Obszar badań

4.1. Charakterystyka subregionu Zagłębia Dąbrowskiego

P  odregion Sosnowiecki tworzy 5 powiatów; 2 ziemskie: Będziński, Zawierciański oraz 3 grodzkie: Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Jaworzno. Jest to drugi, co do wielkości Podregion w województwie śląskim, pod względem liczby ludności i powierzchni. Obszar podregionu sosnowieckiego zajmuje 1800 km kwadratowy, a zamieszkuje go 712 997 osób (ludność subregionu stanowi około 15% populacji województwa).

31% mieszkańców subregionu mieszka w największym jego mieście – Sosnowcu. Gęstość zaludnienia w regionie jest bardzo wysoka i sięga 396 osób na 1 km kwadratowy

. Zachodnia, miejska część subregionu jest najgęściej zaludnionym obszarem Zagłębia. Liczba mieszkańców w dwóch miastach – Sosnowcu i Dąbrowie Górniczej, przekracza 100 000.

Inne duże miasta w zachodniej części subregionu to: Będzin, Czeladź i  Jaworzno. Wszystkie wspomniane wyżej miasta tworzą konurbację, która z geograficznego, ekonomicznego i transportowego (komunikacyjnego) punktu widzenia powinna być postrzegana, jako część większej konurbacji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego lub Górnośląskiego Związku Metropolitarnego. Największe miasto subregionu (Sosnowiec), de facto graniczy ze stolicą województwa śląskiego – Katowicami.

Zachodnią miejską część subregionu zamieszkuje 83% całej jego populacji. Wschodnia część subregionu – powiat zawierciański, zajmuje powierzchnię ponad 1000 km2 (55.7% całego terytorium subregionu), jednak zamieszkuje go jedynie 17% całej populacji subregionu. 43%

mieszkańców powiatu zawierciańskiego faktycznie zamieszkuje w stolicy

powiatu, to jest w Zawierciu. Pozostałe obszary powiatu zawierciańskiego

to głównie tereny rolnicze i słabo zaludnione.

4.2. Charakterystyka województwa śląskiego w ujęciu rozwoju sektora MSP

W  Polsce po roku 1989 nastąpił dynamiczny rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Koszarek, Milewski, Rybacka i Szultka wyróżnili trzy fazy rozwoju sektora

. Pierwsza faza, nazwana fazą wstępnego rozwoju przedsiębiorczości, rozpoczęła się jeszcze w okresie gospodarki centralnie planowanej, po wprowadzeniu korzystnych dla  rozwoju przedsiębiorczości regulacji prawnych. Kolejna faza, która miała miejsce po 1989 roku charakteryzowała się dynamicznym rozwojem sektora. Dynamicznie zwiększała się wówczas zarówno liczba podmiotów sektora MŚP, jak i wzrastał ich udział w tworzeniu PKB. Przedsiębiorstwa powstawały w efekcie dwóch zasadniczych procesów: przez prywatyzację założycielską oraz poprzez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych

. Na początku okresu transformacji, w latach 1989–1994 dynamika wzrostu liczby przedsiębiorstw sektora MŚP była bardzo wysoka (nastąpił ponad dwukrotny wzrost liczby przedsiębiorstw – w 1994 roku liczba przedsiębiorstw MŚP przekroczyła 2 miliony podmiotów).

Kolejną fazą była faza samoregulacji rynkowej. Faza ta charakteryzowała się stabilizacją tempa wzrostu liczby podmiotów – liczba podmiotów stale rosła, lecz tempo tego wzrostu było mniejsze niż w drugiej fazie – przed 1995 rokiem. Na terenie województwa śląskiego w  grudniu 2001r. na 403,40 tys. zarejestrowanych podmiotów gospodarczych przypadało 3,88 tys. spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Wśród działających w regionie podmio-tów gospodarki narodowej 356,10 tys. stanowiły jednostki osób fizycznych i spółek cywil-nych, tj. 88,3%. Stanowi to wzrost o ponad 31% w stosunku do 1995r. (271,2 tys.). Liczba ta może stanowić wskaźnik stopnia przedsiębiorczości w regionie. Liczba spółek prawa handlowego w tym samym czasie wzrosła tylko o 3,9%, tj. z 11,9 tys. w 1995r. do 19,6 tys.

w 2001r¹²¹.

119 Koszarek M., Milewski G., Rybacka M., Szultka S., Analiza czynników konkurencyjności sektora MŚP

Globalizacja gospodarki spowodowała zniesienie barier w światowym przepływie infor-macji, towarów, technologii oraz kapitału i ludzi. W tym samym czasie, zamiast produkcji masowej, coraz częściej kładzie się nacisk na elastyczne systemy produkcji w ramach sieci kooperacyjnych. Stanowią one istotny element restrukturyzacji przemysłu związanej z poję-ciami „elastycznej specjalizacji” oraz „nowej konkurencji”. Kluczem do rozwoju jest zdolność do uczenia się i stawania się bardziej innowacyjnym niż konkurenci.

W niniejszej strategii innowacje ujmuje się, jako pomyślną ekonomicznie eksploatację nowych pomysłów, których efektem są:

• nowe lub udoskonalone produkty,

• nowe lub zmodernizowane metody wytwórczości,

• zmiany organizacyjne w produkcji.

Realizacja innowacji angażuje cały szereg czynności naukowych, technologicznych, organizacyjnych, finansowych i handlowych. Innowacje są traktowane jako ciągłe zmiany, obejmujące z jednej strony proste modyfikacje istniejących produktów, procesów i praktyk (które mogą być nowe dla firmy, ale niekoniecznie dla przemysłu), z drugiej zaś powstawa-nie zupełpowstawa-nie nowych produktów i procesów (które są nowe tak dla przemysłu, jak i dla fir-my)¹²². Pozwala to na przyjęcie założenia, że innowacyjność firm jest stopniowalna. Zamiast uproszczonego podziału firm na innowacyjne i nieinnowacyjne, należy raczej rozważyć sto-pień lub natężenie innowacyjności dla firm o różnej skali wielkości, rodzaju działalności, lo-kalizacji itp.

Innowacyjność firm określana jest najogólniej jako zdolność i motywacja do poszuki-wania i komercyjnego wykorzystyposzuki-wania jakichkolwiek wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, prowadzących do wzrostu poziomu nowoczesności i  wzmocnienia pozycji konkurencyjnej firmy, czy realizacji ambicji technicznych przedsię-biorcy¹²³.

Procesy innowacyjne coraz rzadziej zamykają się w ramach pojedynczej firmy, wymagają wspólnych działań wewnętrznych i zewnętrznych. Firmy są innowacyjne dzięki własnej zdol-ności organizacyjnej, ale także poprzez kontakty zewnętrzne ze swoimi dostawcami i part-nerami w biznesie. Komunikacja, współpraca i koordynacja między poszczególnymi pod-miotami w sieci jest niezbędnym warunkiem tworzenia i dyfuzji nowych produktów i  usług.

Powstawanie sieci innowacyjnych wynika z faktu, że dzisiaj innowacja nie jest prostą funkcją zdolności przedsiębiorcy i poszczególnej firmy, czy instytutu badawczego ani  nawet prostej współpracy między nimi.

4.3. Analiza sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw

G  ospodarka rynkowa cechuje się w głównej mierze przewagą własności prywatnej nad państwową, a opiera się na rozwoju sektora usług. Usługi te w głównej mierze świadczą mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa, których w Polsce jest ponad 99%. W tym konkretnym przypadku, tj. obszarze subregionu Zagłębia Dąbrowskiego sektor MŚP stanowi ok.95% ogółu podmiotów funkcjonujących na rynku. Pomimo, że gospodarka regionu powstała na bazie firm i zakładów produkcyjno-wydobywczych, obecnie przodują tam podmioty usługowe, świadczące zlecenia kilkudziesięciu dużym przedsiębiorstwom.

Sektor MŚP uważa się za sektor, który kreuje większość miejsc pracy, przyczynia się do budowania konkurencji, a co za tym idzie wymusza niejako jakość usług na odpowiednim poziomie. Kluczową cechą mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jest ich elastyczność rynkowa, która pozwala stale dopasowywać się do aktualnych trendów panujących na glo-balnym rynku, a także mobilność i zdolność do szybkiej zmiany¹²⁴ i jej adaptacji.

W teorii występuje wiele podziałów i klasyfikacji przedsiębiorstw. W tym konkretnym przypadku interesuje badaczy podejście do wielkości podmiotów. Zasadniczym ilościowym kryterium tego podziału jest zatrudnienie i wielkość obrotu w danym roku. Jakościowymi kryteriami z kolei są niezależność, własność, organizacja i zarządzanie¹²⁵. Zgodnie z definicją Unii Europejskiej mikro, małym czy średnim przedsiębiorstwem są te wszystkie podmioty, które zatrudniają nie więcej niż 250 pracowników, a ich obrót nie przewyższa wartości 50 mln euro oraz całkowity roczny bilans nie przekracza 43 mln euro.

W Polsce sektor małej przedsiębiorczości wyrósł na systemie gospodarki rynkowej, wprowadzonym na początku lat dziewięćdziesiątych. Przedsiębiorczość lokalną pobudziła decentralizacja władzy, która doprowadziła do szeregu zmian i udogodnień. Polityka rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest wpisana w ramy funkcjonowania Unii Europejskiej.

Należy także zaznaczyć, iż dużą rolę w rozwoju sektora MŚP odgrywają firmy rodzinne,

któ-re angażują członków rodziny, wspólny kapitał, doprowadzając do współodpowiedzialności oraz współdecydowania.

Klasyfikacje przedsiębiorstw można podzielić ze względu na:

• formę własności

W przypadku badania prowadzonego w ramach projektu „Badania i analizy kierunków zmian sektora MŚP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy” inte-resujące będą podziały ze względu na wielkość, przedmiot działalności i poziom techno-logiczny. Pomimo definicji i kryteriów przyjętych przez Unię Europejską brak jednolitego poglądu na pojęcia dużego, średniego małego przedsiębiorstwa¹²⁶. Problem z analizą roli małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych gałęziach przemysłu wiąże się głów-nie ze zdefiniowagłów-niem pewnej zbiorowości przedsiębiorstw, mających jednolite cechy. Ba-dacze zwracają szczególną uwagę na wpływ, jaki wywiera właściciel na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. W firmach MŚP wpływ ten ma być znacznie większy, niż w przypadku dużych przedsiębiorstw.  ¹²⁷Im większa firma tym mniejszy wpływ zarządzającego na nią.

Kryteria ilościowe i jakościowe przedstawione powyżej opierające się na danych staty-stycznych przydzielonych do konkretnych zbiorów wartości wiążą się z trudnościami za-stosowania ogólnego kryterium przynależności. P. Drucker wskazuje na wyjątki, małych firm, które posiadają cechy dużej organizacji. Proponuje przyjęcie struktury zarządza-nia jako wiarygodnego kryterium rozmiaru firmy. Praktycy nauk o zarządzaniu wskazują

Wśród nich znajdują się np. wartość produkcji, wartość produkcji sprzedanej, zaanga-żowanego kapitału, finanse, zysk.

Do głównych cech małych i średnich przedsiębiorstw można zaliczyć: przewagę decyzji operacyjnych, możliwość funkcjonowania bez posiadania osobowości prawnej, możliwość uczestniczenia w procesie decyzyjnym, stosunkowa niezależność (choć w przypadku firm usługowych i handlowych jest ona znacząca) czy niewielki odsetek eksportu. Choć nadal dla  wielu małych i średnich firm powiązania kooperacyjne są obce, a działalność operacyjna nie wykracza poza stałych, sprawdzonych klientów, pojawiają się szanse na rozwój okołobiz-nesowy. Pomimo zatrudniania kadr wysoko wykwalifikowanych, brakuje nadal wystarczają-cego potencjału naukowo-badawczego i niezbędnych środków finansowych na realizację badań i prac rozwojowych. Tylko 20% respondentów uczestniczących w badaniu on-line od-powiedziało, że inwestuje działalność badawczo-rozwojową. To zatrważająco niski wynik, tym bardziej jeśli mowa o przedsiębiorstwach kluczowych dla rozwoju nowoczesnych tech-nologii w województwie śląskim. Jako pozytywy funkcjonowania małych i średnich przed-siębiorstw można wskazać, iż są środowiskiem rynkowych dla korporacji. Niejednokrotnie kreatywne czy technologiczne rozwiązania biznesowe powstałe na poziomie niewielkich organizacji są transplantowane

Sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w opinii badaczy nauk społecznych sta-nowią podstawowy wyznacznik rozwoju małych struktur społecznych. Przykładowo w  re-gionach o mniejszym zagospodarowaniu małe podmioty stanowią ogromną wagę dla  roz-woju zarówno lokalnego jak i zawodowego wielu rodzin, mieszkańców ościennych gmin i wsi. Wzmacnia to przedsiębiorczość w regionie, aktywizuje pracowników, poprawia stopy życiowe, a co za tym idzie zmniejsza sukcesywnie poziom stopy bezrobocia. Dla pracow-ników ogromny wpływ na ich rozwój zawodowy ma możliwość pracy w firmach z sektora MŚP z kilku względów. Pierwszy stanowi możliwość pracy na samodzielnym stanowisku, a co za tym idzie zdobycie cennego doświadczenia. Praca w małej firmie to także możliwość częstych kontaktów personalnych z przełożonymi, właścicielami, dzięki którym zyskuje się informację zwrotną na temat oceny własnej pracy. Socjolodzy i psycholodzy zauważają, że pracownicy chętnie identyfikują się z małymi podmiotami, z uwagi na liczne relacje mię-dzyludzkie podczas pracy. Drugi podział zgodnie z kryterium profilu działalności opiera się na przedsiębiorstwach:

• usługowych

• handlowych

• produkcyjnych

W teorii często dodaje się przedsiębiorstwa budowlane. Podział ten niesie za sobą pew-ne niedogodności. Główny problem polega w nakładaniu się profili działalności na określopew-ne podmioty. I tak w przypadku firmy produkcyjnej nie możemy mówić stricte o produkcji, któ-ra de facto stanowi kluczowy czynnik do osiągnięcia zysku. Często przedsiębiorstwa do-konują tzw. integracji poziomej, wytwarzając produkty, które składają się na poszczególne fazy cyklu życia produktu. Generuje to większe koszty, jednak otwiera możliwości rozwoju różnych form konkurencji. Nieformalną adaptację integracji poziomej mogą stanowić kla-stry, huby czy inne sieci skupiające przedsiębiorców według branży, charakteru działalności czy wspólnego celu rynkowego.

Podział przedsiębiorców według kryterium poziomu technologicznego można dokonać przez ocenę stopnia zmechanizowania i zautomatyzowania firmy. Można wówczas wymie-nić:

• firmy małe i średnie o niskim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania

• duże przedsiębiorstwa o średnim stopniu zmechanizowania i niskim stopniu zauto-matyzowania

• małe przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania

• duże przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania

• duże przedsiębiorstwa XXI wieku, doskonale zmechanizowane i zautomatyzowane.

Dostosowując powyższy podział do obszaru badawczego, w kontekście otrzymanych wyników z badania on-line można dokonać przeformatowania klasyfikacji na firmy mikro, małe i średnie, a w tym:

4.4. Charakterystyka badanych podmiotów

W  procesie rozwoju gospodarki mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa są bardzo ważnym czynnikiem, stanowiąc 98% ogółu aktywnych firm

.Sektor MSP odgrywa fundamentalną rolę w procesie zrównoważonego rozwoju i funkcjonowania systemów gospodarczych w  Polsce. Ponad 1,6 mln podmiotów sektora MSP w Polsce, to dominująca siła naszej gospodarki oraz źródło wzrostu, innowacji, zatrudnienia i integracji społecznej. Małe i średnie przedsiębiorstwa cechują się elastycznością i  łatwością dostosowania do sytuacji rynkowej oraz reagowania na potrzeby rynku. Wciąż liczba nowo powstałych przedsiębiorstw jest większa od tej dotyczącej zlikwidowanych podmiotów, co świadczy o  wysokim potencjale przedsiębiorczości Polaków

. W trakcie działalności przedsiębiorstwa zderzają się z wieloma czynnikami wpływającymi na rozwój. Mają one różnoraki charakter, zarówno konstruktywny – i są to stymulatory rozwoju, jak i destruktywny, czyli bariery rozwoju. I tak na przykład rynek pracy - który stanowi płaszczyznę badania może być stymulatorem, jak  i  barierą dla dalszego rozwoju firmy. Niedoświadczona i nieprofesjonalna kadra może nawet dobrze prosperujące przedsiębiorstwo doprowadzić do  poważnych problemów.

Jednak sytuacja może mieć także odwrotny charakter, mianowicie kreatywna kadra z doświadczeniem i wiedzą może wygenerować sukces przedsiębiorstwa. Świadomie funkcjonujące przedsiębiorstwo powinno móc zdiagnozować swoja bieżącą sytuację na rynku i zredukować bariery, a wzmocnić z kolei czynniki pozytywnie wpływające na rozwój.

Aby prawidłowo określić sytuację i położenie w  skali rozwoju firmy

należy spojrzeć na zagadnienie globalnie, w  obszarze charakterystyki

danego sektora. Podstawowym determinantem analizy jest rozróżnienie

i właściwe zakwalifikowanie firmy do przedziału MSP. Poniższa tabela

zawiera informacje dotyczące klasyfikacji w tym obszarze:

Tabela 14. Klasyfikacja przedsiębiorstw do sektora MSP

Średnie < 250 osób < 50 mln Euro

Źródło: Opracowanie własne

Funkcjonowanie mikro, małych i średnich firm uzależnione jest od wielu czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Do najważniejszych czynników zewnętrznych można zaliczyć m.in. poziom wzrostu gospodarczego, stabilność waluty, inflację, stopy kredyto-we, rozwój infrastruktury, bezrobocie i inne. - czyli typowe czynniki makroekonomiczne.

Do  czynników wewnętrznych z kolei zalicza się elementy wynikające bezpośrednio z funk-cjonowania przedsiębiorstwa, między innymi niedostatki zasobowe (ludzkie, finansowe) lub ograniczenia kompetencyjne.

W analizie sektora MSP należy także zwrócić uwagę na cykl życia firmy, bowiem w za-leżności od miejsca, w którym aktualnie znajduje się dane przedsiębiorstwo poszczególne czynniki mogą mieć inne znaczenie dla dalszego funkcjonowania jednostki. Cykl życia fir-my to sekwencja postępujących po sobie poszczególnych etapów, począwszy od narodzin, przez kolejno młodość, dojrzałość i schyłek.¹³⁰Fazowe koncepcje cyklu życia organizacji mogą być użytecznym narzędziem pozwalającym na identyfikację i analizę barier w ujęciu dynamicznym. Modele te wskazują na konieczność dostosowania się do zmieniających się wraz z rozwojem firmy warunków oraz koncentrowaniem się na problemach ze szczególnym uwzględnieniem barier występujących w konkretnym etapie cyklu¹³¹.

Warunkiem niezbędnym do aktywnego udziału sektora mikro, małych i średnich firm we   wzroście potencjału społecznego i gospodarczego i kształtowaniu konkurencyjno-ści regionów jest ciągły rozwój. Specyfika funkcjonowania przedsiębiorstw MSP wskazu-je, iż istotnym czynnikiem prawidłowego rozwoju jest symbioza z otoczeniem, czyli

regio-nem, w jakim dana jednostka działa. Zdecydowanie mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa mają lokalny charakter. Można zauważyć dwie główne interakcje, które zachodzą pomiędzy przedsiębiorstwami MSP, a rynkiem. Przede wszystkim przedsiębiorstwa na lokalnym rynku pracy zarówno zaopatrują go w potrzebne dobra, produkty i usługi, jednocześnie czerpiąc z lokalnych zasobów¹³². Jednym z elementarnych zasobów regionalnego rynku jest kapitał ludzki, czyli potencjał intelektualny i wykonawczy. Według danych Eurostatu udział pracują-cych w sektorze MSP w ogóle pracująpracują-cych przedsiębiorstwach w Polsce jest bardzo wyso-ki i wynosi około 68,9%. Prawie jedna trzecia z 8,8 mln pracujących w przedsiębiorstwach w Polsce pracowała w dużych firmach, a sektor MSP był miejscem pracy dla dwóch trzecich pracujących (68,9%; 5,9 mln osób). Według danych GUS utrzymuje się wyraźna przewaga pracujących w mikro i małych firmach, w których łącznie miejsce pracy znalazł, co drugi pracujący (52%). Firmy średnie dawały zatrudnienie, co piątemu pracującemu (19%), a duże niemal, co  trzeciemu (29%)¹³³.

Tego typu statystki ukazują, jak istotną rolę w gospodarce zarówno na poziomie lokal-nym, jak i krajowym stanowi sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Dlatego tez tak ważne jest, aby stworzyć, jak najlepsze warunki dla rozwoju przedsiębiorczości w sektorze.

5. Strategie zmian sektora MSP