Opis metody badawczej

1.1. Periodyzacja okresu powojennego i różne obszary analizy

Dla porządku analizy przyjęłam dosyć arbitralny i umowny sposób periodyzacji okresu historycznego po 1945 roku: I etap: lata 1945–1978, II etap: lata 1979–2004, III etap: okres po 2004 roku. Podzieliłam go na trzy główne okresy, które odpowia-dają trzem etapom powojennej historii. Cezury oddzielające te trzy fazy odnoszą się do przełomowych momentów tamtego okresu. Pierwszy etap to czas od zakończenia wojny, poprzez czasy komunizmu w Polsce, przełom roku 1956, do wyboru polskie-go papieża Jana Pawła II w 1978 roku. Drugi etap to czas od elekcji papieża, poprzez powstanie „Solidarności”, wprowadzenie stanu wojennego, transformację ustrojową, aż po przystąpienie Polski do struktur UE w maju 2004 roku. Trzeci, najkrótszy etap rozpoczyna się po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i trwa do chwili obecnej.

Ponieważ badania terenowe we Włoszech zakończyłam w maju 2007 roku, przyjmu-ję tę datę jako umowną cezurę końcową. Ostatnia faza jest o wiele krótsza od po-przednich, ale wyznacza ją przełomowe wydarzenie mające konsekwencje zarówno w sferze kontaktów politycznych gospodarczych, jak i wpływające na warunki życia i pracy imigrantów polskich we Włoszech, a także na nowe stosunki pracy między Włochami a Polakami. Przystąpienie Polski do UE oraz otwarcie granic dla pracow-ników z Polski przez takie kraje, jak Wielka Brytania czy Irlandia, mogło polepszyć powszechny wizerunek Polaka w tych krajach, ale niewykluczone, że pod wpływem pozytywnych doświadczeń społeczeństwa brytyjskiego czy irlandzkiego uległ mody-fi kacji (poprawie?) obraz Polaka także w innych krajach, na przykład we Włoszech.

Trzeci, ostatni przedział czasowy wyznaczony do analizy objął również inne ważne i przełomowe wydarzenie: śmierć Jana Pawła II. W swoich badaniach starałam się znaleźć odpowiedź na pytanie: jak oddziałało to zdarzenie na powszechne

wyobra-48 Obraz Polski i Polaków we Włoszech. Poglądy, oceny, opinie

żenie o Polakach we Włoszech. Podział okresu powojennego na te trzy etapy jest umowny, ma jedynie na celu wprowadzenie pewnego ogólnego porządku do procesu badawczego. Dlatego powyższych cezur nie można uznać za kategoryczne i osta-teczne. Granice między poszczególnymi etapami w powojennej historii kontaktów polsko-włoskich są płynne. Informacje pochodzące ze źródeł, które wykorzystałam do analizy (głównie wywiady i artykuły prasowe), dały do zrozumienia, że można by podzielić ten okres historyczny na więcej części lub też do każdego z trzech głów-nych etapów wprowadzić dodatkowe podokresy.

Przedstawiając wstępne założenia teoretyczne, które posłużyły jako punkt wyj-ścia do badań empirycznych, zaznaczyłam, że wprowadzony początkowo podział na dwa poziomy analizy – elementy stereotypowe i wychodzące poza stereotyp – okazał się zbyt arbitralny, a dwie ogólne kategorie zbyt sztywne. W rezultacie w wypo-wiedziach ekspertów, których uznałam za liderów opinii w sprawach dotyczących Polski, elementy obrazu wymykały się tak kategorycznej klasyfi kacji. Informacje czy opinie o Polsce i Polakach powtarzające się wielokrotnie w wywiadach oraz odnie-sienia ekspertów do „typowych sposobów percepcji Polaków we włoskim społeczeń-stwie” zbliżały się do pierwszego poziomu: elementów podzielanych społecznie, popularnych, zakorzenionych w zbiorowej świadomości. Potwierdzeniem istnienia tych stereotypowych wyobrażeń były niektóre teksty prasowe czy fragmenty dzieł literackich i fi lmowych. W rozmowach z ekspertami, a także w niektórych artykułach publicystycznych, pojawiały się również elementy obrazu bliższe drugiego pozio-mu: niepodzielane powszechnie, ale występujące w niektórych środowiskach; oraz sądy skrajne, jednostkowe. Dzieła literackie i fi lmowe w większości potwierdzały popularne, stereotypowe elementy wyobrażeń o Polsce i Polakach, ale znalazło się w nich także miejsce na indywidualną opinię twórcy, artystyczną wizję odmienną od

„typowych sposobów postrzegania” Polaków.

Dokonując podziału czasów powojennych na trzy główne etapy, starałam się spojrzeć na nie z perspektywy wieloaspektowych relacji Polaków z Włochami.

Każdy z wytyczonych do analizy okresów cechował się szczególnymi realiami spo-łeczno-historycznymi. W ciągu kilkudziesięciu lat po II wojnie światowej kontakty polsko-włoskie zachodziły na wielu polach: politycznym, dyplomatycznym, gospo-darczym, kulturowym, naukowym, artystycznym etc. W tym czasie miały miejsce różne wydarzenia, które mogły mieć wpływ na kształtowanie i modyfi kację obrazu Polski i Polaka. W poszczególnych okresach niektóre z tych czynników nabiera-ły szczególnego znaczenia, podczas gdy rola innych słabła. Zaraz po zakończeniu II wojny światowej ważną rolę odegrała emigracja powojenna, złożona głównie z polskich żołnierzy walczących we Włoszech w oddziałach generała Andersa, któ-rzy po 1945 roku zdecydowali się pozostać na ziemiach włoskich. Wprowadzony w Polsce reżim komunistyczny i jego kolejne przełomy wzbudzały zainteresowanie włoskiego społeczeństwa. Na temat sytuacji Polski w 1956 roku i jej postrzegania przez włoską opinię publiczną oraz włoską dyplomację powstawały we Włoszech szczegółowe opracowania. Największym wydarzeniem tamtego okresu był zaskaku-jący dla Włochów wybór polskiego kardynała, Karola Wojtyły, na papieża. Analiza

materiału badawczego pokaże, w jaki sposób oddziałało to na odbiór Polski i Pola-ków we Włoszech oraz na życie polskich imigrantów.

Drugi okres, którego cezurę wyznacza moment rozpoczęcia pontyfi katu Jana Pa-wła II, obfi tował w wiele wydarzeń na polskiej scenie politycznej. Powstanie „So-lidarności” wzbudziło entuzjazm prawicowych i katolickich warstw włoskiego spo-łeczeństwa, ale spotykało się czasem z niezrozumieniem jego komunizującej części, w której szeregach znajdowało się wtedy bardzo wielu włoskich intelektualistów.

Wprowadzenie stanu wojennego, a w konsekwencji ogromne fale emigracji „solidar-nościowej” – zwanej także „ideologiczną” – z Polski do Włoch i życie Polaków we włoskich obozach dla uchodźców to następne elementy wpływające na kształtowanie się obrazu. Kolejnymi czynnikami, które mogły odegrać znaczącą rolę, były: upadek reżimu komunistycznego, transformacja ustrojowa i nowe fale emigracji z Polski, już nie „polityczno-ideologicznej”, ale „zarobkowej”. Rozwiązania dotyczące sytu-acji imigrantów wprowadzane przez kolejne włoskie rządy oraz obawy włoskiego społeczeństwa przed rozszerzeniem UE na Wschód to kolejne elementy, które mogły oddziaływać na powstawanie obrazu Polski i Polaków we Włoszech.

Poza czynnikami społeczno-politycznymi, trzeba mieć także na uwadze rolę pol-skiego kina, teatru i literatury, we wszystkich trzech okresach poddanych analizie, a szczególnie w latach 70. i 80. ubiegłego wieku. Według ekspertów zajmujących się polską kulturą we Włoszech, twórczość Wajdy, Kieślowskiego, Skolimowskie-go, GrotowskieSkolimowskie-go, Kantora, Gombrowicza, Mrożka czy Herlinga-Grudzińskiego była dobrze rozpoznawalna w szerokich kręgach włoskiego społeczeństwa, nie tyl-ko wśród elity i specjalistów. Niektórzy z nich, jak Grotowski, Kantor czy Herling--Grudziński, byli z Włochami szczególnie związani, ponieważ w tym kraju praco-wali. Nie bez znaczenia dla ogólnego postrzegania Polski i Polaków pozostawała działalność polskich ośrodków kulturalnych i rozwój studiów polonistycznych we Włoszech. W ostatnich latach swoją obecność na włoskiej scenie kulturalnej zazna-czyli także Wisława Szymborska, Czesław Miłosz, Jerzy Stuhr, Ryszard Kapuściński i inni. Prezentując rezultaty badań, postaram się wykazać, jak dalece popularność polskich przedstawicieli świata kultury we Włoszech wpłynęła na kształtowanie się obrazu Polski i Polaków.

Ostatni etap w historii kontaktów polsko-włoskich, rozpoczynający się umownie od momentu przystąpienia Polski do struktur UE, przyniósł nowy wymiar relacji.

Śmierć papieża była wydarzeniem, które niewątpliwie miało konsekwencje dla powszechnego obrazu Polaków we Włoszech. Jest prawdopodobne, że proces beatyfi -kacyjny Jana Pawła II wpłynie na postrzeganie Polski we Włoszech w najbliższych latach i przyczyni się także w pewnym sensie do „promocji” naszego kraju. Od czasu wejścia Polski do UE miały miejsce również inne wydarzenia istotne dla polsko-wło-skich relacji, jak na przykład obchody 60. rocznicy wyzwolenia obozu w Auschwitz i kontrowersje, jakie wywołała poruszona wtedy, między innymi we Włoszech, kwe-stia polskiego antysemityzmu.

50 Obraz Polski i Polaków we Włoszech. Poglądy, oceny, opinie

1.2. Wybór metody badawczej

Założenia metodologiczne, które wykorzystałam do przeprowadzenia badań nad obrazem Polski i Polaków we Włoszech, oparłam w dużej mierze na postulatach Serge’a Moscoviciego, autora teorii wyobrażeń społecznych (społecznych reprezen-tacji). Zdaniem socjologa Cezarego Trutkowskiego, badanie społecznych reprezenta-cji powinno się odbywać poprzez analizę konstruktów językowych. Język powinien być traktowany jako „medium, dzięki któremu mamy szansę dotrzeć do społecznie podzielanych reprezentacji, a więc takich systemów przekonań o świecie, które kon-stytuują grupową rzeczywistość”⁵. Zgodnie z tym założeniem, badanie przekazu me-dialnego może być jednym ze sposobów odkrycia treści społecznych reprezentacji, np. obrazu innej narodowości funkcjonującego społecznie.

Analiza konstruktów językowych łączy się w badaniu wyobrażeń społecznych z analizą dyskursu, który „wyznacza całość naszego komunikacyjnego, a zarazem społecznego funkcjonowania”⁶. Ponieważ obraz (wyobrażenie) społeczne innej gru-py narodowej poddany jest ciągłej fl uktuacji, pozostaje w ciągłym procesie „stawania się”, uzgadniania i przekazywania znaczeń, istotne jest przeanalizowanie dyskursu w różnych jego przejawach w społeczeństwie. Można więc traktować ten dyskurs jako „całokształt przekazów znajdujących się w społecznym obiegu”⁷. A zatem należałoby włączyć do analizy zarówno komunikowanie się w życiu codziennym (rozmowy potoczne w sytuacjach dnia codziennego), jak i dyskurs instytucjonalny (np. w urzędach, w instytucjach), komunikowanie właściwe dla pewnych kręgów społecznych (np. wieczory literackie, rozmowy biznesowe, slang różnych subkultur) i wreszcie obszar masowego komunikowania⁸. Moscovici, mówiąc o metodologii badań nad wyobrażeniami społecznymi, podkreśla konieczność „uzyskania materia-łów z przykładów rozmów normalnie prowadzonych w społeczeństwie”⁹. Techniką badawczą stosowną do analizy wyobrażeń jest więc wywiad pogłębiony, wywiad swobodny czy obserwacja uczestnicząca.

Jak twierdzi Trutkowski, aby odtworzyć świat wyobrażeń społecznych, nale-ży dąnale-żyć do poznania sposobu ich przekazywania oraz ich struktury „ujawnianej w dyskursie”. Trzeba spróbować odtworzyć sposób, w jaki świat reprezentowany jest w procesie uzgadniania znaczeń¹⁰. Badając wyobrażenia społeczne powinno się zatem wykorzystywać takie metody, które są w zgodzie z „procesualnym charakte-rem dyskursywnego wytwarzania rzeczywistości (…) w ramach wielowątkowego procesu komunikacyjnego”¹¹. Innymi słowy, należy stosować metody, które pozwa-lają na uchwycenie natury dyskursu. Jak pisze Trutkowski, ze względu na powiąza-nie reprezentacji (wyobrażeń społecznych) z dyskursem i komunikacją oraz przez

5 C. Trutkowski, op.cit., s. 106.

6 Ibidem, s. 107.

7 M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, AU-REUS, Kraków 1997, s. 10.

8 Zob. Ibidem, s. 10–11.

9 S. Moscovici, Le rappresentzioni sociali, op.cit., s. 79.

10 C. Trutkowski, op.cit., s. 110.

11 Ibidem, s. 116.

wzgląd na społeczną genezę reprezentacji (wyobrażeń), ich badanie powinno być przede wszystkim jakościowe. Przejawy codziennego komunikowania się, których obecność w badaniu postulował Moscovici, można odnaleźć w trakcie realizacji wy-wiadu lub uchwycić je w przekazach medialnych¹². Nieustanna aktywność mediów masowych, oddziaływanie przekazów medialnych na odbiorców oraz sprzężenie zwrotne płynące z ich strony – to obszar, w którym przejawia się natura wyobrażeń społecznych, np. obrazu innych narodowości. Analiza przekazu medialnego jest więc dobrym środkiem do zrekonstruowania wyobrażeń. Można do nich dotrzeć również np. za pomocą wywiadów pogłębionych, które pozwalają na zrozumienie świata osób badanych – podstawowy cel, który stawiają sobie wszystkie badania jakoś-ciowe. Wywiad pogłębiony (swobodny) umożliwia poznanie podłoża mentalnego, emocjonalnego, kulturowego osoby badanej, jej sposób interpretacji zdarzeń. Przy badaniu fenomenów takich jak obraz (wyobrażenie społeczne) innego narodu, te „po-głębiające” analizę elementy są bardzo istotne. Jak wyjaśnia Trutkowski, badanie dyskursu, w ramach którego reprezentacje są kształtowane, wymaga z jednej strony analizy przekazów już istniejących, a z drugiej – podejmowania prób „odtwarzania naturalnych jego przejawów w ramach specjalnie zaaranżowanych wywiadów”¹³.

Tego typu metodę postanowiłam przyjąć w badaniach nad obrazem Polski i Pola-ków we Włoszech. Jedną część stanowiła analiza treści przekazów zastanych: arty-kułów prasowych, tekstów literackich oraz dzieł fi lmowych. Natomiast druga część badań miała na celu zapoznanie się z opiniami ekspertów, którzy wpływają na kształ-towanie obrazu; zrozumienie ich sposobu myślenia, działania; poznanie, w jaki spo-sób rozpowszechniają pewne treści, z kim się komunikują, na kogo oddziałują. Ich głos uznałam za istotny, ponieważ między innymi to właśnie oni są twórcami obrazu Polski i Polaków we Włoszech.