych. Ślady
„polskości” w kulturze symbolicznej Włoch [w:] M. Banaś, K. Warmińska, T. Paleczny (red.), Kulturowe i społeczne wyzwania współczesności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego (w druku).
Stereotyp – wyobrażenie społeczne – obraz 41
2. Pozastereotypowe elementy obrazu
A. Elementy niepodzielane powszechnie, ale
pojawiające się w niektórych środowiskach
B. Sądy skrajne, jednostkowe
Wypowiedzi liderów opinii, ekspertów Artykuły prasowe
Film, literatura
Źródło: opracowanie własne.
Podział na dwa poziomy analizy zarysowujący się wyraźnie w modelu jest zabie-giem o charakterze arbitralnym. Jako zamysł metodologiczny miał na celu ułatwie-nie zaprezentowania wyników badań w sposób bardziej przejrzysty. W tę wyjściową strukturę obrazu Polski i Polaków we Włoszech powinny się wpisywać poszczegól-ne elementy obrazu wyłaniające się w czasie dociekań empirycznych. Zastosowanie powyższego modelu do badań nad obrazem okazało się przydatne jedynie częścio-wo. Przede wszystkim dlatego, że zabrakło materiałów potrzebnych do wbudowania w strukturę obrazu na pierwszym poziomie analizy, czyli na poziomie stereotypu.
Podstawowym źródłem, które pozwoliłoby na uzyskanie takiego materiału, są re-zultaty badań opinii publicznej. Przed przystąpieniem Polski do UE Eurobarometr, ośrodek badań opinii publicznej UE, przeprowadził we wszystkich krajach człon-kowskich Unii badania sprawdzające nastawienie do rozszerzenia UE na Wschód.
W kolejnych latach Eurobarometr badał opinie obywateli krajów unijnych na różne tematy polityczno-społeczne. Wydano także broszurkę Jak Europejczycy postrzegają siebie113, ale jest to jedynie ogólne zestawienie nastrojów panujących wśród Europej-czyków dotyczące różnych kwestii „europejskich”, bez uwzględnienia wzajemnego postrzegania przez różne narody wchodzące w skład Unii Europejskiej. Wśród ma-teriałów dostępnych w archiwach włoskich instytutów statystycznych i ośrodków badania opinii publicznej (np. takich jak Istat czy Censis) nie znalazłam analiz do-tyczących nastawienia Włochów wobec Polski i Polaków ani ogólnie – do nowych członków UE, już po rozszerzeniu. Na pisemną prośbę do instytucji Istat o wskazanie mi materiałów na temat postrzegania Polski i Polaków we Włoszech, otrzymałam odpowiedź, że Istat nie posiada w archiwach dokumentacji z takich badań. Najwi-doczniej się ich nie prowadzi. Nie znalazłam w archiwach Censis114 ani Istat odpo-wiedników polskich badań na temat sympatii i antypatii Polaków do innych narodów lub na temat dystansu społecznego wobec innych grup. W Polsce badania postaw Polaków wobec cudzoziemców prowadzi regularnie co roku CBOS115. Sondaży na temat postaw wobec Polaków szukałam także na włoskich uczelniach.
Współcześ-113 Zob. http://ec.europa.eu/publications/booklets/eu_documentation/05/txt_en.pdf. Broszura jest dostępna na stronie Komisji Europejskiej również w języku polskim.
114 W corocznych raportach Censis o stanie włoskiego społeczeństwa oraz na stronie internetowej tego ośrodka sondażowego można natomiast znaleźć dane dotyczące ogólnie kondycji cudzoziemców w społeczeństwie włoskiem, zagadnień związanych z wielokulturowością i postrzeganiem imigracji. Brak jednak odniesień do przedstawicieli poszczególnych narodowości. Zob. www.censis.it.
115 W badaniach dotyczących sympatii i antypatii Polaków względem innych narodów Włosi od wielu lat plasują się w samej czołówce narodowości najbardziej lubianych. W ostatnich latach poziom
115 W badaniach dotyczących sympatii i antypatii Polaków względem innych narodów Włosi od wielu lat plasują się w samej czołówce narodowości najbardziej lubianych. W ostatnich latach poziom