OCENA POMYSŁÓW

17 Należy uznać to za zaletę w stosunku do poszukiwania rozwiązań o charakterze nowator-skim.

ZESPÓŁ ANALIZY INFORMACJI

ZESPÓŁ

WYTWARZANIA POMYSŁÓW

OCENA POMYSŁÓW

Odkrywanie faktów, zdarzeń Intuicja,

wy-obraźnia – two-rzenie obrazów

Dostępność pamięciowa, percepcyjna

Nowe – tworzy jeszcze nowsze, nieznane dotąd wartości

Analogie, czyli inaczej mówiąc porównania, są stare jak świat i prak-tycznie towarzyszą człowiekowi w każdej jego dziedzinie życia. Analogie znajdują również zastosowanie w myśleniu lateralnym, którego twórcą jest Edward De Bono. Metoda, pozwalająca wyzwolić się z konwencjonalnego sposobu traktowania problemu, sprowadza się w najogólniejszym zarysie do przerwania stereotypowych wzorców działania. Znamienną cechą myślenia lateralnego jest tworzenie listy skojarzeń, stanowiące wspólną płaszczyznę większości prezentowanych metod heurystycznych. Powyższe właściwości utwierdzają w przeświadczeniu o zasadności wykorzystania tej metody do rozwiązywania problemu deficytu informacyjnego (nawet w przypadkach całkowitej utraty informacji).

Inną propozycją w tym zakresie jest tzw. heurystyka dostępności (zna-jomości), której idea sprowadza się do automatycznego wnioskowania na podstawie dostępności śladów pamięciowych. Jej walory szczególnie pod-kreślał G. Gigerenzer (1999), uznając ją za metodę uniwersalną w każdych warunkach sytuacyjnych. Udowodnił, że jej zaletą jest nie tylko szybkość, ale także skuteczność stosowania. Ten sam autor, prezentując w swoich pracach¹⁸ bardziej zaawansowaną wersję heurystyki dostępności pod nazwą Take the best, wykazał jej przewagę nad metodami matematycznymi.

Jedną z pochodnych metod heurystycznych jest prognozowanie heury-styczne, czyli przewidywanie nowych obrazów rzeczywistości, które nie zaw-sze da się opisać za pomocą analizy przeszłości. Często prognozowanie heu-rystyczne określa się jako intuicyjne, gdyż opiera się ono na zdrowym roz-sądku i wyobraźni człowieka.

Sednem metod heurystycznych jest dochodzenie do nowych rozwiązań poprzez formułowanie hipotezy. Wykorzystują one opinie specjalistów (intu-icję i doświadczenie) w celu stwarzania wszelkich prognoz. Intuicja i prze-czucie mogą doprowadzić do powiązania ze sobą wielu odległych faktów.

Metody prognostyczne są wykorzystywane do wielu celów prognostycz-nych, spośród których można wyróżnić:

• wskazywanie daty zajścia interesującego nas zdarzenia;

• określenie poziomu badanego zjawiska;

• określenie punktów zwrotnych w przebiegu zmiennych;

• określenie prawdopodobieństwa występowania danego zdarzenia;

• określenie natężenia występowania nowych zjawisk;

• tworzenie ocen faktów determinujących przyszłość;

• ocena przydatności utworzonych modeli do prognozowania.

Wnikliwa analiza tego, co oferuje heurystyka, utwierdza w przekona-niu, że określona implementacja niektórych z przedstawionych metod do celu rozwiązywania problemów informacyjno-decyzyjnych jest możliwa.

18 G. Gigerenzer, D.G. Goldstein, Reasoning the Fast and Frugal Way: Models of Bounded Ra-tionality, Psychological Review, 103 (4), 1996 oraz G. Gigerenzer P. Todd, Simple heuristic that make us smart, Oxford University Press, 1999.

Przeprowadzone badania dowodzą, że najbardziej temu celowi sprzyjałaby:

analiza morfologiczna, myślenie lateralne, ale przede wszystkim analogia symboliczna i bezpośrednia oraz metoda synektyczna.

Różnorodne przejawy heurystycznego zastosowania można zauważyć miedzy innymi w takich dziedzinach, jak: dydaktyka, nauki historyczne, filozofia, wspomaganie podejmowania decyzji, metody organizatorskie, kon-sulting, optymalizacja, prognozowanie oraz przeszukiwanie, programowanie komputerów, finanse, medycyna, gry logiczne, marketing.

Prognozowanie przy pomocy heurystyki sprowadza się do przewidywa-nia nowych obrazów rzeczywistości, niekoniecznie dających się opisać za pomocą analizy przeszłości.

Wśród celów prognostycznych, do jakich wykorzystuje się metody heu-rystyczne, na uwagę zasługują między innymi:

1. Określenie poziomu badanego zjawiska.

2. Określenie prawdopodobieństwa wystąpienia jakiegoś zdarzenia.

3. Określanie punktów zwrotnych w przebiegu zmiennych.

4. Określenie natężenia występowania zjawisk nowych.

5. Tworzenie ocen faktów determinujących przyszłość.

6. Ocena przydatności utworzonych modeli do prognozowania.

7. Wskazanie miejsca, a także daty zajścia interesującego nas obiektu (zdarzenia).

Z kolei przeszukiwanie heurystyczne umożliwia między innymi identy-fikowanie miejsca zagrożenia, poszukiwanego obiektu, itp. Przeszukiwanie na ślepo spotykane w teorii sztucznej inteligencji stosowane jest w przy-padkach, gdy nie mamy żadnej informacji¹⁹. W konsekwencji podjętego wątku poszukiwań rozwiązań w analizowanym obszarze, zdeterminowanych właściwościami wybranych metod heurystycznych, potwierdziła się rola percepcji w procesach poznawczych. Jej znaczenie podkreślał między inny-mi P. Lasoń, który zwrócił uwagę na to, że skoro może następować tzw. złu-dzenie wizualne, to również myślenie może być obarczone różnego rodzaju odchyleniami od obiektywności. Zdaniem tego samego autora, często decy-zje podejmowane są na podstawie tzw. heurystyk poznawczych – wskazó-wek ukierunkowujących wynik myślenia, lecz go nie determinujących.

O ile normatywne techniki podejmowania decyzji konstruowane są jako algorytmy, o tyle myślenie człowieka wykorzystuje często heurystyki za-miast algorytmów. Jednakże używanie zamiennie słowo inklinacja²⁰ ze sło-wem heurystyka jest zbyt dużym uproszczeniem. Wprawdzie heurystyki

19 Z badań psychologicznych wiadomo, że człowiek stosuje „zmodyfikowane progresywne po-głębianie”, ograniczone poszukiwanie w głąb oparte na heurystykach związanych z doświad-czeniem i zdolnością oceny przewagi danej sytuacji. Ekspert pamięta 50–100 tysięcy „proto-typowych” wzorców lub struktur. Mechanizm "porcjowania" przy pamiętaniu złożonych struktur. W. Duch, Katedra Informatyki Stosowanej UMK, wykłady nt. Sztuczna inteligencja.

Szukanie heurystyczne.

20 P. Lasoń, Rola inklinacji poznawczych w podejmowaniu decyzji konsumenckich, Politechni-ka WrocławsPolitechni-ka, Wrocław, 2000.

mogą być wyuczone w treningu twórczości (De Bono, 1998), jednakże inkli-nacja bardziej odnosi się do wrodzonych i zarazem stosowanych mechani-zmów człowieka.

Podejście D. Harela²¹ do problemu poszukiwania może być pewnym wzorcem do rozwiązywania problemów złożonych problemów informacyj-nych, np. takich, które dotyczą zagrożeń bezpieczeństwa państwa. Na pod-stawie tej teorii miejsc zagrożeń można poszukiwać „na ślepo”, w przypad-kowy i nieuporządkowany sposób, lub można to również uczynić systema-tycznie. Można do tego celu wykorzystać podejście analityczne. Mimo że oba sposoby postępowania wydają się racjonalne, rozsądek nakazuje zastoso-wać rozwiązanie heurystyczne, w którym dominującą rolę będzie odgryzastoso-wać doświadczenie oraz intuicja. Choć istnieje obawa, że powyższe poszukiwa-nia okażą się nieskuteczne, to istnieje też duże prawdopodobieństwo po-prawnego oszacowania miejsca i skali zagrożenia oraz zidentyfikowania jego źródła. W pozyskiwaniu, a w zasadzie poszukiwaniu (bądź uzupełnieniu) informacji o zagrożeniach należy wykorzystać zasadniczą funkcję heury-styczną – funkcję kojarzenia.

Identyfikując rolę heurystyk, należy podkreślić istotę heurystyk decy-zyjnych, gdyż finalnym etapem oceny odbieranego przez człowieka obrazu (np. przestrzeni powietrznej) jest decyzja – co obserwuje. Stąd w teorii ogra-niczonej racjonalności (Simmon 1955) rezygnuje się z poszukiwana opti-mum wyboru na rzecz odnalezienia wyboru satysfakcjonującego²². Dlatego heurystyki decyzyjne stanowią swoisty skrót myślowy, zdeterminowany czasem podejmowania decyzji , a także działaniem w warunkach natłoku informacji. Heurystyki tego rodzaju wprawdzie sprawdzają się mimo istnie-jących ograniczeń, jednakże myślenie na „skróty” niesie za sobą zwiększone ryzyko popełniania błędów oceny określonej sytuacji. Oczywistość wpływu percepcji informacji na jakość jej wykorzystania w procesie podejmowania decyzji w zasadzie nie powinna budzić żadnych wątpliwości. Potwierdze-niem tego stwierdzenia są rezultaty z przeprowadzonych badań²³, z których wynika, że za pomocą wzroku człowiek wchłania 83 % informacji, nato-miast za pośrednictwem słuchu tylko 11 %. Przy analizie cech percepcyj-nych nie sposób pominąć umiejętność zapamiętywania odbierapercepcyj-nych infor-macji. Przekazana informacja w postaci:

• mówionej po trzech godzinach jest zapamiętywana w 70 %, po trzech dniach – zaledwie w 10 %;

• wizualnej – odpowiednio w 72 % i 20 %;

• mówionej i wizualnej zwiększa się do 85 % i 65 %²⁴.

21 Harel D. na przykładzie zagubionych szkieł kontaktowych przedstawia sposoby ich poszuki-wania z wykorzystaniem podejścia heurystycznego. Wyróżnia on miedzy innymi rozwiązanie sekwencyjne (uporządkowane), losowe oraz mieszane.

22 Lasoń P., Rola inklinacji poznawczych w podejmowaniu decyzji konsumenckich, Politechni-ka WrocławsPolitechni-ka, Wrocław, 2000.

23 Między innymi: T. Buzan., Rusz głową, Rawi, Łódź 1996.

24 E. Nowak, Tezy do seminarium: Wykorzystanie intuicji (poznania pozazmysłowego) w podej-mowaniu decyzji wojskowych, AON, Warszawa 2001.

Czy w związku z tym ma znaczenie wielkość określana mianem zapa-miętywania odbieranej informacji? Z pewnością ma i to duże, chociażby ze względu na możliwość aktualnego odniesienia się do zachodzących zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości. Można więc uznać, że zapamiętana in-formacja lub jej cechy charakterystyczne mające znamiona „bazy wiedzy informacyjnej” mogą być szczególnie przydatne w trakcie analizy i przetwa-rzania obrazu informacji.

Konsekwentne działania w kontekście poszukiwań badawczych dopro-wadziły autora niniejszego opracowania do metody synektycznej i przynio-sły potwierdzenie jej walorów i oczekiwań z nią związanych. Rekomendowa-nie tej metody wynika przede wszystkim z możliwości jej zastosowania w złożonych procesach produkcyjnych, technologicznych, procesach zarzą-dzania jednostkami gospodarczymi, badaniach naukowych i pracach kon-cepcyjnych. Zdaniem J. D. Antoszkiewicza skuteczność tej metody odnoto-wuje się nawet w takich przypadkach, gdy zawodzą inne metody poszuki-wania nowych pomysłów czy też lepszych rozwiązań²⁵. Na podkreślenie za-sługuje fakt, że generalną zaletą synektyki jest możliwość integracji pozor-nie pozor-nie mających związku elementów w nowe jakościowe całości.

Wskazana metoda jest także po części zbieżna z metodą dowolnych skojarzeń²⁶ (Taylor, 1961). Jedna z najważniejszych metod tworzenia pomy-słów przyjmuje dwie formy, a mianowicie:

• tworzenie dowolnych skojarzeń bez określonej struktury;

• tworzenie dowolnych skojarzeń zgodnie z przyjętą strukturą.

Dociekliwość w obszarze metody kojarzenia dopingowała do identyfika-cji tej funkidentyfika-cji, której sedno sprowadza się między innymi do postrzegania teraźniejszości przez pryzmat doświadczenia związanego z przeszłością.

Funkcja tego typu może być realizowana dzięki właściwościom układu po-znawczego człowieka, tzw. primingu²⁷. W ogólnym rozumieniu „priming”

jest jednym z najistotniejszych komponentów myślenia. Dzięki posiadane-mu doświadczeniu jesteśmy w stanie kojarzyć nowe informacje z tymi, które już posiadamy. Heurystyka znajomości (dostępności) jest najprostszą i naj-szybszą inklinacją występującą w procesie identyfikacji wszelkich obiektów.

Jej nieświadomy charakter pozwala również wnioskować, iż jest najczęściej wykorzystywaną przez człowieka heurystyką, choć jak wykazuje G. Gige-renzer – nie jest uniwersalną. Sprzyja ono także tworzeniu spójnej struktu-ry wiedzy, co jest bardzo istotne dla rozwiązywania problemów informacyj-nych.

W procesie wnioskowania niezwykle przydatne mogą się okazać tzw.

tablice decyzyjne z nadanymi dla określonych cech parametrami.

25 J. D. Antoszkiewicz, Metody heurystyczne. Twórcze rozwiązywanie problemów, ORGMASZ, Warszawa 1996.

26 J. Penc wyróżnia metodę wymuszonych oraz pośrednich skojarzeń: Leksykon biznesu, wyd.

I, Warszawa 1997.

27 Priming może być powodowany przez bodźce zmysłowe występujące w teraźniejszości lub przez cechy sytuacji, w których zapamiętujemy dany ślad lub go przywołujemy – P. Lasoń, Rola inklinacji poznawczych w podejmowaniu decyzji konsumenckich, Politechnika Wrocław-ska, Wrocław, 2000. s. 16.

wanie tablic decyzyjnych może być dokonywane w sekwencji szeregowej (zależnej) bądź równoległej. Pierwszą z nich można porównać do cyklu pro-dukcyjnego, w którym występujący na wejściu półfabrykat podlega w usta-lonym trybie kolejnym transformacjom. Z kolei w drugim cyklu, bardziej uniwersalnym, analiza tablic decyzyjnych dokonywana jest niezależnie od kolejności otrzymywanej informacji.

P

Jak w każdym funkcjonującym systemie, tak i w systemach bezpie-czeństwa istnieje nieustanne zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaje infor-macje, których jakość determinuje skuteczność działania podsystemów obronnych, a także terytorialnych struktur administracyjnych w zakresie przeciwdziałania i reagowania na zagrożenia o charakterze militarnym i niemilitarnym. Podejmowanie decyzji w zakresie zarządzania kryzysowego jest szczególnie utrudnione brakiem (całkowitym lub częściowym) informa-cji. Dlatego w tego typu sytuacjach problemowych, zasadnym jest sięgnięcie do rozwiązań niekonwencjonalnych, których konstrukcja byłaby oparta na sposobach twórczego rozwiązywania problemów. Również celowe w tym względzie wydaje się także powiązanie logicznego (dobrze strukturalnie określonego) oraz niekonwencjonalnego sposobu myślenia, w którym pro-blemy otwarte będą rozwiązywane za pomocą intuicji i szeregu metod heu-rystycznych.

Z przeprowadzonych badań wynika także, że do rozwiązywania proble-mów dobrze określonych (zdeterminowanych) wskazane jest korzystanie z reguł algorytmicznych. Natomiast zastosowanie reguł heurystycznych wydaje się konieczne w sytuacjach niezdeterminowanych. Stąd, kompromi-sem byłoby użycie systemu rozwiązującego problemy informacyjno-decyzyjne wykorzystującego o oba rodzaje reguł.

L

:

[1] Antoszkiewicz J. D., Metody heurystyczne. Twórcze rozwiązywanie proble-mów, ORGMASZ, Warszawa 1996.

[2] Buzan T., Rusz głową, Rawi, Łódź 1996.

[3] Dewey J., Jak myślimy?, KiW, Warszawa 1987.

[4] Duch W., Katedra Informatyki Stosowanej UMK, wykłady nt. Sztuczna inteli-gencja. Szukanie heurystyczne.

http://www.phys.uni.torun.pl/~duch/Wyklady/AI/AI1-2.ppt

[5] Gasparski W., Projektowanie. Koncepcyjne przygotowanie działań, PWN, Warszawa 1978.

[6] Gigerenzer G., Goldstein D.G., Reasoning the Fast and Frugal Way: Models of Bounded Rationality, Psychological Review, 103 (4), 1996.

[7] Gigerenzer G., Todd P., Simple heuristic that make us smart, Oxford Univer-sity Press, 1999.

[8] Harel D., Rzecz o istocie informatyki, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 2001.

[9] Kozielecki J., Percepcja. Myślenie. Decyzje, PWN, Warszawa 1992.

[10] Lasoń P., Rola inklinacji poznawczych w podejmowaniu decyzji konsumenc-kich, Politechnika Wrocławska, Wrocław, 2000.

[11] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2003.

[12] Nowak E., Tezy do seminarium: Wykorzystanie intuicji (poznania pozazmy-słowego) w podejmowaniu decyzji wojskowych, AON, Warszawa 2001.

[13] Nowak E., Zintegrowany model poznania zmysłowego i pozazmysłowego w podejmowaniu decyzji, AON, Warszawa 2003.

[14] Penc J., Leksykon biznesu, wyd. I, Warszawa 1997.

[15] Piech K., Wprowadzenie do heurystyki, SGH, Warszawa 1998.

[16] Searle J. R., Umysł, mózg i nauka, PWN, Warszawa 1995.

[17] Tadeusiewicz R., Sygnał mowy, WKŁ, Warszawa 1988.