S POSOBY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW INFORMACYJNYCH

Występujące przypadki deficytu informacyjnego są oczywiście zjawi-skiem niepożądanym i nie są zjawizjawi-skiem odosobnionym. W takich sytu-acjach nie można wyłącznie polegać na zdefiniowanych „szablonach” (regu-łach) postępowania, lecz należy skorzystać z rozwiązań niekonwencjonal-nych.

Jeden ze sposobów postępowania w tym względzie prowadzi do intuicji, uważanej za czynnik, który nadaje pewien potencjał twórczy wszelkim dzia-łaniom.

Innym sposobem pozyskiwania informacji jest kreatywne myślenie, wspierające określone metody poszukiwania pomysłów, których zastosowa-nie jest pewną szansą rozwiązania trudnych problemów decyzyjnych.

Dane naukowe zebrane między innymi przez O. Tichomirowa wskazują, że zasadniczą rolę w myśleniu człowieka odgrywają reguły heurystyczne, stąd uznaje się, że myślenie jest czynnością heurystyczną¹. Potwierdzeniem tej tezy jest to, iż nieznane są algorytmy, za pomocą których można z całą pewnością przewidzieć przyszłość, wynaleźć urządzenie techniczne czy też sformułować hipotezę naukową².

W procesie myślenia³ informacje — zakodowane między innymi w poję-ciach i mowie — są przetwarzane za pomocą operacji umysłowych (wnio-skowanie dedukcyjne i indukcyjne, porównywanie, abstrahowanie, uogól-nianie) i reguł sterujących łańcuchami operacji. Reguły algorytmiczne (algo-rytmy) zapewniają rozwiązanie pod warunkiem odpowiedniego ich zastoso-wania, natomiast reguły heurystyczne zwiększają prawdopodobieństwo zna-lezienia rozwiązania problemu i kształtują strukturę procesu myślenia w sytuacjach, w których nie są znane ich algorytmy⁴. Rozwiązywanie trud-nych problemów wspomaga także intuicja, wyobraźnia, swobodna gra sko-jarzeń, a nawet manipulacje z przedmiotami, a zwłaszcza modelami bada-nych zjawisk. Myślenie, które prowadzi do rozwiązań oryginalbada-nych (obiek-tywnie nowych), a zarazem odznaczających się użytecznością (estetyczną, poznawczą, techniczną), nazywane jest myśleniem twórczym.

Wykorzystując prace wielu psychologów (między innymi J. Dewey’a), można przy zastosowaniu reguł heurystycznych wyróżnić kilka głównych faz rozwiązywania problemów⁵. W fazie początkowej dostrzegany jest pro-blem, czyli następuje uświadomienie, że posiadany zasób wiedzy nie wy-starcza do osiągnięcia planowanych celów. Po odkryciu problemu następuje

1 W. Gasparski, Projektowanie. Koncepcyjne przygotowanie działań, PWN, Warszawa 1978.

2 K. Piech, Wprowadzenie do heurystyki, SGH, Warszawa 1998.

3 Myślenie, w szerokim, potocznym znaczeniu — przebieg wszelkich, świadomych procesów psychologicznych, czynność umysłu; w znaczeniu węższym, przyjętym w psychologii — pro-ces rozwiązywania przez człowieka problemów, polegający na przetwarzaniu informacji; ce-lem i wynikiem tego procesu jest poznawanie relacji między zjawiskami lub ich reprezenta-cjami poznawczymi, tj. spostrzeżeniami, wyobrażeniami, pojęciami, sądami. Myślenie jest więc także procesem wytwarzania nowych informacji, które służą albo poznaniu, albo po-dejmowaniu decyzji, a więc działaniu; w procesie rozwiązywania problemów: Nowa Encyklo-pedia Powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2003.

4 Większość problemów, z którymi człowiek ma do czynienia ma taki charakter.

5 J. Dewey, Jak myślimy? KiW, Warszawa 1987.

przejście do drugiej fazy, czyli do aktywnego badania celu oraz danych po-czątkowych, zawartych w sytuacji problemowej. W fazie tej zasadniczą rolę odgrywa myślenie reproduktywne⁶.

W sytuacji problemowej zawarte są różnorodne dane początkowe, czyli informacje zakodowane w postaci spostrzeżeń, wyobrażeń i pojęć. W celu rozwiązania problemu należy wyodrębnić ważne dane, natomiast nieważne odrzucić. Ważne dane⁷ są informacjami, które po wprowadzeniu do bloku pamięci krótkotrwałej, podlegają przetwarzaniu w procesie myślenia.

Kolejny krok w rozwiązaniu problemu stanowi faza wytwarzania pomy-słów, w której powstają nowe hipotezy i metody. W tej fazie nie można jed-noznacznie zidentyfikować przebiegu heurystycznego łańcucha operacji.

Według opracowanego przez niemieckiego psychologa K. Dunckera modelu wytwarzania pomysłów, pomysły rozwiązań powstają stopniowo⁸. W proce-sie tym można wyróżnić trzy zasadnicze części, zwane też poziomami.

W pierwszej części wybierany jest ogólny kierunek poszukiwań rozwiązania, co w pewnym sensie ogranicza rejon poszukiwań i decyduje o dalszym przebiegu procesu wytwarzania pomysłów. Kierunek poszukiwań jest wy-znaczony przez reguły heurystyczne. Dla większości problemów istnieje możliwość wyboru spośród wielu kierunków poszukiwań pomysłu rozwią-zania. Wybór, lub inaczej mówiąc – odkrycie właściwego kierunku poszuki-wań, jest kluczową operacją w wytwarzaniu pomysłu, decydującą o powo-dzeniu w rozwiązywaniu problemów. Zgodnie z wybranym kierunkiem two-rzone są pomysły cząstkowe, które stanowią zarys rozwiązania (to drugi poziom w omawianym modelu). Pomysł cząstkowy nie jest w pełni określo-ny i sprecyzowaokreślo-ny, zawiera on luki, które w przyszłości powinokreślo-ny zostać uzupełnione.

W trzecim poziomie następuje skonstruowanie ostatecznego pomysłu, którego odrzucenie wiąże się z koniecznością powtórzenia poprzedniej ope-racji. Jeżeli to nie daje pozytywnego rezultatu, trzeba zmienić kierunek po-szukiwań. W końcowym etapie procesu rozwiązywania problemów następu-je weryfikacja pomysłów, polegająca na ocenie (ewolucji) efektów myślenia w świetle posiadanych informacji. W wyniku tej weryfikacji następuje przy-jęcie bądź odrzucenie pomysłu. Do tego celu można wykorzystać: weryfika-cję sukcesywną lub weryfikaweryfika-cję jednoczesną. Pierwsza z nich polega na wy-suwaniu pomysłu wraz z jednoczesną jego weryfikacją. Jeśli jego ocena da wynik negatywny, to tworzony jest następny pomysł, także podlegający we-ryfikacji. Proces weryfikacji trwa tak długo, aż jeden z pomysłów zostanie zaakceptowany jako ostateczne rozwiązanie.

Jak dowodzą przeprowadzone badania, wiele odkryć naukowych po-wstało w rezultacie połączonych „działań” intuicji i racjonalnego myślenia.

Diagnozując walory intuicji pod względem przedmiotu poznania, nie można pominąć funkcjonowania mózgu w tym obszarze rozważań. Prawa półkula mózgu umożliwia intuicyjny wgląd w strukturę i prawa natury, z kolei lewa

6 J. Kozielecki, Percepcja. Myślenie. Decyzje, PWN, Warszawa 1992.

7 O tym, co jest ważne w sytuacji problemowej, decyduje cel, jaki należy osiągnąć.

8 J. Kozielecki, Percepcja. Myślenie. Decyzje, PWN, Warszawa 1992.

jego część jest w stanie przetłumaczyć to na język logiki i matematyki⁹. Zdaniem E. Nowaka wszyscy posiadamy ten sam instrument, który zależnie od sposobu wykorzystania decyduje, czy działamy intuicyjnie, racjonalnie, albo po części intuicyjnie i racjonalnie.

Zgodnie z definicją, intuicja to przyglądanie się, przeczucie, zdolność przewidywania, twórcza wyobraźnia. To również narzucające się przekona-nie, trudne do uzasadnienia, powstające w wyniku nieświadomego przenie-sienia postaw wytworzonych w stosunku do podobnych sytuacji w przeszło-ści lub do wyniku działania bardzo słabych bodźców¹⁰. To co znamienne dla przedstawionej definicji, to swego rodzaju powiązanie intuicji z wyobraźnią i wizualizacją¹¹.

Tworzenie obrazów mentalnych w mózgu na podstawie wcześniejszych doświadczeń absorbujących nasze zmysły jest określane mianem wizualiza-cji.

Z kolei wyobraźnia nie korzysta z bezpośrednich doświadczeń zmysło-wych i dzięki temu możemy sobie w dosłownym tego znaczeniu wyobrazić wszystko. Zarówno wizualizacja, wyobraźnia, jak i intuicja są domeną pra-wej półkuli i są bardzo subiektywne. Wyobraźnia odrzuca logikę, natomiast wizualizacja jest bardziej akceptowalna przez logikę.

Cechą znamienną jest to, że rozwijając wyobraźnię aktywizowana jest pra-wa półkula, a tym samym rozwijana intuicja. Dzięki takiemu funkcjonopra-wa- funkcjonowa-niu, w trakcie rozwiązywania wszelkich problemów, w tym także informa-cyjnych, angażowana jest nie tylko lewa logiczna półkula, ale przede wszystkim prawa, która wzbogaca nasze decyzje o elementy podświadome.

Dzięki intuicji i instynktowi, jak twierdzi L. Day¹² udaje się przetrwać najcięższe chwile. Dotyczy to rozwiązywania problemów o strukturze trudno przewidywalnej, której charakter losowy wymusza często podejmowanie decyzji o charakterze niezdeterminowanym. Stąd nie ulega wątpliwości, że intuicja wraz ze swoimi pochodnymi może w sytuacjach deficytu informacji okazać się niezastąpiona. Jedynym problemem jest jej „wdrożenie” w sys-temy inteligentne.

Innym, równie ważnym problemem jest to, czy komputery w prostych sytuacjach będą jedynie pełnić rolę zwykłych „podpowiadaczy”, czy też będą mogły „myśleć”, rozwiązując złożone problemy? Trudno przecież wyobrazić sobie taki komputer, który cechowałby się umysłem, odznaczającym się świadomością, intencjonalnością¹³, subiektywnością czy też zdolnością do przyczynowego oddziaływania. Stany umysłowe człowieka są jedynie wła-ściwościami mózgu, a zarazem jego procesami psychicznymi, powstałymi na skutek jego działania. Dlatego dosłowne przełożenie stanów funkcjono-wania ludzkiego mózgu i komputera jest przez wielu ekspertów uznawane za bardzo wątpliwe lub co najmniej kontrowersyjne. Stąd jedynie w skrajnie

9 E. Nowak, Tezy do seminarium: Wykorzystanie intuicji (poznania pozazmysłowego) w podej-mowaniu decyzji wojskowych, AON, Warszawa 2001.

10 R. Tadeusiewicz, Sygnał mowy, WKŁ, Warszawa 1988.

11 E. Nowak, Zintegrowany model poznania zmysłowego i pozazmysłowego w podejmowaniu decyzji, AON, Warszawa 2003.

12 Autorka Praktycznej intuicji.

13 J. R. Searle, Umysł, mózg i nauka, PWN, Warszawa 1995.

dużym uproszczeniu można pozwolić sobie na analogię mózgu i komputera oraz umysłu i programu komputerowego. Optymiści w tym zakresie wyraża-ją pogląd, że wprawdzie nie stworzono jeszcze odwzorowań umysłów w po-staci programów komputerowych, ale jest to możliwe, tylko wymaga wielu badań oraz czasu. Wśród grupy specjalistów propagujących powyższy po-gląd znajdują się między innymi psychologowie, którzy w swoich badaniach nad konstrukcją programów symulujących¹⁴ wykorzystują tzw. zdobycze cybernetyki¹⁵.