Rozwój inicjatyw klastrowych jako narzędzia kreacji wartości regionu

jako narzędzia kreacji wartości regionu

W  kreowaniu wartości regionu istotną rolę odgrywa rozwój strategicznego myślenia, opartego na budowaniu przewagi konkurencyjnej, przez wszystkie podmioty działające na obszarze regionu.

Istotne znaczenie ma odejście przez przedsiębiorstwa od podejścia opartego na konkurencyjności produktów do podejścia innowacyjnego, opartego na tworzeniu wartości bazującej na współpracy. Współpraca przedsiębiorstw jest zagadnieniem bardzo złożonym:

• współpraca odbywa się w otoczeniu coraz bardziej turbulentnym, wokół nowych tech-nologii i nowych rozwiązań rynkowych, o których często niewiele wiadomo na począt-ku współpracy,

• współpraca jest coraz bardziej kompleksowa, wymaga nowych umiejętności zarzą-dzania sieciami i równocześnie w stopniu większym niż kiedykolwiek przedtem wiele umiejętności i zasobów, niezbędnych do sukcesu przedsiębiorstwa, znajduje się poza jego granicami i poza bezpośrednią kontrolą zarządów,

• aby w pełni wykorzystać nadarzające się sposobności, dzisiejsze przedsiębiorstwa muszą być zdolne do utworzenia, kształtowania i utrzymania szerokiej gamy sie-ci współpracy. Rośnie w ramach tego znacznie systemowego podejśsie-cia, w którym w  różnych fazach procesu pojawiają się kolejni partnerzy, ujawniają się nowe role,

• długotrwałą wielostronną współpracę budujemy na zaufaniu, konsekwencji i jednocze-śnie elastyczności.

Jedną z form współdziałania przedsiębiorstw, zwłaszcza z sektora MŚP, są inicjatywy klastrowe. Koncepcja klastrów nie jest nową formą współdziałania, już badania M. Portera⁷⁶ zapoczątkowały okres szybkiego rozwoju teorii klastrów oraz podjęcie prób empirycznej we-ryfikacji tej koncepcji.

Klaster należy rozumieć jako geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wy-specjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrew-nych sektorach i związapokrew-nych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek nor-malizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących⁷⁷. W myśl innych definicji klastry to:

• geograficzne skupisko wyspecjalizowanych firm (głównie małych i średnich) działają-cych w pokrewnych sektorach, powiązanych siecią publicznych i prywatnych instytucji wspierających ich aktywność. Pomiędzy przedsiębiorstwami występują powiązania rynkowe i pozarynkowe wynikające z wymiany dóbr i informacji. Zachowania poszcze-gólnych firm determinowane są przez poczucie więzi i wspólnoty z innymi firmami z pokrewnych sektorów, działającymi w tej lokalizacji⁷⁸,

• geograficzne skupisko firm działających w pokrewnych sektorach, funkcjonujących na lokalnym rynku pracy, współpracujących bądź w inny sposób powiązanych ze sobą, świadczących sobie komplementarne usługi i korzystających ze wspólnej infrastruk-tury oraz wyspecjalizowanych dostawców⁷⁹,

• geograficzne skupisko firm, pomiędzy którymi występują powiązania poziome i piono-we, firmy te współpracują i konkurują ze sobą w ramach określonego segment rynku, korzystają ze wspólnej lokalnej infrastruktury i utożsamiają się z tą samą wizją roz-woju branży i regionu⁸⁰,

Analiza powyższych definicji pozwala na postawienie tezy, że klaster to znacznie więcej niż tylko skupisko podmiotów – to także sieć powiązań i interakcji dająca zdolność do ge-nerowania trwałej przewagi konkurencyjnej w regionie, wynikającej z efektywnego wykorzy-stania dostępnych lokalnie zasobów i ich odpowiedniej specjalizacji oraz współpracy i koor-dynacji różnych działań. Istotnym wyznacznikiem klastra jest dobra komunikacja i zdolność do współpracy przedsiębiorstw, administracji i instytucji otoczenia, w tym jednostek eduka-cyjnych i badawczo-rozwojowych. Intensywność różnego rodzaju powiązań i relacji

pomię-77 Plawgo B., Klimczuk M., Citkowski M., Klastry jako potencjał rozwoju – Województwo Podlaskie, Biało-stocka Fundacja Kształcenia Kadr w Białymstoku, Białystok 2010, s.3.

78 Rabellotti R., Is there an Industrial District Model? Footwear Districts in Italy and Mexico Compared, World Development 1995, Vol. 23, nr 1, s. 17.

dzy tymi podmiotami oraz występowanie powiązań sieciowych i kooperacyjnych decydują o sile klastra⁸¹.

Sieci wzajemnych powiązań oraz ścisła współpraca z instytucjami otoczenia biznesu, jednostkami naukowymi i edukacyjnymi oraz administracją publiczną powodują, że przed-siębiorstwa należące do sieci klastrowych są bardziej konkurencyjne i osiągają większe suk-cesy, niż przedsiębiorstwa działające poza siecią klastrów.

Klastry funkcjonują w różnych branżach, jednakże niektóre rodzaje działalności mają większą tendencję do koncentracji geograficznej niż inne. Spośród klastrów przemysłowych, rolniczych, budowlanych, usługowych czy wysokich technologii, to branże, w których duże znaczenie ma dostęp do surowców naturalnych czy korzyści skali są bardziej skoncentro-wane niż te klastry, które działają na rzecz rozproszonego rynku zbytu⁸².

Niezwykle istotnym jest fakt, że rozwój klastrów wpływa nie tylko na rozwój firm, ale i  całych regionów, w których firmy te są zlokalizowane. Pozwalają one bowiem lepiej wykorzystać wewnętrzne potencjały rozwoju regionalnego, jak i przyciągać zewnętrznych in-westorów, co w sposób skuteczny przekłada się na kreację wartości całego regionu. Klastry i branże, w których działają, można traktować jako najważniejszy endogeniczny potencjał rozwoju określonych regionów⁸³.

Współcześnie na całym świecie dostrzeżono znaczącą rolę klastrów w kreowaniu war-tości regionu, wobec czego zauważalna jest tendencja do podejmowania działań na rzecz wspierania rozwoju tych struktur. Działania te są podejmowane zarówno oddolnie, jak i od-górnie – przez władze europejskie, krajowe czy samorządowe. W efekcie, w wysokorozwi-niętych krajach, wyłoniła się tzw. polityka rozwoju klastrów (ang. cluster-based policy), która skupia się na realizacji inicjatyw nakierowanych na rozwój klastrów (ang. cluster in-itiatives)⁸⁴. Przypisywanie coraz większego znaczenia klastrom w gospodarkach, niż w for-mie odosobnionych firm i sektorów, pozwala dostrzec istotę konkurencji i rolę lokalizacji

81 Dzierżanowski M., Rybacka M., Szultka S., Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy,

w przewadze konkurencyjnej. Klastry mają bowiem wpływ na efektywność, innowacyjność i powstawanie nowych firm w regionie.

Nie bez znaczenia jest fakt, że występowanie klastra branżowego w regionie daje sze-reg pozytywnych efektów zarówno dla całego sze-regionu (tzw. efekt rozlewania – ang. spillover effect)⁸⁵, jak i dla poszczególnych firm uczestniczących w sieci powiązań tejże struktury.

Przedsiębiorstwa zorganizowane w ramach klastrów osiągają znacznie więcej, niż gdyby miały pracować same, co jest wynikiem skoncentrowania sieci powiązań pomiędzy przed-siębiorcami, dostawcami usług, instytucji akademickich i producentów działających na tym samym obszarze. Koncentracja – i wynikający z niej efekt synergii – wspomagają tworzenie nowych produktów, miejsc pracy i przedsiębiorstw. Ponadto, przepływ wiedzy i umiejętności pomiędzy przedsiębiorstwami działającymi w klastrach wpływa na ich wyższą innowacyj-ność w stosunku do przedsiębiorstw, które nie działają w klastrach. Wiąże się to z faktem, iż przedsiębiorstwa w klastrach zlecają więcej badań, w efekcie których tworzą innowacyjne produkty i uzyskują więcej patentów od firm nie działających w klastrach. Inicjatywa ta po-prawia zatem konkurencyjność przedsiębiorstw działających w klastrach, przyczyniając się do wzrostu ekonomicznego przedsiębiorstw. Klastry – wspierając dyfuzję wiedzy i innowa-cji wewnątrz klastra, a także poza nim poprzez przepływ informainnowa-cji pomiędzy przedsiębior-stwami a sferą Badań i Rozwoju – odgrywają kluczową rolę w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy.

Modele klastrów

W oparciu o analizę funkcjonujących klastrów i sieci można przedstawić następujące wzory struktur organizacji grup kooperacyjnych przedsiębiorstw.

• model włoski klastra - włoski model tworzenia grup kooperacyjnych charakteryzu-ją: związki /rodzinne w przedsiębiorstwach i pomiędzy przedsiębiorstwami, sil-ne powiązania /lokalsil-ne oraz wysoki stopień niezależności od rządu centralsil-nego.

Cechy charakterystyczne klastra o modelu włoskim to:

• związki pomiędzy podmiotami inicjowane przez właścicieli,

• brak wyodrębnionej struktury zarządzającej,

• brak powiązań kapitałowych.

• model duński klastra - stanowi przykład zastosowania odgórnego podejścia przy two-rzeniu tego rodzaju powiązań sieciowych. W duńskim modelu klastra głównym pod-miotem jest tzw. broker sieciowy, który inicjuje i ułatwia kontakty między partnera-mi, pomaga identyfikować możliwe rozwiązania oraz doradza w jaki sposób wdrażać nowe idee zgodnie z założeniami odpowiedniego programu rządowego, precyzującego strategię dla klastrów. Po wypełnieniu tych zadań funkcje koordynatora przejmuje no-wopowstałe stowarzyszenie lub inna organizacja koordynująca współpracę uczestni-ków klastra.

Tabela 12. Typologia klastrów

Model włoski Model duński

Brak sformalizowanej struktury Broker sieciowy – inicjator klastra Brak powiązań kapitałowych Opracowana strategia rozwoju klastra Brak wyodrębnionego zarządu Wsparcie programu rządowego

Bliskie związki rodzinne Zapewnienie szkoleń, dostępu do diagnoz, analiz Tożsamość lokalna

Klastry stanowią zatem o sile każdej gospodarki – regionalnej, a nawet narodowej.

W rozwoju inicjatyw klastrowych w Polsce wyróżnić można następujące szanse i bariery.

Tabela 13. Szanse i bariery rozwoju klastrów

szanse bariery

rozwój polityki klastrowej na

poziomie Europy, kraju i regionów niskie nakłady na B+R wzrost promocji i kampanii

się rozwojem klastrów większość działań wsparcia oparta na szkoleniach i warsztatach

Innovation Index – SII) dla Polski wynosi 0,3 – ogólnie dlaUE 0,45) wzrost ilości inicjatyw klastrowych, słaba kultura współpracy wśród polskich

przedsiębiorstw - słaba skłonność które mogą tworzyć innowacyjne klastry) uruchomienie szeregu instrumentów wsparcia finansowego i organizacyjnego

(7 PR,POKL, POIG, RPO, RIS)

ciągle niewielka wiedza o klastrach w środowisku biznesu i nauki

powstanie wielu organizacji wspierających inicjatywy i klastry (od instytucji unijnych po lokalne organizacje)

procesów współpracy słaby zakres rozwiązań formalnoprawnych dla rozwoju inicjatyw klastrowych większa świadomość i przekonanie

świata nauki i biznesu do korzyści skomplikowany system przygotowania aplikacji pod wsparcie współpracy

rozwój platformy wymiany informacji,

sprzyjającej poznawaniu się brak modeli zarządzania sieciami współpracy, klastrami wyłanianie się kreatorów innowacji –

grup inicjujących wspólne działania niska jakość już istniejących regulacji prawnych i ich zmienność, rozproszone źródła wsparcia finansowego działań klastrowych.

brak koordynacji działań między instytucjami wsparcia biznesu , które powinny być swoistymi katalizatorami

dla inicjatyw klastrowych zachowania oportunistyczne zorientowane na pozyskanie jedynie dodatkowych środków finansowych

niski poziom innowacyjności przedsiębiorstw

Źródło: Opracowanie na podstawie: L. Knop, „Szanse i bariery rozwoju klastrów techno-logicznych w Polsce”, DlaFirmy.info.pl.

1.5. Parki technologiczne jako centrum kompetencyjne