ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW PROGNOZA ROZWOJU SEKTORA MŚP W KONTEKŚCIE RYNKU PRACY

ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW

PROGNOZA ROZWOJU SEKTORA MŚP W KONTEKŚCIE RYNKU PRACY

Adam Jabłoński Marek Jabłoński

Publikacja opracowana w ramach projektu pt.

„Badania i analizy kierunków zmian sektora MSP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy”

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Człowiek – najlepsza inwestycja

Katowice, 2012

Recenzenci

Prof. dr hab. Mirosław Kwieciński

Prof. dr hab. Wiesław Waszkielewicz

Publikacja w ramach projektu:

„Badania i analizy kierunków zmian sektora MSP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy”

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 Działanie 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie Poddziałanie 8.1.2

„Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie”

Instytucja Pośrednicząca: Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach

Autorzy:

dr Adam Jabłoński dr Marek Jabłoński

Recenzenci

Prof. dr hab. Mirosław Kwieciński Prof. dr hab. Wiesław Waszkielewicz

Spis treści

WSTĘP ... 5

CZĘŚĆ I: ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW ... 9

1. Wartość i zarządzanie wartością regionów ... 11

1.1. Pojęcie wartości regionów ... 15

1.2. Modele zarządzania wartością regionów ... 26

1.3. Zarządzanie wartością regionu poprzez strategię ... 42

1.4. Rozwój inicjatyw klastrowych jako narzędzia kreacji wartości regionu ... 82

1.5. Parki technologiczne jako centrum kompetencyjne regionu ... 90

2. Rynek pracy a wzrost wartości regionów ... 96

2.1. Czynniki kształtujące rynek pracy w regionie ... 96

2.2. Mechanizmy kreowania rynku pracy w regionie ... 100

3. Małe i średnie przedsiębiorstwa a wzrost wartości regionu ... 103

3.1. Pojęcie małych i średnich przedsiębiorstw w zarządzaniu ... 103

3.2. Miejsce i rola małych i średnich przedsiębiorstw w kształtowaniu wartości regionów ... 107

3.3. Uwarunkowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw a wartość regionów ... 110

CZEŚĆ II: WYNIKI BADAŃ ... 115

1. Podstawowe informacje ... 117

2. Model badawczy ... 121

3. Metodyka badań terenowych ... 124

4. Obszar badań ... 131

5. Strategie zmian sektora MSP w kontekście rynku pracy ... 146

CZEŚĆ III: REKOMENDACJE STRATEGICZNE ... 161

1. Rekomendacje dla organów administracji publicznej, samorządów (oraz regionów) ... 165

2. Rekomendacje dla instytucji otoczenia biznesu ... 168

3. Rekomendacje dla małych i średnich przedsiębiorstw ... 170

4. Rekomendacje dla placówek edukacyjno-szkoleniowych ... 173 CZEŚĆ IV: PROGNOZA ROZWOJU GOSPODARCZEGO SUBREGIONU ZAGŁĘBIA

WSTĘP

N  iniejsza publikacja jest efektem projektu pn. „Badania i analizy kierunków zmian sektora MŚP subregionu Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy” realizowanego w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Projekt został zrealizowany przez firmę OTTIMA plus Sp.  z o.o. z siedzibą w Katowicach – Lider Projektu oraz Agencję Rozwoju Lokalnego S.A. w Sosnowcu – Partner Projektu

Rynek pracy w ostatnich latach uległ silnej transformacji. W wyniku przeobrażeń go- spodarczych liczba dużych przedsiębiorstw, dominujących kiedyś w gospodarce centralnie sterowanej, zmalała o około 30%. Ich miejsce zajęły dynamicznie powstające i rozwijające się prywatne małe i średnie firmy. Obecnie sektor MŚP odgrywa fundamentalną rolę w proce- sie zrównoważonego rozwoju regionu i funkcjonowania systemów gospodarczych w Polsce.

W trakcie działalności operacyjnej firmy zderzają się z wieloma czynnikami, mającymi większy, bądź mniejszy wpływ na ich rozwój lub takimi, których obecności może stanowić szansę czy zagrożenie dla dalszego funkcjonowania w systemie gospodarczym. Jednym z  nich, jest rynek pracy, stanowiący źródło pozyskania kapitału ludzkiego, który w obec- nych czasach może stanowić o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Dla płynnego i niezakłóconego rozwoju gospodarki, zwłaszcza w ujęciu lokalnym istotnym jednak jest, aby  kadra pracownicza odpowiadała potrzebom rynku. Żeby takie dopasowanie mogło na- stąpić niezbędna jest ścisła współpraca pomiędzy głównymi graczami na rynku. Co ozna- cza, iż niezbędna jest synergia pomiędzy działalnością firm, a instytucjami kreującymi rynek, w tym placówkami edukacyjnymi.

Zagłębie Dąbrowskie jest regionem, który od lat boryka się ze skutkami restrukturyza- cji, przeprowadzonej w latach dziewięćdziesiątych. Przesłanek potwierdzających potrzebę

ją to dane statystyczne wskazujące, iż tendencje podregionu sosnowieckiego są inne niż w całym województwie śląskim. Subregion ten jest najliczniejszym pod względem ludno- ści oraz liczby podmiotów gospodarczych w całym województwie. Mimo wydawałoby się idealnych warunków rozwojowych boryka się z dużym wskaźnikiem bezrobocia – z istotnym udziałem kobiet w tej strukturze oraz wyraźnym niedopasowaniem kadry pracowniczej do po- trzeb przedsiębiorców. Z jednej strony zauważany jest w regionie szybki rozwój gospodarczy, za którymi jednak nie idą żadne przeobrażenia w systemie edukacyjnym i szkoleniowym, czego efektem jest brak wykwalifikowanej kadry, która byłaby odpowiedzią na zapotrzebowanie za- głębiowskich przedsiębiorców. Badanie które zostało przeprowadzone wśród przedsiębiorców MŚP i z przedstawicielami placówek edukacyjnych prowadzących swoją działalność na terenie subregionu Zagłębia Dąbrowskiego pozwoliło dokonać analizy trendów i zmian sektora MŚP na płaszczyźnie rynku pracy. Dlatego też jednym z celów projektu było znalezienie wskazówek, które wypełnią lukę informacyjną na temat niedopasowania struktury podaży pracy do popytu.

Zostały zweryfikowane, zbadane i usystematyzowane potrzeby przedsiębiorców.

Otrzymane wyniki potwierdzają, iż współpraca miedzy tymi dwiema gałęziami jest nie- zbędna dla poprawy i stworzenia warunków dla dynamicznego rozwoju sektora gospodar- czego w subregionie Zagłębia Dąbrowskiego. W efekcie przeprowadzonego badania Autorzy wskazali również rekomendacje dla instytucji kreujących rynek pracy i instytucji szkolenio- wych, które mamy nadzieję będą pomocne przy budowie strategii działalności operacyjnej na następne lata. W publikacji zwrócono uwagę na to, iż czynnikiem sprzyjającym zwiększa- niu wartości regionu jest efekt synergii celów różnych uczestników gospodarki a mianowicie przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu, pracowników i jednostek edukacyjnych i samo- rządowych. Wspólna polityka rozwoju tych instytucji sprzyja zwiększaniu wartości regionu umożliwiając przy tym poprawę jakości życia jej mieszkańców oraz przyciąga pozostałych interesariuszy. Region poprzez realizację strategii wzrostu wartości poprawia atrakcyjność inwestycyjną, zwiększa kapitał społeczny, umożliwia osiągniecie celów finansowych i roz- wój kapitału ludzkiego. Problematyka wartości regionów w warunkach polskich jest zagad- nieniem nowym i słabo rozpoznanym. Do tej pory koncentrowano się głównie na realizacji strategii wzrostu konkurencyjności regionów w wielu przypadkach nie analizując systemowo podejścia do kreacji wartości regionu. Tematyka ta według autorów książki może stanowić

Celem publikacji jest opracowanie prognozy rozwoju sektora MŚP w kontekście rynku pracy. Dokonano również sformułowania rekomendacji dla organów administracji publicz- nej, samorządów, regionów, rekomendacji dla instytucji otoczenia biznesu, mikro, małych i średnich przedsiębiorców oraz placówek edukacyjno-szkoleniowych.

Rozdział pierwszy został poświęcony zarządzaniu wartością regionu poprzez rozwój i wzrost sektora. W rozdziale tym założenia wartości regionów, odniesiono do rynku pracy w kontekście kreacji wartości regionu a także miejsca i roli przedsiębiorstw sektora MŚP w tym procesie.

W rozdziale drugim podjęto się badań i analiz zmian sektora MSP w kontekście rynku pracy. Przedstawiono wyniki badań przedsiębiorstw sektora MSP w subregionie Zagłębia Dąbrowskiego w kontekście rynku pracy, oczekiwań wobec pracowników, jakości edukacji i szkolenia.

Rozdział trzeci zawiera syntetyczne zestawienie wniosków wypływających z analizy, przedstawione za pomocą konkretnych rekomendacji do wdrożenia dla

• organów administracji publicznej,

• samorządów,

• regionów,

• instytucji otoczenia biznesu,

• mikro, małych i średnich przedsiębiorców

• placówek edukacyjno-szkoleniowych.

Autorzy pragną szczególnie podziękować zespołowi Panelu Ekspertów oraz recenzen- tom za cenne uwagi oraz Pani Katarzynie Zgajewskiej - Klucznej za zaangażowanie i pracę na rzecz realizacji projektu.

Adam Jabłoński Marek Jabłoński

CZĘŚĆ I

CZĘŚĆ I

ZARZĄDZANIE WARTOŚCIĄ REGIONU POPRZEZ ROZWÓJ I  WZROST SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW

1. Wartość i zarządzanie wartością regionów

P  rzed przystąpieniem do rozważań na temat zarządzania wartością regionu poprzez rozwój i wzrost sektora małych i średnich przedsiębiorstw zasadnym będzie wprowadzenie pojęcia „region”

oraz pojęć „wartość” i „zarządzanie” wraz z uzupełnieniem ich definicji o  aspekt regionalny.

Region jest to umownie wydzielony obszar, względnie jednorodny, różniący się od te- renów sąsiednich cechami naturalnymi bądź nabytymi na przestrzeni dziejów. Wśród cech różnicujących regiony wyróżnia się cechy naturalne (np. położenie geograficzne i cechy przyrody) oraz cechy antropogeniczne (np. odrębność językową, kulturową, religijną, et- niczną)¹. Regiony są zazwyczaj uporządkowanymi i sztucznymi tworami, które poprzez ko- ordynację działalności i zależności jej członków oraz zasobów rzeczowych przeprowadza planowe transakcje z otoczeniem, realizując cele (administracyjne lub gospodarcze) założy- cieli oraz  w pewnym zakresie jej uczestników. Region – niczym organizacja – jest tworzo- ny do realizacji określonych funkcji, a przy tym jest całością, której poszczególne składniki

Termin „wartość” pojawił się w XIX wieku, jako synonim siły, zdrowia fizycznego, odwagi, męstwa i mocy charakteru. Początkowo funkcjonował on jedynie w języku potocznym, jed- nak z czasem zaczęły się nim posługiwać nauki szczegółowe, takie jak: matematyka, muzy- ka, nauki społeczne, nauki prawne i nauki ekonomiczne.

Współcześnie pojęcie wartości jest niezwykle szerokie i – co za tym idzie – trudne do zde- finiowania. W mowie potocznej funkcjonuje ono w odniesieniu do wartości ogólnych (czyli zasad i przekonań będących podstawą przyjętych w danej społeczności norm etycznych.

a także cechy tego, co jest pod jakimś względem „dobre”) lub wartości gospodarczych (czyli określenia tego, ile coś jest warte pod względem materialnym, a także liczba określająca, ile jednostek zawiera dana wielkość fizyczna lub wielkość mogąca zastąpić wyrażenie algebra- iczne, jego zmienne)². Synonimami słowa „wartość” są słowa: atut, walor, zaleta, plus, ideał, jakość, koszt i cena, natomiast jego antonimami są słowa: bezwartościowość, zbędność, nieprzydatność, marność, taniość, defekt, wada, pustota.

Z kolei w opracowaniach naukowych za definicję nadrzędną i podstawową w stosunku do innych, uważa się definicję z zakresu nauki aksjologii, czyli nauki o wartościach i rozwa- żań nad wartościami określonego rodzaju. W rozumieniu aksjologicznym wartość obejmuje wszystko to, co uchodzi za ważne, cenne i jest godne pożądania dla jednostki oraz społe- czeństwa³. Co istotne, w nauce o wartościach wyróżnia się dwie odmienne koncepcje istnie- nia wartości: koncepcję subiektywistyczną i koncepcję obiektywistyczną. W myśl koncepcji subiektywistycznej o wartości rzeczy decydują subiektywne odczucia i doznania człowie- ka, które są zależne od czasu, miejsca i okoliczności oraz od tego, kto się do nich odnosi i w nich uczestniczy. Oznacza to, że wartości poza świadomością człowieka nie istnieją i są pozbawione sensu. Natomiast w myśl koncepcji obiektywistycznej wartości istnieją w spo- sób obiektywny, czyli niezależnie od tego, jak oceniają je ludzi, niezależnie od ich upodobań czy zainteresowań. W tym przypadku wartościom przysługuje charakter absolutny i autono- miczny. Aktualnie przyjmuje się, że wszelkim wartościom przysługuje charakter obiektywno- -subiektywny (przedmiotowo-podmiotowy). Inne definicje wartości, tworzone przez różne dziedziny nauki, są podrzędne w stosunku do definicji aksjologicznej, a jednocześnie stano- wią podmiot rozważań aksjologii.

W publikacjach naukowych wyróżnia się trzy główne kategorie definicyjne wartości⁴: 1. psychologiczną, w której wartości traktuje się albo jako „postawy”, czyli wewnętrzne

cele, przeżycia i przekonania jednostki, albo jako przedmiot, który zaspakaja potrzeby jednostki;

2. socjologiczną, w której wartości traktuje się jako określone przez społeczeństwo cele i działania, które są powszechnie akceptowalne, godne pożądania i charakterystyczne dla tej społeczności (mogą to być zarówno przedmioty materialne, jak i przedmioty niematerialne, idee, teorie czy instytucje);

3. kulturową, która podejmuje uniwersalny wymiar wartości możliwie zewnętrznych wo- bec człowieka, dominujących w danym społeczeństwie.

Z punktu widzenia niniejszej publikacji istotny jest także ekonomiczny wymiar pojęcia wartości. W ekonomii wartość wynika z podstawowego celu istnienia jednostki gospodar- czej, jakim jest pomnażanie bogactwa właścicieli⁵ i jest to kwota, jaką kupujący są skłonni zapłacić⁶.

Wartość w ujęciu ekonomicznym jest wyrazem cech podmiotu będącego przedmiotem wyceny w kontekście atrakcyjności tego waloru dla interesariuszy. Aby uznać coś za war- tościowe to rzecz ta powinna być pożądana dla zainteresowanego. Nie musi on przy tym być przedmiotem zakupu lecz jak w przypadku regionów swoistego użytkowania, a wiec na przykład życia, przebywania, inwestowania, pracowania w regionie, korzystania z dóbr regionu ect. Jednym z kluczowych walorów wartości regionu jest jego potencjał do zatrud- nienia osób i przyciągania w tym celu ludzi z innych regionów. Wartość regionu wzrasta, gdy wzrasta liczba propozycji zatrudnienia. Jednym ze wskaźników wartości regionu może być zatem poziom bezrobocia. Tematyka ta jest przedmiotem niniejszej publikacji.

4 Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, PWN, Warszawa 1980 s.47.

5 Hirigoyen G., Caby J., Historie de la Valeur an Finance d Enterprise, „Valeur. Marche et Organisation,

1.1. Pojęcie wartości regionów

P  atrząc na region jako miejsce tworzenia, gromadzenia i przetwarzania wielorakich wartości można stwierdzić, że wartość regionu obejmuje sumę różnorodnych wartości wytwarzanych przez region (w tym: wartości finansowej, wartości inwestycyjnej, wartości społecznej, wartości kapitału ludzkiego), które są cenne, pożądane i możliwe do wyceny, a przy tym budują potencjał, na którym można oprzeć rozwój i przyszłość regionu.

Warunkiem tworzenia dodatniej wartości przez region jest realizacja założonych celów i zdolność do zachęcania społeczności do uczestnictwa w kreowaniu dodatniej wartości regionu. Oznacza to, że region jest taką całością, która również przyczynia się do powodzenia swych części składowych

. Dla wzrostu wartości niezbędne jest przyjęcie koncepcji zarządzania wartością.

Co się tyczy zarządzania, to – najprościej rzecz ujmując jest to zestaw działań skiero- wanych na zasoby organizacji i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny i skuteczny⁸. Innymi słowy, zarządzanie to funkcja taktyczna⁹, formalna i naukowa¹⁰, posługująca się określonymi narzędziami i technikami opartymi na rozumo- waniu¹¹, które mogą być wykorzystywane w różnych organizacjach z podobnym efektem¹².

Wyróżnia się dwa podstawowe podejścia do wyjaśniania pojęcia „zarządzanie”: podej- ście funkcjonalne – traktujące zarządzanie jako ogół kierowniczych zadań, które muszą być wykonywane przez organizację, by osiągnąć założone przez siebie cele, a także podejście instytucjonalne – koncentrujące się na stanowiskach w hierarchii przedsiębiorstwa, które re- alizują określone funkcje zarządzania. Zarządzanie może odnosić się do organizacji, w tym przedsiębiorstwa jak i regionu.

7 Koźmiński A., Obłój K., Zarys teorii równowagi organizacyjnej, PWE, Warszawa 1989, s.18.

8 Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s.6.

Funkcjonalne ujęcie zarządzania, jak nazwa wskazuje, koncentruje się na funkcjach za- rządzania. W myśl pierwszych teorii wśród funkcji zarządzania wyróżniano: planowanie, or- ganizowanie, przewodzenie i kontrolowanie, jednakże współcześnie podział ten ewoluował do wersji zaproponowanej przez H. Fayola i obejmuje: planowanie, organizowanie decydo- wanie, motywowanie i kontrolowanie¹³. Te funkcje można wyjaśnić następująco:

1. planowanie – to proces ustalania kierunków działania, który występuje w takich for- mach jak: misja, strategia, polityka, procedura, program, budżet;

2. organizowanie – przejawia się w sprawnym, racjonalnym i efektywnym wykonaniu za- dania/celu, przy pełnym wykorzystaniu posiadanych zasobów;

3. decydowanie – to złożony proces, na który składają się: rejestracja i ocena informa- cji, identyfikacja problemu decyzyjnego i zastosowanie przyjętego kryterium wyboru, określenie i wydanie decyzji oraz rejestracja informacji o jej wykonaniu;

4. motywowanie – stanowi formę bezpośredniego oddziaływania menadżera na podle- głego pracownika w kierunku wykonania zadania wynikającego z założonych celów;

5. kontrolowanie – polega na sprawdzaniu wykonania zleconej pracownikowi pracy, po- równaniu założonego celu z efektem pracy i wyciągnięciu z tego porównania wnio- sków na przyszłość.

W ujęciu instytucjonalnym zarządzania uwaga koncentruje się na systemie zarządzania, który stanowi hierarchiczną nadbudowę układu wykonawczego i złożony jest z różnorod- nych stanowisk. Charakteryzując istotę systemu zarządzania można wskazać na następu- jące cechy¹⁴:

• podstawowym zadaniem systemu zarządzania jest podnoszenie sprawności funkcjo- nowania układu wykonawczego, poprzez rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów pojawiających się w układzie wykonawczym oraz w otoczeniu systemu wytwórczego,

• spełnia funkcje planowania, organizowania, decydowania zatrudniania, motywowania i kontroli,

• ma określony zakres uprawnień decyzyjnych ze względu na podporządkowane mu obiekty zarządzania; uprawnienia te związane są ze swobodą podejmowania decyzji,

• nie wytwarza nowych wartości, ale dzięki specyficznym oddziaływaniom na układ wy- konawczy powoduje wzrost ilości i jakości wytwarzanych przez niego produktów.

Konkludując, zarządzanie może być rozumiane z jednej strony funkcjonalnie – jako kom- pleks zadań, które muszą zostać zrealizowane w celu kierowania systemem, zaś z drugiej strony może być ono pojmowane instytucjonalnie – jako stanowisko w hierarchii organiza- cyjnej, posiadające uprawnienia do rozwiązywania zadań kierowniczych i wydawania po- leceń podwładnym. W wymiarze funkcjonalnym istotną rolę odgrywają przedmioty zarzą- dzania, którymi są zasoby, natomiast w wymiarze instytucjonalnym główną rolę odgrywa podmiot zarządzania, czyli osoba zarządzająca.

W klasycznym ujęciu wyróżnia się trzy typy zasobów¹⁵:

• ziemię oraz naturalne surowce posiadane przez ludzi,

• pracę, rozumianą jako wysiłek ludzki włożony w wytworzenie danego dobra,

• kapitał, czyli dobra wytworzone uprzednio przez ludzi, używane do produkcji innych dóbr.

Wśród najpopularniejszych dziedzin zarządzania zasobami wyróżnia się: zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie finansowe, zarządzanie aktywami, zarządzanie czasem, zarządzanie środowiskiem, zarządzanie wiedzą, zarządzanie kulturą, zarządzanie relacjami, zwłaszcza istotne ostatnio zarządzanie związkami z klientem, zarządzanie kapitałem niema- terialnym, zarządzanie problemami, zarządzanie konfliktami, zarządzanie stresem, zarządza- nie jakością, zarządzanie ryzykiem, zarządzanie emocjami, zarządzanie nieruchomościami i zarządzanie wartością firmy. Obecnie jedną z najbardziej popularnych koncepcji w naukach o zarządzaniu stanowi koncepcja zarządzania wartością firmy, co wyraża się nie tylko w dużej ilości artykułów naukowych powstających na jej temat, lecz także w dużej ilości rzeczywiste- go stosowania jej w formie wdrożeń i implementacji w praktyce światowego biznesu. Przy- czyn popularności tej koncepcji należy się upatrywać w jej wysokiej skuteczności.

Zarządzanie wartością firmy (ang. Value Based Management – VBM) jest to pewien sys- tem zarządzania zawierający narzędzia i procedury podejmowania strategicznych i opera- cyjnych decyzji, mających na celu długoterminowy wzrost wartości przedsiębiorstwa i po- mnażanie bogactwa jego właścicieli¹⁶. Faktyczna wartość przedsiębiorstwa zasadza się na  wielkości zdyskontowanych odpowiednią stopą dochodów, jakie wygeneruje ono w przy- szłości na rzecz inwestorów, niezależnie od formy ich występowania – a zatem nie tylko do- chodów możliwych do osiągnięcia w wyniku kontynuacji działalności, lecz także powstałych na skutek likwidacji – nie jest ona natomiast rezultatem osiąganych przez przedsiębiorstwo historycznych wyników finansowych, czy też wyłącznie ceny, jaką w danym momencie można za nie osiągnąć na rynku¹⁷. Wartość przedsiębiorstwa tworzą: wartość ekonomiczna (ang.

economic value added) – mierzona w kategoriach zysku ponadprzeciętnego, wartość ryn- kowa (ang. market value added) – dająca przewagę konkurencyjną, wartość społeczna (ang.

social value added) – wyrażająca dbałość o pracowników i społeczność lokalną oraz wartość ekologiczna (ang. ecological value added) – odzwierciedlająca dbałość o środowisko. War- tość przedsiębiorstwa tworzą również takie elementy, jak: reputacja, zdolny zarząd i personel, dobre warunku kredytowe, marka produktu czy korzyści lokalizacyjne¹⁸. Podobnie rzecz się ma z efektywnością przedsiębiorstwa, która może przybierać postać efektywności ekologicz- nej, ekonomicznej i społecznej. Oznacza to, że zorientowanie przedsiębiorstwa na szerokie grono interesariuszy – czyli społeczeństwa, klientów, dostawców, kooperantów, pracowników, instytucji rządowych, pozarządowych i innych – pozwala na zwiększenie efektywności firmy¹⁹.

Zarządzanie wartością regionu będzie to zatem zestaw działań, skierowanych na zasoby regionu i wykorzystywanych z zamiarem osiągnięcia celów regionu, obejmujących:

• planowanie, czyli ustalanie celów i kierunków działania regionu (w tym: misji, strategii, polityki, procedury, programu i budżetu, a także scenariusze przyszłości);

• organizowanie, czyli tworzenie formalnej struktury organizacyjnej regionu (hierarchii, podziału zadań, kanałów komunikacji, systemów motywacji), a także tworzenie róż- norodnych relacji (wspólnoty lokalne, inicjatywy lokalne, partnerstwo publiczno-pry- watne itp.);

• zatrudnienie, czyli – w znaczeniu węższym – proces obejmujący: selekcję i dobór pra- cowników, ich szkolenie i ocenę, tworzenie ścieżek kariery i zapewnianie możliwości awansu, a także – w znaczeniu szerszym – edukacja regionalna, kształcenie na rzecz rozwoju lokalnego, środowiska biznesu i stowarzyszeń obywatelskich;

• kierowanie, czyli bezpośrednie oddziaływanie na personel w kierunku wykonania zada- nia wynikającego z założonych celów;

• motywowanie, czyli – w znaczeniu węższym – zachęcanie pracowników do jak najlep- szego wykonywania zadań, a także – w znaczeniu szerszym – zachęcanie społeczno- ści lokalnej do zachowań zgodnych z planami rozwoju lokalnego;

• kontrolowanie, czyli sprawdzanie pracy zleconej pracownikom, porównywanie założo- nego celu z efektem pracy oraz wyciągnięcie z tego porównania wniosków na przy- szłość; wprowadzenie systemu monitoringu, wykorzystanie służb kontrolnych (m.in.

nadzoru budowlanego, urbanistycznego, sanitarnego, ekologicznego itp.)²⁰.

Celem zarządzania wartością regionu jest kreowanie wartości dla różnych grup intere- sariuszy zwiększając przy tym atrakcyjność regionu. Region zwiększa wartość gdy osiąga oczekiwane i lepsze wskaźniki dotyczące jakości życia, wartości inwestycji i zmniejszania bezrobocia w tym szczególnie w obszarze dochodów

Zarządzania wartością regionu nie należy przy tym mylić z rządzeniem. Zarządzanie to działalność polegająca na ustalaniu celów i kierowaniu poczynaniami personelu w celu ich realizacji na podstawie własności środków produkcji lub dyspozycji nimi²¹, natomiast rzą- dzenie to wykonywanie władzy za pomocą legalnego przymusu²².

Koncepcja zarządzania wartością regionu, podobnie jak koncepcja zarządzania warto- ścią firmy, skupia się na sterowaniu działalnością operacyjną i inwestycyjną regionu w celu osiągnięcia nadrzędnych celów jego istnienia:

20 Budziński M., Sprawność zarządzania miastem, [w:] Rozwój miast i regionów w procesie integracji eu- ropejskiej, (pod red.) Nowakowska A., Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet

• zwiększania wielkości budżetu (kreowania wartości finansowej),

• zwiększenia ilości i wielkości inwestycji zewnętrznych (kreowania wartości inwesty- cyjnej),

• zwiększenia w regionie ilości osób posiadających wykształcenie umożliwiające samo- dzielne funkcjonowanie na nowoczesnym rynku pracy (kreowanie wartości kapitału ludzkiego),

• poprawy jakości życia (kreowanie wartości społecznej).

W takim ujęciu koncentracja władz samorządowych na kreacji wartości regionu wyraża się w ciągłym, mozolnym szukaniu możliwości osiągnięcia lepszych wyników finansowych od konkurentów (innych regionów) w okresie krótkoterminowym, a także zwiększenia war- tości rynkowej regionu w okresie długoterminowym poprzez zwiększanie ilości i wielkości inwestycji zewnętrznych i poprawę jakości życia mieszkańców.

Model wzrostu wartości regionu powinien opierać się na czterech podstawowych warto- ściach generujących strumień ogólnej wartości regionu. Do wartości tych należą:

• wartość finansowa, czyli suma zaplanowanych i zrealizowanych budżetów w okresie wyznaczonej prognozy strategicznej, powiększona o wartość zasobów miejskich sta- nowiących ich kapitał własny,

• wartość inwestycji, czyli zdolność miasta do przyciągania inwestycji zewnętrznych, powiększona o sumę własnych inwestycji,

• wartość kapitału społecznego, czyli zdolność społeczności do efektywnej współpra- cy, budowy pozytywnych relacji, kreowania pozytywnych zależności międzyludzkich, w kierunku otrzymania akceptowalnego poziomu społeczeństwa obywatelskiego,

• wartość kapitału ludzkiego, czyli potencjał kompetencyjny mieszkańców miasta, po- walający na znalezienie atrakcyjnej pracy, gwarantującej stabilność życiową i zawo- dową.

wartości kapitału społecznego następuje poprzez takie mechanizmy kulturowe jak: religia, tradycja, nawyk historyczny²⁴ oraz system polityczny i prawo²⁵.

Ważną cechą kapitału społecznego jest to, iż jest on zasobem społeczności, nie zaś jednostki. Wyróżnia się kapitał wiążący, który jest zakorzeniony w strukturach społecznych najniższego poziomu (tzn. od rodziny do małej społeczności lokalnej), a jego cechą jest to, że wszyscy członkowie społeczności znają się osobiście, a ich wzajemne zaufanie oparte jest na bliskich związkach społecznych, często o charakterze powiązań krwi. Drugi typ ka- pitału społecznego, to kapitał pomostowy – odnosi się on do zaufania i umiejętności współ- pracy z osobami obcymi i nieznanymi.

Kapitał społeczny należy pojmować jako dobro publiczne, którego pozytywną cechą jest tworzenie tzw. „wspólnego dobra”. Udany rozwój regionów oparty jest nie tylko na działa- niach narzuconych odgórnie i regulowanych ściśle skodyfikowanymi regułami instytucji, ale też w równym stopniu na niepisanych normach współpracy oraz organizacjach, w których ta współpraca się urzeczywistnia. Kluczowym aspektem sukcesu gospodarczego regionów jest zarządzanie wielkowymiarowością życia społecznego mieszkańców regionu, w celu umożliwienia im optymalnego wykorzystania energii społecznej (to jest: talentów, wiedzy, zapału, doświadczenia, kontaktów, wreszcie zasobów materialnych i finansowych).

Istotnym regulatorem kapitału społecznego są polityczne, instytucjonalne i prawne wa- runki, które wpływają na działalność gospodarczą. Rozwój kapitału społecznego jest uzależ- niony od instytucji²⁶:

• chroniących własność prywatną i zabezpieczających ją;

• regulujących aktywność gospodarczą;

• wspierających makroekonomiczną stabilność państwa poprzez politykę fiskalną i mo- netarną;

• prowadzących ubezpieczenia i ochronę społeczną;

• moderujących i zarządzających konfliktami społecznymi.

24 Fukuyama F., Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa 1997, s.38-40.

Niezwykle istotnym osiągnięciem współczesnej ekonomii, z punktu widzenia nauk spo- łecznych, jest odkrycie, iż kapitał ludzki stanowi znaczący warunek i przesłankę wzrostu gospodarczego oraz postępu technicznego. Obecnie twierdzenie, że kapitał ludzki jest źró- dłem bogactwa przedsiębiorstw i narodów urasta to rangi aksjomatu, jednak w klasycznych pracach z dziedziny zarządzania nieustannie pomijano kwestię wartości czynnika ludzkiego w środowisku działalności gospodarczej, gdyż uznawano, że analiza tego kapitału musiałaby się odbywać w oderwaniu od rynku²⁷.

Kapitał ludzki to zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w da- nym społeczeństwie czy narodzie²⁸. Jest to wiedza i umiejętności konkretnych osób nabyte w systemie szkolnictwa, dokształcania zawodowego oraz poprzez praktykę zawodową, ale także warunki psychologiczne i kulturowe pracy tych osób²⁹. Jest to efekt inwestycji nie tylko w oświatę i wykształcenie, lecz również innych inwestycji oddziałujących na poprawę cech jakościowych zasobów ludzkich, tj. inwestycji w zdrowie, ochronę środowiska, w kulturę³⁰.

Podstawowymi miernikami kapitału ludzkiego są te odnoszące się do wykształcenia i umiejętności. Używa się więc w tym celu m.in. takich wskaźników jak: liczba lat w szko- le, struktura wykształcenia ludności w wieku produkcyjnym, nakłady na edukację, udział w  kształceniu całożyciowym.

Jakość kapitału ludzkiego nabrała szczególnego znaczenia dla gospodarek krajów roz- winiętych wraz z przyspieszeniem procesu globalizacji, co związane jest z możliwością bez- pośredniego inwestowania w obszary odlegle geograficznie, obniżeniem globalnych kosz- tów kapitału i wzrostem jego dostępności, a także rozwojem technologii informatycznych i telekomunikacyjnych. Globalne procesy są niemożliwe do zignorowania – wkraczają one w każdą dziedzinę życia, wymuszając przystosowanie się do nowych realiów, a przy tym powodują zaostrzenie się konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami i układami terytorial- nymi. W tej, nieustannie zmieniającej się, rzeczywistości odnaleźć mogą się jednie społecz-

27 Schultz T.W., Reflections on Investment in Man, The Journal of Political Economy, nr 5/1962, s.3.

28 Czyżewski A.B., Góralczyk-Modzelewska M., Saganowska E., Wojciechowska M., Regionalne zróżnico-

ności reprezentujące wysoką jakość kapitału ludzkiego. Kapitał ludzki jest nośnikiem wiedzy technologicznej, która z kolei jest fundamentem postępu naukowo-technicznego, będące- go niezbędnym czynnikiem adaptacji nowych technologii i ich efektywnego użytkowania.

Do sprawnego funkcjonowania w regionie i państwie potrzebny jest pewien minimalny zasób informacji – funkcjonalne minimum informacyjne³¹. Procesy globalizacji powodują, iż wraz ze zwiększeniem się przepływu informacji, minimum owe stale wzrasta.

Wyzwania zarówno w dziedzinie rozwoju technicznego, jak i gospodarczego, ale przede wszystkim intelektualnego stymulują do nieustannego podnoszenia kwalifikacji oraz jakości zasobów ludzkich (ang. human capital)³². Oznacza to, że o kształcie gospodarki czy regionu, a także o wypracowaniu przez nie przewagi konkurencyjnej, decydują ludzie tworzący te ob- szary terytorialne, poprzez wykorzystanie posiadanej wiedzy i umiejętności. Człowiek i jego zdolności adaptacyjne są czynnikiem sprawczym kształtującym współczesną przestrzeń społeczno-ekonomiczną.

Sukces regionów i gospodarek jest ściśle uzależniony od umiejętności tworzenia i ab- sorbcji wiedzy oraz innowacji. Wiedza, kompetencje, umiejętność współpracy, zaangażowa- nie obywatelskie i inne cechy społeczności regionalnych warunkują efektywne wykorzysta- nie majątku produkcyjnego, infrastruktury, a także zasobów finansowych. Wielkość i jakość zasobów kapitału ludzkiego i społecznego mogą stanowić zatem barierę lub stymulator rozwoju regionalnego i gospodarczego. System społeczny, będący ściśle umiejscowiony w przestrzeni, wpływa na możliwości rozwojowe danego obszaru. Jakość kapitału ludzkiego to jeden z głównych czynników wpływających na decyzje lokalizacyjne działalności gospo- darczej. Kwalifikacje pracowników, decydując o atrakcyjności danego układu terytorialnego, mają istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji o inwestycjach. O ile niegdyś istotna była głównie tania i niewykwalifikowana siła robocza, o tyle obecnie istotne są dobrze wykształco- ne zasoby ludzkie i baza naukowa. Kapitał ludzki, traktowany jako zasoby siły roboczej, funk- cjonujący w realiach poindustrialnego świata ulega jakościowemu przeobrażeniu i w efekcie – przypisuje mu się wiodącą rolę. Wzrost złożoności i elastyczności produkcji, krótki cykl życiowy produktów, wymuszający prowadzenie na dużą skalę prac badawczo-rozwojowych, przesądzają o lokalizacji działalności korporacji transnarodowych, które poszukują dobrze rozwiniętego kapitału ludzkiego. Obecnie o rozwoju stanowią najbardziej zaawansowane

przemysły (ang. high technology), a ich znamienną cechą jest wiedzochłonność. Oczywiście, takie czynniki jak: dostępność komunikacyjna, rynek zbytu, koszty działalności czy przepisy prawne są istotne, jednak nawet ich korzystna konfiguracja, bez odpowiednich walorów ka- pitału ludzkiego, nie spowoduje napływu inwestycji o najbardziej pożądanym charakterze.

1.2. Modele zarządzania wartością regionów

P  odstawową kategorią określającą jakość zarządzania wartością regionu jest sprawność zarządzania. Odnosząc się do jednej z wielu definicji

, sprawne zarządzanie można rozumieć jako działanie skuteczne i z powodzeniem, wykorzystujący zasoby mądrze i bez zbędnego marnotrawstwa

. W kontekście regionu sprawne zarządzanie odnosi się do jakości działania podmiotów lokalnych, a w szczególności szeroko pojętej władzy, która z umocowania prawnego i poprzez wybór społeczny ma za zadanie służyć członkom wspólnoty i w ich imieniu zarządzać regionem

. Pomiar sprawności zarządzania regionem

Aby mierzyć sprawność zarządzania miastem, niezbędne jest uprzednie określenie, kto jest za ten proces odpowiedzialny.

Mierząc jakość świadczonych usług, możemy pośrednio określić sprawność zarządza- nia miastem. Tego typu analizy wskaźników najlepiej są rozwinięte w Wielkiej Brytanii i wy- korzystują tzw. Best value performance plan. W Polsce takie podejście jest jeszcze mało po- pularne, lecz coraz więcej gmin jest zainteresowanych analizą jakości świadczonych przez nie usług.

Należy zadać sobie pytanie czy mierząc sprawność zarządzania będziemy się porówny- wać z podobnymi jednostkami (analiza porównawcza), czy może zdecydujemy się na zbu- dowanie modelu, a później na jego porównanie z naszym miastem i na znalezienie obszarów wspólnych i obszarów rozbieżnych³⁶.

33 Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2000, s. 36-39

34 Budziński M., Sprawność zarządzania miastem [w:] Rozwój miast i regionów w procesie integracji eu- ropejskiej, (pod red.) Nowakowska A., Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet

Na sprawność instytucji samorządowej składają się m.in. umiejętności odpowiadania na potrzeby społeczności lokalnej, uzgadniania celów oraz ich realizacji i sprawnego podej- mowania decyzji. Przyjęta definicja sprawności instytucjonalnej wyróżnia siedem wymiarów działań samorządu terytorialnego:

• jakość obsługi w urzędzie,

• uczciwość w postępowaniu (zachowaniu) administracji,

• umiejętność podejmowania innowacyjnych działań,

• jakość planowania i zarządzania finansowego,

• jakość uchwalanego prawa,

• stabilność polityczna,

• polityka rozwoju gospodarczego.

Ciekawą koncepcję sprawnego zarządzania określaną m.in. przez dwa pierwsze wy- miary, podane powyżej, przedstawia także w swej pracy Tadeusz Markowski³⁷. Wyróżnia on  bowiem, w odniesieniu do miasta, zarządzanie ogólne, obejmujące zarządzanie urzędem miasta oraz zarządzanie miastem jako całością. Miernikiem sprawnego zarządzania szcze- gólnie w odniesieniu do urzędu miejskiego, mogłoby też być np. szybkość obiegu dokumen- tów, jakość i szybkość kanałów przekazywania informacji (wewnętrznych i zewnętrznych), stopień biurokracji.

Ważną rolę odgrywa też wymiar społeczeństwa obywatelskiego przejawiający się m.in.

poprzez liczbę dobrowolnych organizacji społecznych, obecność pracy lokalnej, intensyw- ność kontaktów międzynarodowych samorządów gminnych oraz udział samorządu w do- browolnych stowarzyszeniach i związkach międzygminnych³⁸.

Współczesne teorie rozwoju regionalnego swoimi korzeniami sięgają tradycyjnych szkół ekonomii – nurtu neoklasycznego oraz neokeynesowskiego. Koncepcje rozwoju regionalne- go można podzielić na dwie podstawowe grupy odpowiadające tym głównym nurtom. Teo-

rie nurtu neoklasycznego charakteryzują się doktryną neoliberalną traktującą wolny rynek jako optymalny mechanizm regulacyjny. Teorie wywodzące się z nurtu neokeynesowskiego posługują się interwencjonizmem jako nieodzownym mechanizmem regulacyjnym także w  wymiarze regionalnym.

Ekonomia rozwoju regionalnego jest związana z ekonomią klasyczną i z międzynarodo- wą teorią handlu. Przez pojęcie ekonomii neoklasycznej rozumie się całą grupę teorii ekono- micznych wywodzących się z drugiej połowy XIX wieku, opierających się na stworzonej przez Adama Smitha ekonomii klasycznej. W ekonomii neoklasycznej zakłada się, że w rezultacie działania rynku czynniki produkcji (kapitał i praca) są używane do towarów i usług zgodnie z potrzebami społeczeństwa³⁹. Swobodne kształtowanie się cen towarów, usług i czynników produkcji z jednej strony oraz swobodne decyzje maksymalizujących zyski producentów i  inwestorów z drugiej powodują, że dany kraj czy region wytwarza z posiadanych zaso- bów maksymalny możliwy do wytworzenia PKB1, a gospodarka dąży do stanu równowa- gi ekonomicznej. Zgodnie z tym nurtem, dochód narodowy jest uzależniony od zdolności produkcyjnych i wydajności czynników produkcji, a mechanizm wolnego rynku ma charak- ter samokorygujący⁴⁰. Z ekonomii klasycznej wywodzi się międzynarodowa teoria handlu, w tym między innymi teoria kosztów komparatywnych oraz teoria konwergencji. Pierwsza wywodzi się z prac Davida Ricarda i opiera się na założeniu, że poziom wydajności i kosztów pracy w dwóch krajach i wymiana handlowa realizowana w związku z powstającymi na tym tle różnicami są źródłem korzyści dla tych krajów. Kraj gorzej rozwinięty charakteryzuje się tańszą siłą roboczą oraz wyższą produktywnością siły roboczej i kapitału. Jednocześnie ni- ski poziom produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca skutkuje niskim poziomem oszczędności i inwestycji. Wymiana handlowa z lepiej rozwiniętymi krajami z jednej strony daje korzyści, z drugiej jednak strony powoduje powstanie tendencji do rozwoju jednorod- nej produkcji kraju gorzej rozwiniętego. Zamiast produkować dobra potrzebne jego miesz- kańcom, koncentruje się na produkcji dóbr poszukiwanych przez mieszkańców krajów lepiej rozwiniętych⁴¹.

Rozwinięciem koncepcji kosztów komparatywnych stała się teoria rozwoju poprzez han- del nazywana też teorią rozwoju egzogenicznego. Według niej handel międzynarodowy po- winien zapewnić rozwój gorzej rozwiniętym krajom produkującym dobra nisko przetworzone, ale także dalszy rozwój krajów wysokorozwiniętych, w których przeważa produkcja wysoko przetworzona. Rzeczywistość gospodarcza zweryfikowała negatywnie te założeni⁴².

Ekonomia neoklasyczna doprowadziła do ukształtowania się teoretycznych modeli wzrostu gospodarczego, zwanych modelami wzrostu egzogenicznego. Modele te ewoluowa- ły z czasem, w miarę zdobywania doświadczeń w analizowaniu procesów wzrostu gospodar- czego. Gospodarka charakteryzuje się w nich dążeniem do zrównoważonego wzrostu w dłu- gim okresie, a stopa tego wzrostu zależy od egzogenicznej (pochodzącej z zewnątrz) stopy postępu technicznego. Do najbardziej znanych modeli wzrostu typu egzogenicznego można zaliczyć model wzrostu Solowa oraz rozszerzony model neoklasyczny Mankiwina, Romera i Weila. Na przykład neoklasyczny model Solowa zakładał, że wzrost wydajności pracy, wyni- kający z postępu technologicznego, jest równomierny w czasie⁴³. Wymienione modele – ukierunkowane na zwiększanie poziomu inwestycji i podaży – zakładały, że działania te po- wodują wzrost krótkookresowy. W praktyce okazało się jednak, że wzrost inwestycji w długim okresie wpływa na zwiększenie produkcji per capita. Spowodowało to konieczność stworze- nia modeli endogenicznych, które nie przyjmowały jako danych poziomu inwestycji oraz sto- py postępu technicznego⁴⁴. Z ekonomią neoklasyczną powiązana jest też neoklasyczna teo  długim okresie następuje proces konwergencji w rozwoju między krajami i regionami o różnym poziomie rozwoju oraz że istnieje optymalny stosunek między kapitałem i siłą ro- boczą. Gdy się zrównują, osiągnięcie wyższego dochodu per capita jest możliwe tylko po- przez zastosowanie postępu technicznego. Model neoklasycznej teorii handlu sugerował, że  konwergencja ma w dużym stopniu charakter naturalny. Koncepcję konwergencji pierw- szy sformułował w latach czterdziestych XX wieku Jan Tinbergen na podstawie analizy go- spodarki Stanów Zjednoczonych. Konwergencja oznacza proces przyspieszonego rozwoju słabszych gospodarek i w konsekwencji wyrównanie dochodów per capita z gospodarkami lepiej rozwiniętymi. Takie zjawisko jest określane jako β-konwergencja. Innym typem tego zjawiska jest konwergencja absolutna zakładająca możliwość osiągnięcia takiego samego poziomu dochodów przed dwa regiony lub kraje tylko w przypadku istnienia w obu takich

42 Barro, R., Sala-i-Martin, Barro X., Convergence across states and regions, Brookings Papers on Econo-

samych fundamentów gospodarczych (na przykład potencjału geograficznego, stopy oszczędności, poziomu rozwoju technologicznego itd.). Dla przypadku gospodarek różnią- cych się między sobą sformułowano pojęcie konwergencji warunkowej – wówczas bogate kraje lub regiony rozwijają się szybciej niż te uboższe ze względu na dużą różnicę w sytuacji początkowej⁴⁵. Na podstawie neoklasycznego modelu wzrostu prowadzono w latach dzie- więćdziesiątych XX wieku badania dotyczące konwergencji dochodów regionów Unii Euro- pejskiej. W wyniku tych badań stwierdzono, że konwergencja dochodów w skali regionalnej nie występuje powszechnie. Alternatywnie obserwuje się zjawisko dywergencji, czyli polary- zacji dochodów regionalnych. Wyjaśnianiem obu tych procesów zajęły się nowa teoria wzro- stu i nowa geografia ekonomiczna omawiane szerzej w dalszej części tego rozdziału [Barro i  Sala-i-Martin 1991, s. 107–182]. Inną wiodącą szkołą makroekonomiczną stał się w XX wieku keynesizm. Jej twórcą był John Maynard Keynes. Najistotniejszym założeniem tej szkoły jest odrzucenie tezy klasycznej ekonomii, że nieregulowany wolny rynek dąży zawsze do równowagi popytu i podaży oraz że przy polityce szybkich zmian podstawowych stóp procentowych, podążających za naturalnym popytem na pieniądz jest możliwe uzyskanie niemal pełnego zatrudnienia [Landreth i Colander 2005, s. 488–500]. Zdaniem Keynesa, mię- dzy polityką stóp procentowych a wielkością bezrobocia nie występuje żadna silna zależ- ność. Swoje prace oparł on na obserwacjach gospodarek Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej. Stosowanie w tych krajach zasad klasycznej ekonomii nie do- prowadziło do pełnego zatrudnienia. Pomimo korzystnej koniunktury gospodarczej, rosną- cych inwestycji i efektywności pracy bezrobocie utrzymywało się na wysokim poziomie J.M.  Keynes posługiwał się często pojęciem całkowitego popytu, będącego ogólną sumą zapotrzebowania na dobra i usługi w całym systemie ekonomicznym. Pojęcie to było znane też w klasycznej ekonomii. Zdaniem Keynesa, poziom produkcji i zatrudnienie wynika wła- śnie z całkowitego popytu, podczas gdy w ekonomii klasycznej to osiągnięty poziom produk- cji i dostosowane do niego płace decydowały o całkowitym popycie⁴⁶. Zgodnie z podejściem Keynesa, w czasie kryzysu należy pobudzać popyt poprzez interwencjonizm w postaci dzia- łań, takich jak obniżanie stóp procentowych i obniżanie tym samym kosztów inwestycji, sto- sowanie ulg inwestycyjnych w systemie podatkowym, ratowanie upadających przedsię- biorstw, a nawet poprzez bezpośrednie inwestycje państwa. Teoretycznie pieniądze

inwestowane w gospodarkę w ramach interwencjonizmu państwa nie zwiększają ogólnej ilości dostępnego kapitału na inwestycje, ponieważ pochodzą z podatków lub długów uszczuplających wolny kapitał inwestycyjny w rękach prywatnych. Keynes wykazał, że tak nie jest, poprzez sformułowanie teorii mnożnika inwestycyjnego. Zjawisko to polega na tym, że pieniądz zainwestowany generuje w przyszłości wielokrotnie więcej pieniędzy na spoży- cie, które z kolei pobudzają następne inwestycje co wpływa na ożywienie gospodarki⁴⁷. Teo- rie Keynesa zostały po raz pierwszy wykorzystane w praktyce w ramach polityki New Deal, w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX wieku i przyniosły mieszane rezultaty.

Zwolennicy teorii tłumaczyli to tym, że działania interwencjonistyczne w ramach New Deal były prowadzone niekonsekwentnie ze względu na to, że rząd Stanów Zjednoczonych nie po- siadał wówczas wystarczającej liczby danych statystycznych na temat gospodarki. Po  dru- giej wojnie światowej keynesizm odgrywał rolę wiodącej teorii makroekonomicznej, któ- rą  posługiwało się wiele rozwiniętych i rozwijających się krajów. W takich krajach, jak Stany Zjednoczone, Japonia, Korea Południowa i RFN teoria ta dała dobre rezultaty, umożliwiła tworzenie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych stabilnych i szybko rozwijających się gospodarek charakteryzujących się niskim bezrobociem i niską inflacją. W latach sie- demdziesiątych państwa stosujące interwencjonizm zaczęły odnotowywać systematyczny wzrost bezrobocia przy jednoczesnym wzroście inflacji, oraz braku pozytywnej reakcji rynku na działania interwencjonistyczne. Gospodarki tych krajów zaczęły się wolniej rozwijać oraz popadać w większe zadłużenie. U schyłku lat siedemdziesiątych popularność zaczęły odzyskiwać szkoły ekonomiczne wychodzące z zasad klasycznej ekonomii, w tym zwłaszcza monetaryzm i ekonomia neoklasyczna⁴⁸. Modele popytowe znalazły liczne zastosowania w wyjaśnianiu procesów rozwoju regionalnego już w latach pięćdziesiątych XX wieku. Eko- nomiści regionalni i geografowie ekonomiczni w latach siedemdziesiątych ubiegłego stule- cia dostosowali i zmodyfikowali je pod kątem nowej sytuacji gospodarczej. Jednym z  przy- kładów popytowego modelu wzrostu jest opisywana w dalszej części tego rozdziału teoria bazy ekonomicznej, innym przykładem jest model kumulatywnej przyczynowości dający podstawy do traktowania regionu jako „źródła rosnących przychodów”⁴⁹. Model ten, zapro- ponowany przez Gunnara Myrdala i później zmodyfikowany przez Nicholasa Kaldora, opisuje zjawisko, w którym zmiana jednej wielkości powoduje zmianę innej. Zmiany te dokonują się w tym samym kierunku, a na zasadzie sprzężeń zwrotnych następuje wzmocnienie wzajem-

47 Romanow Z.B., Historia myśli ekonomicznej w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,

nych oddziaływań i uruchomienie kumulatywnej przyczynowości. Pozytywne zmiany wzmacniają proces wzrostu, a negatywne – proces recesji⁵⁰. Powoduje to zróżnicowanie roz- woju w przestrzeni, powiększając dysproporcje pomiędzy ośrodkami wzrostu i pozostałych terytoriów⁵¹. W Modelu G. Myrdala jako w jednym z pierwszych pojawia się możliwość po- wstawania rozbieżności w zróżnicowaniu regionalnych dochodów. W koncepcji N. Kaldora można odnaleźć też cechy teorii rozwoju F. Perroux i A. O. Hirschmana, dla których wspólną cechą jest założenie o cykliczności procesu rozwoju gospodarczego inicjowanego przez czynniki rozwoju i którego efekty są kumulowane w gospodarce. Działalność firm poprzez korzyści aglomeracji wykazuje tendencje do koncentracji, co w konsekwencji prowadzi do  polaryzacji przestrzeni i sprzyja dywergencji dochodów regionalnych. W koncepcjach tych rozwój regionu w dużym stopniu jest uzależniony od działalności eksportowej wiodą- cych przedsiębiorstw regionu. Działalność tych firm ma wpływ na otoczenie i skutkuje roz- przestrzenianiem się rozwoju, opiera się na przewidywaniu zmian popytu globalnego, a tak- że  na innowacjach poprawiających współczynniki produkcji i prowadzących do postępu technologicznego⁵². Dokonuje się rozwój oparty na innowacjach technologicznych i organi- zacyjnych. W modelu N. Kaldora dodatkowo wskazuje się na takie czynniki rozwoju, jak: efekt uczenia się przez działalnie (learning by doing), efekt rozlewania informacji (spillover), spe- cjalizacja eksportu i konsekwencje korzyści skali⁵³.

Regionalne strategie innowacji tworzone są juz od początku lat 90. XX wieku. Posunię- ciem przeciwdziałającym istnieniu barier ograniczających zdolność regionów krajów Unii Europejskiej do innowacji było tworzenie Regionalnych Planów Technologicznych. Jeden z celów wspomnianych dokumentów to skłonienie regionów do tworzenia strategii innowacji.

Budowę planów technologicznych uznaje się za pierwszy przejaw strategicznego podejścia do innowacji. Kolejnym były prace nad opracowaniami służącymi tworzeniu regionalnych systemów innowacji. Projekty, noszące nazwę Regionalnych Strategii Innowacji i Transfe-

50 Grzeszczak J., Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, Prace Geograficzne, nr 173, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Polska Akademia Nauk, War- szawa 1999, s. 14

51 Churski P., Rozwoj regionalny w warunkach transformacji gospodarczej i integracji europejskiej, [w:] Ciok, S., Ilnicki, D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalnoprzestrzennych. Regionalny wymiar

ru Technologii lub Regionalnych Strategii Innowacji zaczęto wdrażać od 1994 r. Pierwsze z wymienionych szczególny nacisk kładły na transfer technologii, uznając go za kluczowy czynnik w procesie zwiększania innowacyjności w regionach. Realizacja tych narzędzi miała podnieść konkurencyjność gospodarki europejskiej w stosunku do dominujących systemów gospodarczych – amerykańskiego i japońskiego. Choć nie wszystkie działania przyniosły zamierzone efekty i nie w jednakowym stopniu, to pozytywne doświadczenia niektórych re- gionów w realizacji projektów wspomagających innowacyjność regionalnych systemów go- spodarczych spowodowały, że poszerzono liczbę krajów zaangażowanych w projekty o kraje stowarzyszone.

Opracowania tworzone jako regionalne strategie innowacji muszą spełniać następujące warunki⁵⁴:

• opierać się na partnerstwie publiczno-prywatnym, a ostateczny kształt powinien po- wstać w wyniku konsensusu społecznego;

• mieć popytowy charakter, a zatem koncentrować się na innowacyjnych potrzebach firm, zwłaszcza sektora MSP;

• mieć charakter oddolny (tzw. bottom-up) i wiązać się z włączeniem regionalnych pod- miotów sfery B+R;

• eksponować komercjalizację badań naukowych, w wyniku której wdrożone zostają projekty innowacyjne w firmach, przedsięwzięcia sektora badawczo-rozwojowego oraz otoczenia biznesu, a także rozwiązania współpracy na poziomie regionalnym;

• region podejmujący się tworzenia RIS winien korzystać z doświadczenia innych regio- nów europejskich.

Zakłada się, że poprawnie zbudowana strategia innowacyjności:

• identyfikuje w regionie stan przemysłu opartego na wiedzy;

• ustala i wykorzystuje atuty regionu;

• wskazuje sposoby działań lokalnych i regionalnych liderów oraz wspiera;

• lobbing na rzecz innowacji technologicznych;

• zawiera rozwiązania intensyfikujące rozwój przedsiębiorczości;

• propaguje inwestycje w innowacje;

• określa system budowania relacji i współdziałania między podmiotami tworzącymi regionalne sieci innowacji;

• ustala metody wsparcia potencjału instytucji badawczo-rozwojowych oraz edukacyj- nych;

• jednoznacznie definiuje cel długookresowy.

A zatem dobrze opracowany dokument powinien przyczyniać się do budowy przewagi konkurencyjnej. Strategia to zapis zintegrowanych i skoordynowanych działań przedstawia- jący cele do osiągnięcia oraz zadania do  wykonania w określonym czasie, w odniesieniu do zmieniających się uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych oraz przy uwzględnieniu dostępnych zasobów. Pod względem metodyki budowy nie różni się od innych tego typu dokumentów. Każda strategia, w tym również innowacji, powinna składać się z trzech na- stępujących po sobie kroków: tworzenia (definicji), wdrażania (implementacji) oraz oceny – kontroli. Czynniki mające wpływ na powodzenie realizacji RSI dzielą się na dwie kategorie:

związane z charakterem regionu i ze strategią. W grupie pierwszej znajdują się następują- ce elementy: sytuacja gospodarcza, warunki instytucjonalne, stopień innowacyjności firm, system edukacyjny, istnienie podmiotów - przedsiębiorstw i ośrodków tworzących wiedzę – zainteresowanych innowacjami oraz stan i sytuacja tych ośrodków. Do grupy drugiej należą:

praktyka w prowadzeniu polityki innowacyjnej, siła i autonomia władz regionalnych, wsparcie polityczne dla wdrażania strategii, stopień zaangażowania ekspertów, motywacja i przyzwo- lenie dla podejmowania ryzyka oraz wielkość środków finansowych na realizację strategii⁵⁵. Prawidłowo opracowany dokument to narzędzie rozwijania potencjału innowacyjnego re- gionu lub jego podtrzymywania (gdy jest wysoki). Nieodzownym elementem strategii jest uzyskanie konsensusu między trzema głównymi grupami podmiotów zaangażowanych w jej budowę i realizację. Dwie pierwsze, wcześniej wspomniane, to przedsiębiorstwa oraz ośrod-

częcie współpracy najczęściej następuje w określonych okolicznościach. Aby przebiegała w sposób pożądany i efektywny należy stworzyć warunki, w których przedsiębiorcy będą skłonni do nawiązania współpracy. Pierwszy krok polega na uświadomieniu korzyści pły- nących z kooperacji. Bliskość przestrzenna przedsiębiorstw i podmiotów nauki jest czynni- kiem ułatwiającym przepływ informacji i wiedzy między uczestnikami procesu zwiększania konkurencyjności regionu. Po stronie przedsiębiorstw leży artykułowanie potrzeb, po stronie jednostek akademickich zaś przedstawienie swoich możliwości dostosowania działalności do charakteru potrzeb. Współpraca powinna uzupełniać i wypełniać koncepcję rozwoju re- gionu. Taki sposób współpracy w ramach regionalnych strategii innowacji znacznie popra- wia zakres dialogu i współpracy między kluczowymi aktorami w regionie. Strategie innowacji istnieją w regionach najczęściej obok strategii rozwoju regionu, jako dokumenty uzupełnia- jące. O ile te pierwsze skupiają się głównie na przyspieszaniu rozwoju poprzez zwiększanie konkurencyjności gospodarki, to te drugie dotyczą wszystkich aspektów życia w regionie, nie tylko sfery gospodarczej, ale i  społecznej, edukacji, ochrony zdrowia, środowiska, bez- pieczeństwa publicznego, itp. Dlatego traktowane są jako dokumenty nadrzędne. W zasadzie relacje między strategiami rozwoju a strategiami innowacji zostały uregulowane prawnie.

Art. 11 ust. 1 ustawy o samorządzie województwa nakazuje tak wyznaczać cele strategii rozwoju, by uwzględniały podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospo- darki województwa, ale jest to tylko jeden z obszarów, którego strategia powinna dotyczyć.

Wspomniany akt prawny odnosi się bowiem także do sfery kulturowej, społecznej czy histo- rycznej. Jako że jest to dokument szerszy, uwzględniający, oprócz konkurencyjności i inne obszary działań w regionie, zatem można przyjąć, że jednocześnie jest opracowaniem nad- rzędnym. Podsumowując, jednym z warunków osiągnięcia stabilnego i długotrwałego wzro- stu gospodarczego jest ciągłe podnoszenie poziomu wiedzy, tworzenie i stosowanie nowych rozwiązań organizacyjnych i technicznych, czyli innowacji. Narzędziami przyczyniającymi się do wzrostu konkurencyjności regionów są regionalne strategie innowacji, które skupiają się na działaniach prowadzących do podniesienia poziomu technologicznego i rozwoju kapi- tału ludzkiego dzięki współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych przy udziale władz samorządowych.

Procesowi globalizacji towarzyszą tendencje powstawania ugrupowań integracyjnych oraz wyodrębnienia i wzrostu znaczenia regionów w skali poszczególnych państwa. Ten- dencje te nazwano regionalizacją gospodarki światowej lub gospodarek narodowych. Re-

nadnarodowe z jednej strony oraz niższe szczeble władzy krajowej z drugiej⁵⁶. Nie oznaczają jednak „zanikania” struktur państwowych, a jedynie modyfikację funkcji państwa, pocią- gająca za sobą konieczność przeformułowania jego roli w nowych uwarunkowaniach roz- wojowych.⁵⁷Do tychże uwarunkowań rozwojowych należą ewolucja w kierunku powiązań sieciowych, wzrastająca złożoność i współzależność zjawisk gospodarczych, zwiększenie niepewności i ryzyka. Decentralizacja władzy oznacza ewolucję w kierunku systemowego zarządzania.

Aktualne tendencje w ewolucji gospodarki światowej określa się często jako local glo- balisation lub global networking. Pierwsza określa zdolność przedsiębiorstw do funkcjo- nowania w przestrzeni planetarnej i równocześnie do wykorzystywania specyfiki zasobów lokalnych; druga oznacza postępującą nieciągłość przestrzeni, w której wykształcają się bie- guny utrzymujące ze sobą rozległe powiązania sieciowe, prowadzące do wykształcania się

„gospodarki wyspiarskiej”⁵⁸. W konsekwencji nowe bieguny utrzymują więcej relacji ze sobą aniżeli z otaczającymi je bezpośrednio terytoriami.

Wzrost roli lokalizmu z globalizacji związany jest przede wszystkim z konkurencją w  skali światowej⁵⁹. Globalizacja wywiera bowiem ogromną presję na wzrost konkurencyj- ności produkcji, terytoriom stanowić może natomiast źródło wartości dodanej i przyczyniać się do zwiększenia przewagi konkurencyjnej zlokalizowanych w nim przedsiębiorstw. Na- tomiast budowana lokalnie przewaga konkurencyjna może przynieść największe korzyści w przypadku konkurencji w skali globalnej.

Obserwacja nowych tendencji w dynamice przestrzennej dowodzi, że w nowych uwa- runkowania rozwoju sukcesy odnoszą regiony generujące dwie główne kategorie korzyści aglomeracji, a mianowicie duże metropolie oraz tzw. terytorialne systemy produkcyjne (TSP).

56 Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionalny, (pod red.) Jewtuchowicz A., Zakład Eko- nomiki Regionalne i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s.

57 Pietrzyk I., Globalizacja, integracja europejska a rozwój regionalny, [w:] Wiedza, innowacyjność, przedsię- biorczość a rozwój regionalny, (pod red.) Jewtuchowicz A., Zakład Ekonomiki Regionalne i Ochrony Środo-

W  pierwszym przypadku chodzi o korzyści wspólnej lokalizacji różnych rodzajów działal- ności (tzw. urbanizations economies), w drugim – o geograficzną aglomerację pokrewnych rodzajów działalności (tzw. locational economies)⁶⁰. Obecnie na przykładzie województwa śląskiego można zaobserwować dynamiczny rozwój dużych metropolii. Zjawisko to jest efektem globalizacji i serwicyzacji gospodarki, a głównie strategicznego znaczenia usług

„wyższego rzędu” (produktów technologicznych) i ogólnie dematerializacji gospodarki. Ten- dencji do metropolizacji towarzyszy równocześnie inne zjawisko, jakim jest koncentracja geograficzna przedsiębiorstwa należących do tego samego przemysłu i dziedzin wspoma- gających, charakterystyczna dla terytorialnych systemów produkcji (TSP). Jako kluczowe rodzaje TSP można wyróżnić włoskie dystrykty przemysłowe oraz anglosaskie klastry. Dys- trykt przemysłowy stanowi terytorialną formę organizacji przemysłowej tworząc system zło- żony z bardzo dużej liczy małych przedsiębiorstw, współpracujących ze sobą i działających w sprzyjającym lokalnym środowisku, w ramach którego relacje międzyludzkie składają się na jedną, nierozerwalną całość.⁶¹ Charakterystyczna jest dla niego szeroka gama produktów w pewnej dominującej dziedzinie wytwórczości, mająca zaspokoić zróżnicowane potrzeby rynku. Stosowane technologie cechuje duża elastyczność, pozwalająca na minimalizowanie kosztów szybkiego różnicowania odmian produktów. Istotny jego element stanowią insty- tucje lokalne, które umożliwiają zrównoważenie konkurencji i współpracy między przedsię- biorstwami.

Ciekawym z punktu widzenia rozwoju technologicznego są dystrykty tzw. „technopolie”, które są zorientowane przede wszystkim na kreację zasobów, czyli tworzenie nowej wiedzy.

Powstają one w wyniku koncentracji działalności innowacyjnych, wzajemnie zintegrowanych ze sobą i z przedsiębiorstwami usługowymi. Dzięki zjawisku „cross fertilisation” możliwe jest uzyskiwanie w nich efektów zewnętrznych przyspieszających zmiany technologiczne. Tech- nopolie różnią się od dystryktów przemysłowych międzybranżowym charakterem wysokich technologii. Jako, że bezpośrednią konsekwencją procesu globalizacji jest zintensyfikowanie konkurencji między regionami, głównym celem polityki regionalnej staje się wzmacnianie konkurencyjności regionów. Ta z kolei determinowana jest przede wszystkim:

• specyficznymi kompetencjami;

60 Maskell P., Towards a knowledge – based theory of the geografical cluster, referat na konferencji „Nouvelles

• kapitałem relacyjnym;

• zorientowaniem regionu na kreację zasobów;

• ciągłym procesem uczenia się.

Odnosząc opisaną teorię do subregionu zagłębiowskiego w kontekście relacji siecio- wych zauważalny jest obecnie brak wiodących liderów, którzy by tę metodę rozwoju regionu intensywnie wprowadzali. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa nie chcą, nie odczuwają potrzeby jednoczenia się i skupiania. Brakuje także instytucji zachęcających do jednoczenia się w powiazania kooperacyjne przedsiębiorców lokalnych. Zestawiając subregion zagłę- biowski z determinantami konkurencyjności regionów można wywnioskować, iż:

• region posiada tradycje przemysłowe, które nie są we właściwy sposób wykorzystywa- ne do rozwoju innowacji

• nie stanowi regionu uczącego się, zorientowanego na permanentne kreowanie inno- wacji.

Michael Porter wskazał na dwa kierunki rozwoju w kontekście nowych reguł konkuren- cji o charakterze światowym. Jedne oparte są na współdziałaniu przedsiębiorstw mocno rozproszonych, a drugie o dystrykty przemysłowe bądź klastry⁶². Według Portera modelem bardziej dostosowanym do sposobu zarządzania małym przedsiębiorstwami są klastry. Po- ziom lokalny odgrywa aktywną rolę w procesie umieszczania MŚP w płaszczyźnie globalnej.

O powodzeniu MŚP na arenie międzynarodowej decyduje jakość lokalnego środowiska go- spodarczego, z którego wywodzi się dana firma. Małe i średnie przedsiębiorstwa preferują bowiem własny region do prowadzenia działań stanowiących rdzeń działalności międzyna- rodowej. W tworzeniu ram współpracy sieciowej firm w ramach jednego regionu pomaga władza terytorialna. Celem skupisk sieciowych jest upowszechnianie innowacji w środowi- sku przedsiębiorstw lokalnych, zwłaszcza w przedsiębiorstwach małych. Przewaga konku- rencyjna danego regionu opiera się na umiejętności wejścia przez jego różnych prywatnych i publicznych aktorów w relacje współzależności. To wskazuje, że głównym czynnikiem sty- mulującym dostęp do innowacji jest aktywność i przedsiębiorczość. Jak wskazują badania