BADAŃ EMPIRYCZNYCH
2. Technika badawcza – źródła oraz wybór próby badawczej
Badania zostały przeprowadzone przy użyciu metody jakościowej, a więc ich rezul-taty mają charakter jedynie ilustracyjny, a nie reprezenrezul-tatywny. Ich celem było odna-lezienie i zestawienie głównych elementów obrazu Polski i Polaków we Włoszech.
Zastosowane techniki badawcze to ukierunkowany wywiad pogłębiony, analiza tre-ści artykułów prasowych, tekstów literackich oraz dzieł fi lmowych, a także – w cha-rakterze uzupełnienia – obserwacja uczestnicząca.
Część empiryczna opiera się przede wszystkim na źródłach wywołanych, jakimi są wypowiedzi ekspertów uzyskane w czasie wywiadów pogłębionych. Podczas ana-lizy posługiwałam się jednak również źródłami zastanymi: przekazami literackimi i fi lmowymi oraz artykułami prasowymi traktującymi o Polsce. Jeśli chodzi jednak o te ostatnie, można by również zakwalifi kować je jako źródła mieszane: włoskie artykuły prasowe, owszem, ukazywały się w sposób niezależny i były wytworem
12 Por. Ibidem, s. 116.
13 Ibidem, s. 118.
52 Obraz Polski i Polaków we Włoszech. Poglądy, oceny, opinie
piszących je dziennikarzy. Jednakże biorąc pod uwagę, że decydujący dla tych badań był wybór i zestawienie tych tekstów oraz zrobiony z nich użytek (selekcja, klasyfi -kacja, zestawianie, komentowanie), można by w pewnym sensie określić uzyskane w ten sposób materiały jako rodzaj źródła wywołanego. Źródłem mieszanym można by też nazwać informacje uzyskane poprzez obserwację uczestniczącą. Z jednej stro-ny była to rejestracja poszczególstro-nych zachowań Polaków i Włochów w sytuacjach dnia codziennego oraz podczas wydarzeń o charakterze kulturalnym organizowa-nych przez polskie instytucje we Włoszech czy też analiza działalności (zachowań, wypowiedzi, przedsięwzięć) członków organizacji polonijnych we Włoszech. Z dru-giej strony obserwacja ta łączyła się z pewnym wpływem na określone sytuacje, przez nawiązywanie rozmów, zadawanie pytań, wywoływanie określonych reakcji.
W badaniach posłużyłam się też jeszcze innymi źródłami zastanymi. Wykorzystałam włoskie i polskie publikacje naukowe oraz artykuły publicystyczne traktujące o rela-cjach polsko-włoskich, polskiej imigracji we Włoszech, percepcji Polski i Polaków we Włoszech. Zapoznałam się także z niektórymi komunikatami z badań włoskiej opinii publicznej dotyczącymi nastawienia Włochów do cudzoziemców, postrzega-nia imigrantów, stoppostrzega-nia integracji społecznej.
Do badania obrazu Polski i Polaków we Włoszech posłużyłam się próbami ba-dawczymi o charakterze celowym. W przypadku analizy treści artykułów praso-wych oraz przekazów literackich i fi lmopraso-wych do badań zakwalifi kowałam materiały, w których występowały odniesienia do Polski i Polaków. Przekazy literackie i fi lmo-we zostały wybrane do badań po uprzedniej konsultacji z odpowiednimi specjalista-mi. W przypadku wywiadów pogłębionych dobór próby był także celowy: w bada-niu wzięły udział osoby powszechnie uznawane za ekspertów w dziedzinie tematyki polskiej. Praca badawcza podczas pobytu we Włoszech była podzielona na cztery główne części:
1. Organizacja i przeprowadzanie wywiadów pogłębionych z ekspertami.
2. Śledzenie włoskiej prasy pod kątem pojawiania się w niej informacji o Polsce.
3. Zbieranie informacji na temat wątków polskich we włoskiej literaturze i fi l-mie.
4. Obserwacja uczestnicząca życia polskiej imigracji we Włoszech, działalności polskich instytucji kulturalnych i dyplomatycznych, stosunku Włochów do imigrantów, a w szczególności do Polaków, w sytuacjach dnia codziennego.
2.1. Organizacja i realizacja pogłębionych wywiadów z ekspertami
Badania terenowe objęły swoim zakresem przede wszystkim obszar Rzymu i jego okolic. Większość ekspertów, którzy wypowiedzieli się na potrzeby tych badań, mieszka na stałe w Rzymie lub pracuje w tym mieście. Z kilkoma osobami, pomimo że nie mieszkają ani nie pracują we włoskiej stolicy, udało mi się spotkać, kiedy byli przejazdem w Rzymie. Dwa wywiady przeprowadziłam poza Rzymem – w Neapolu i Viterbo. Realizacji badań terenowych towarzyszyły pewne problemy, głównie natu-ry „logistyczno-technicznej”. Z powodu tnatu-rybu życia, jaki prowadzi większość moich rozmówców, i ich aktywności zawodowej na różnych „frontach” dość często trudno
było umówić się z nimi na spotkanie i rozmowę. Niektórzy w ostatniej chwili prosi-li o zmianę daty, godziny lub miejsca wywiadu. Organizacja czasowo-przestrzenna badań, konieczność dotarcia na miejsca spotkania w różnych częściach miasta i jego okolicach, biorąc pod uwagę sposób funkcjonowania rzymskiej komunikacji miej-skiej i natężenie ruchu ulicznego, były czynnikami utrudniającymi przebieg badań.
Planowanie kolejnych etapów badań terenowych i godzenie ich ze studiowaniem materiałów dostępnych w rzymskich bibliotekach oraz ze śledzeniem włoskich arty-kułów prasowych wymagało koordynacji działań i dobrej organizacji ograniczonego przecież czasu.
Grupa osób14, które wzięły udział w badaniu, została określona wstępnie po moim przyjeździe do Rzymu, a następnie powiększana zgodnie z techniką „kuli śniego-wej”. Z częścią osób objętych badaniem miałam kontakt wcześniej. Do pozostałych dotarłam, będąc już we Włoszech, pewna grupa ekspertów została włączona do pro-jektu badawczego dzięki poleceniom innych osób. Tak więc dzięki znajomości kilku
„kluczowych” dla badanej problematyki specjalistów udało mi się zbudować pew-ną sieć powiązań, która posłużyła do zdefi niowania ostatecznej grupy rozmówców.
Dużą rolę odegrały sugestie PM, polsko-włoskiego historyka, dziennikarza i eseisty, dzięki którego pomocy dotarłam do interesujących i ważnych osób, zajmujących się we Włoszech badaną przeze mnie tematyką. W skład ostatecznej grupy ekspertów, którzy udzielili mi wywiadu, weszli reprezentanci różnych środowisk, mający różne podejście do problematyki polskiej w kontekście Włoch i kontaktów polsko-wło-skich. Jako znawcy w badanej przeze mnie dziedzinie, zabrali głos zarówno przed-stawiciele świata naukowego, akademickiego, dziennikarskiego, jak i duchownego, dyplomatycznego, artystycznego czy też zajmujący się pracą socjalną, a więc bę-dący bliżej „zwykłych Polaków” i obserwujący ich codzienne problemy związane z życiem we Włoszech. Nawiązanie kontaktu z nieznanymi mi wcześniej osobami, które postanowiłam włączyć do grupy ekspertów, zazwyczaj przebiegało bez proble-mów. Moja prośba o udzielenie wywiadu do badań nad obrazem Polski i Polaków we Włoszech zwykle spotykała się ze szczerym zainteresowaniem i dyspozycyjnością15. Nawet osoby znane, piastujące ważne funkcje i mające dużo obowiązków zawodo-wych, starały się znaleźć chwilę czasu na rozmowę i podzielenie się swoją wiedzą, wrażeniami czy doświadczeniem. Moi rozmówcy wykazali się dużą życzliwością i zrozumieniem dla prowadzonych badań. Ogrom materiałów, jakie udało mi się zgromadzić, z jednej strony dostarczał interesujących informacji, wprowadzał nowe bodźce i zachęcał do dalszych poszukiwań. Ale z drugiej strony wymagał dużej ilości czasu i energii, aby się z nim dogłębnie zapoznać, przeanalizować go i zaprezen-tować. W sumie przeprowadziłam 46 wywiadów pogłębionych oraz jeden krótszy
14 Były to osoby uznawane za ekspertów w dziedzinie problematyki polskiej.
15 W kilku przypadkach osoby poproszone o rozmowę odmówiły, tłumacząc swoją decyzję brakiem wolnego czasu, ważnymi obowiązkami zawodowymi lub rodzinnymi, czy też po prostu stwierdzały, że nie czują się wystarczająco kompetentne w dziedzinie, która mnie interesuje (przypadek jednej z włoskich polonistek, profesor języka polskiego i kultury polskiej, czy też pisarki pochodzenia polskiego, a także kilku innych osób). Były sytuacje, kiedy dana osoba nie zdecydowała się na rozmowę (z którejś z powyższych przyczyn), ale wskazała na swoje miejsce kogoś innego, kompetentnego i o większej dyspozycyjności.
54 Obraz Polski i Polaków we Włoszech. Poglądy, oceny, opinie
wywiad z przypadkowo napotkanym włoskim artystą. Zebrany w ten sposób materiał to kilkadziesiąt godzin nagrań i kilkaset stron transkrypcji.
Rozmówcami byli zarówno Włosi, jak i Polacy mieszkający we Włoszech. Zna-leźli się wśród nich: znawcy problemów imigracji, szczególnie w kontekście polskim, socjologowie, slawiści i poloniści, tłumacze literatury polskiej, historycy zajmujący się Polską i Europą Wschodnią, a także przedstawiciele stowarzyszeń i fundacji pol-sko-włoskich, pracownicy Instytutu Polskiego oraz Stacji Naukowej PAN w Rzymie, dyplomaci, politycy, dziennikarze i artyści interesujący się sprawami Polski, pracow-nicy centrów pomocy dla imigrantów itd. Lista ekspertów, których opinie byłyby cenne dla badań nad obrazem Polski i Polaków, nie kończy się na tych czterdziestu kilku osobach. Nazwiska jeszcze co najmniej dziesięciu osób, do których nie udało mi się dotrzeć w 2007 roku, fi gurują na stworzonej przeze mnie liście „ekspertów do spraw polskich” we Włoszech. Z pewnością takich postaci, mogących wnieść cenne uwagi do badań nad obrazem Polaków, jest jeszcze we Włoszech wiele. Badania te-renowe prowadziłam przede wszystkim w Rzymie. Byłoby interesujące rozszerzyć je również na pozostałe części Włoch, włączając do projektu miasta takie jak Mediolan czy Turyn, gdzie istnieją tradycyjnie silne i prężne ośrodki polskiej imigracji (tzw.
ogniska polskie). Ciekawe informacje przyniosłyby na pewno rozmowy z ekspertami z południa Włoch, gdzie szczególna sytuacja społeczno-ekonomiczna, charaktery-styczna mentalność, wieloletnie tradycje emigrowania „za chlebem” mogą wpływać na podejście do imigrantów, stosunek do wielokulturowości oraz na postrzeganie przedstawicieli innych narodów (w tym Polaków). Rezultaty badań nad obrazem Pol-ski i Polaków we Włoszech są więc siłą rzeczy jedynie pewnym wycinkiem szerszej całości, pewnym wstępem pozwalającym na zarysowanie ogólnych tendencji i jed-nocześnie podstawą kolejnych, pogłębionych i uszczegółowionych studiów.
Grupę osób, które udzieliły mi wywiadu, określam jako ekspertów wyspecjali-zowanych w sprawach dotyczących Polski. Odgrywają oni jednocześnie rolę lide-rów opinii, ponieważ przyczyniają się do rozpowszechniania informacji, a poprzez to oddziałują w moim przekonaniu na powstawanie obrazu Polski i Polaków we Włoszech. Udział w kształtowaniu tego obrazu może się odbywać na różne sposo-by. Niektórzy z ekspertów rozpowszechniają wiedzę na temat Polski i Polaków oraz wpływają na stosunek do polskiej problematyki przez swoją działalność zawodo-wą: jako historycy, socjologowie (a przy tym nauczyciele akademiccy), dziennika-rze, dyplomaci czy przedstawiciele innych profesji zajmujący się Polską lub ogólnie – Europą Środkowo-Wschodnią. Inni przyczyniają się do kształtowania obrazu Pol-ski i Polaków we Włoszech przez związki rodzinne z Polską czy w wyniku osobistej pasji, prywatnych zainteresowań. Osoby, które nazywam ekspertami, interesują się problematyką polską w sposób szczególny. Są bardziej czujne i wyczulone na zacho-dzące wydarzenia mające związek z Polską i Polakami. Na bieżąco śledzą informacje dotyczące naszego kraju, dociekają, analizują. Ich pogląd na problematykę polską różni się więc znacznie od sposobu, w jaki postrzega Polskę i Polaków „statystycz-ny” włoski obywatel. Dlatego obrazu, który wyłania się z zebranego podczas wywia-dów materiału, nie można uznać za reprezentatywny dla ogółu włoskiego społeczeń-stwa. Jest to obraz zbudowany z informacji uzyskanych od „liderów opinii”, a nie
od przeciętnych włoskich obywateli. Jest on jednak o tyle interesujący, że prezentuje pewne główne nurty, główne tendencje w postrzeganiu Polski. To przecież właśnie ci „liderzy opinii” nadają ton myśleniu o problematyce polskiej, przez to, co mówią i piszą o Polsce i Polakach, przez dzielenie się własnymi opiniami i doświadczenia-mi. Jako specjaliści i czujni obserwatorzy potrafi ą również określić pewne „typowe”
dla Włochów sposoby postrzegania Polaków, a więc mogą się także wypowiedzieć o najczęściej spotykanych we Włoszech stereotypach Polski i jej obywateli.
2.2. Analiza treści artykułów prasowych
W celu uzupełnienia obrazu Polski i Polaków, wyłaniającego się z wypowiedzi lide-rów opinii, przeprowadziłam lide-również analizę treści włoskich artykułów prasowych, dotyczących problematyki polskiej. Badaniem objęłam artykuły ukazujące się we Włoszech od października 2006 do maja 200716. Analizę treści włoskich artykułów prasowych przeprowadzoną w 2006 i 2007 roku, zestawiłam z podobną analizą, zre-alizowaną przeze mnie na rok przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, a dokładnie od września 2002 do kwietnia 2003. Chciałam się dowiedzieć, czy problematyka dotycząca Polski poruszana na łamach włoskiej prasy zmieniła się od czasu przystąpienia naszego kraju do struktur UE. Czy poruszano podobne tematy, w podobny sposób wypowiadano się o Polsce i Polakach, jak oceniano bieżące wy-darzenia? W obydwu przypadkach badaniem objęłam 8 miesięcy, od jesieni do wios-ny następnego roku. Pierwszy etap analizy, przed wejściem Polski do UE, dotyczył jednak tylko trzech włoskich dzienników („Il Corriere della Sera”, „la Repubblica”,
„l’Avvenire”) i jednego tygodnika („Panorama”). Druga część badania objęła swo-im zasięgiem więcej włoskich tytułów prasowych, przede wszystkswo-im ze względu na możliwość skorzystania z większej liczby materiałów zgromadzonych przez Biuro Prasowe Ambasady. Jednym z podstawowych obowiązków biura jest właśnie śledze-nie i archiwizowaśledze-nie artykułów pojawiających się we włoskiej prasie i traktujących o Polsce. Biuro Prasowe przeprowadza codziennie analizę następujących tytułów:
„Il Corriere della Sera”, „la Repubblica”, „La Stampa”, „Il Sole 24 ore”, „Il Foglio”,
„l’Avvenire”, „l’Unità”, „l’Espresso”, „Panorama”17. I właśnie te tytuły wzięłam pod uwagę w czasie drugiego etapu moich badań. Badając obraz Polski i Polaków w pra-sie włoskiej, zestawiłam więc dwa okresy o takiej samej długości (8 miesięcy), przed i po przystąpieniu naszego kraju do UE.
16 Ponieważ mój pobyt badawczy we Włoszech trwał 4 miesiące (od lutego do maja 2007), mogłam śledzić na bieżąco jedynie artykuły opublikowane w tym okresie. Jednak dzięki uprzejmości i pomocy Biura Prasowego Ambasady RP we Włoszech miałam także dostęp do niektórych archiwalnych materiałów na temat Polski pochodzących z włoskiej prasy. Wgląd w materiały z archiwum ambasady pozwolił mi na objęcie analizą także kilku wcześniejszych miesięcy.
17 AS, wywiad przeprowadzony w Biurze Prasowym Ambasady RP w Rzymie w dniu 22.02.2007.
56 Obraz Polski i Polaków we Włoszech. Poglądy, oceny, opinie
2.3. Gromadzenie informacji na temat wątków polskich we włoskiej literaturze i we włoskim filmie
Dla urozmaicenia analizy podjęłam również próbę odnalezienia wątków polskich we włoskiej literaturze i włoskim fi lmie. Poszukując elementów „polskości”, zasięgnę-łam opinii u kilku osób, zajmujących się zawodowo literaturą i fi lmem. Cel, który sobie wyznaczyłam, nie był łatwy do osiągnięcia, nawet przy pomocy specjalistów.
Osoby zapytane o wątki polskie w literaturze i fi lmie włoskim odpowiadały najczęś-ciej, że nie znają takich przypadków. Jedynie dwie z nich (włoski polonista-fi lmo-znawca i polska italianistka) wskazały mi kilka tytułów dzieł literackich i fi lmowych, w których można znaleźć polskie elementy. O niektórych z tych pozycji książkowych czy fi lmowych słyszałam już wcześniej, inne były dla mnie odkryciem. O tych pol-skich „śladach” w wytworach włoskiej kultury symbolicznej piszę w ostatniej części książki. Motywy polskie we włoskiej twórczości literackiej i fi lmowej (a może także w teatrze, fotografi i, sztuce wizualnej itd.) to temat, który nadawałby się do osobnego opracowania. Na potrzeby moich badań zdecydowałam się jedynie na pewien kul-turoznawczy szkic, odnosząc się do kilku zaledwie dzieł. Ta prosta egzemplifi kacja miała na celu podkreślić, ubarwić powstały obraz, zaakcentować elementy dopełnia-jące całość. Kontynuowanie tej problematyki pozostawiam specjalistom – literaturo-znawcom i fi lmoliteraturo-znawcom zainteresowanym kulturą Włoch.
2.4. Obserwacja uczestnicząca
Stolica Włoch jest związana z Polską i Polakami z kilku powodów. Jako jedno z naj-większych skupisk polskiej imigracji we Włoszech od lat przyciąga rzesze Polaków szukających lepszej pracy i dogodniejszych warunków życia. Mieszkańcy Rzymu mają więc do czynienia z Polakami na co dzień, w sytuacjach zwyczajnych na ulicy, na za-kupach, w metrze, szkołach, szpitalach, na spacerze itd. Według aktualnych statystyk Polaków mieszkających w powiecie rzymskim jest około 18 tysięcy18. Nie jest to licz-ba duża, w porównaniu z innymi grupami imigranckimi, jak Rumuni czy Allicz-bańczycy.
Ale imigracja polska ma swoją dość długą tradycję, jej obecność była przez wiele lat pontyfi katu Jana Pawła II (i w dużej mierze dzięki niemu) zauważana, wzmacniania, podkreślana. Dziś Polacy są może mniej widoczni i mniej wyróżniają się na tle innych imigrantów, ale nadal biorą czynny udział w życiu codziennym w Rzymie.
O tym, że Polacy są ważną grupą imigrancką we Włoszech, świadczy dostępność usług, które są im oferowane w języku polskim. W autobusach pojawiły się reklamy jednej z włoskich sieci telefonów komórkowych, proponujące specjalne taryfy na rozmowy międzynarodowe. Reklamy te, skierowane do cudzoziemców przebywa-jących we Włoszech, przedstawiały wizerunki osób z różnych części świata. Byli wśród nich również Polacy, a tekst w języku polskim (z nielicznymi błędami w pi-sowni, wynikającymi z braku specyfi cznych polskich liter), mówił: „Telefonowanie
18 Dokładnie 18 151. Dane na 31.12.2007 dotyczące Polaków zameldowanych w powiecie rzymskim.
Zob. Osservatorio Romano sulle Migrazioni, V Rapporto. IDOS, Roma 2009.
do Twojego kraju kosztuje tyle samo co we Włoszech”19. Inne reklamy dotyczyły natomiast przekazów pieniężnych z Polski do Włoch – wszystkie sformułowane w języku polskim. W rzymskim metrze można od czasu do czasu usłyszeć wiadomo-ści po polsku. Redaguje je zespół pracowników redakcji „stranieriinitalia”, zajmują-cego się wydawaniem prasy dla cudzoziemców we Włoszech i przygotowywaniem radiowych serwisów informacyjnych w kilku językach, skierowanych do różnych grup imigrantów. Inny wymiar polskości w Rzymie to polskie instytucje kulturalne, oświatowe i dyplomatyczne. Poza Ambasadą RP, wraz z wszystkimi jej wydziała-mi, istnieje w Rzymie również Instytut Polski, Rzymska Stacja Polskiej Akademii Nauk, Polskie Biuro Turystyczne, Papieski Ośrodek Studiów Diecezjalnych, Dom Polski etc. Istnieją także stowarzyszenia polsko-włoskie oraz organizacja skupiająca Polaków we Włoszech – Polonia Włoska, Kościół Polski przy via delle Botteghe Os-cure, odział Związku Polaków we Włoszech z siedzibą przy Fundacji im. Margrabiny Umiastowskiej i inne.
Śladów polskości w Rzymie jest wiele. Są polskie sklepy spożywczo-przemysło-we, polskie gabinety lekarskie, polska księgarnia, polskie biblioteki (istnieje również rozbudowana sekcja polska w Bibliotece Europejskiej w Rzymie oraz w Bibliotece Elsa Morante w Ostii). Przez jakiś czas funkcjonowało radio z polskimi przeboja-mi, do dzisiaj działa polska dyskoteka. Polacy mają też w Rzymie chór oraz dru-żynę piłkarską. Na temat obecności i działalności współczesnej Polonii w Rzymie powstało już kilka publikacji, a także stron internetowych20. W czasie mojego pobytu w Rzymie mogłam na bieżąco śledzić wydarzenia kulturalne organizowane przez polskie instytucje działające we Włoszech we współpracy z instytucjami lokalnymi.
Wzięłam m.in. udział w XII Zjeździe Związku Polaków we Włoszech, który odbywa się co roku w Domu Polskim, przy via Cassia, na peryferiach Rzymu. Obserwacja uczestnicząca życia polskiej imigracji oraz działalności polskich instytucji we Wło-szech pozwoliła mi na zdobycie nowych informacji i doświadczeń oraz na uzupełnie-nie materiału badawczego21.
19 Reklamę przedstawiającą uśmiechniętych imigrantów z różnych części świata upowszechnił opera-tor sieci Vodafone. Taryfa nazywała się One Note i reklamowana była w 2006/2007 roku w wielu rzymskich autobusach. Polska wersja billboardu przedstawiała dwójkę sympatycznie wyglądających „Polaków”.
20 Zob. np. A. Morawski, P. Morawski, Polonia mon amour, dalle Indie d’Europa alle Indie d’America, Ediesse, Roma 2006; G. De Maio, Little Polska a Roma: inserimento e modelli di vita [w:] K. Golemo, K. Kowalska-Angelelli, F. Pittau, A. Ricci, Polonia. Nuovo paese di frontiera. Da migranti a comunita-ri, NuovaAnterem, Rzym 2006; A. Morawski, P. Morawski, La Polonia italiana prima e dopo il 1989 [w:] K. Golemo (ed. al.), op.cit. Portal internetowy www.romamultietnica.it zamieścił w polskiej sekcji informacje dotyczące Polaków w Rzymie, polskich instytucji, organizacji, czasopism, miejsc spotkań etc. Redaktorem strony poświęconej Polakom jest mieszkająca w Rzymie fi lolog i mediatorka kulturowa Joanna Pachla. Wiele informacji dotyczących życia Polaków we włoskiej stolicy można też odnaleźć na stronie www.inforoma.info.
21 Będąc w Rzymie, zrobiłam także ogólną analizę dostępności literatury polskiej oraz publikacji na temat Polski we włoskich księgarniach i bibliotekach. Zapoznałam się również ze strukturą, programem studiów i kadrą wykładowców Katedry Języka Polskiego na Uniwersytecie La Sapienza.