KULTUROWEGO
OCHRONA DÓBR KULTURY WSPÓŁCZESNEJ JAKO DZIAŁANIE W SFERZE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
Znaczenie dziedzictwa narodowego dla państwa w rozumieniu narodu podkreślane jest już w ustawie zasadniczej. Nawiązując w preambule do dziedzictwa historycznego, Konstytucja RP z 1997 r.485 wskazuje na moralne zobowiązania współczesnego pokolenia, by dbać o te wartości z myślą o pokoleniach przyszłych. W art. 5 postanawia się, że „Rzeczpospolita Pol-ska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego (…)”. Udzielać będzie także pomocy Polakom zamieszkałym za granicą „w zachowaniu ich związ-ków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”486. W art. 6 natomiast postanowiono, że „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kul-tury, będącej źródłem tożsamości Narodu Polskiego, jego trwania i rozwoju”. W tym zakre-sie nakłada na władze publiczne obowiązek realizacji jej postanowień487 wprowadzając jednocześnie do porządku prawnego pojęcia dziedzictwa narodowego, narodowego dziedzic-twa kulturalnego oraz dóbr kultury. Wydaje się, że pojęciem nadrzędnym nad pozostałymi jest tu dziedzictwo narodowe.
485 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (DzU 1997 nr 78 poz. 483 z późn. zm.).
486 Art. 6 ust. 2 Konstytucji …, op. cit.
Aktem prawa powszechnie obowiązującego, odnoszącym się do zarysowanego obszaru, jest ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami488. W swej treści defi -niuje m.in. przedmiot, jak i zakres oraz formy ochrony zabytków, w tym opieki nad nimi. Z punktu widzenia terminologicznego jest ona bardzo istotna dla właściwej kwalifi kacji dóbr dziedzictwa narodowego w kontekście ich oceny jako zabytku. Zgodnie z jej postano-wieniami zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową489. Ustawodawca poszedł jednak dalej doko-nując podziału tej kategorii pojęciowej na zabytki nieruchome, ruchome oraz archeolo-giczne. Zabytkiem nieruchomym, w myśl ustawy, będzie nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości spełanijący określone przez ustawę kryteria zabytku. Zabytkiem ruchomym będzie natomiast rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych spełniających okre-ślone przez ustawę kryteria zabytku. Natomiast zabytkiem archeologicznym ustawa nazywa „zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem”490. W art. 6 przedstawiony został katalog otwarty, ułatwiający kwalifi kację zabytku. Zatem zabytek jest wytworem myśli ludzkiej o wartości historycznej. Ważne jest kryterium czasowe nakazujące odnieść się przy ocenie do minionej epoki bądź zdarzenia.
Pojawia się tu jednak pytanie, czy termin zabytek wypełnia w całości pojęcie dziedzictwa narodowego, do ochrony którego zobowiązuje ustawa zasadnicza? Słownikowa defi nicja mówi, że dziedzictwem jest dobro materialne (nieruchomości i majątek ruchomy) otrzymane w spadku oraz dobra duchowe (kulturalne, naukowe itp.) pozostawione przez przodków następnym pokoleniom491. Zatem dziedzictwem narodowym, w rozumieniu słownikowym, będą wymienione dobra jako wartości narodu pozostawione przez przodków. W tym sensie wydaje się, że dziedzictwo narodowe to zabytki (rzeczy ruchome, jak i nieruchome).
Czy zatem dziedzictwem narodowym nie będą dobra materialne i niematerialne (duchowe), mające istotną wartość kulturalną lub naukową dla narodu, których wytwórcy żyją? Dla uzyskania
488 Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DzU 2003 nr 162 poz. 1568 z późn. zm.).
489 Art. 3 pkt. 1, ibidem.
490 Art. 3 pkt. 4, ibidem.
odpowiedzi na to pytanie potrzebna jest dalsza analiza przepisów prawa odnoszących się do problematyki dziedzictwa kulturowego.
Nieco inaczej zabytki defi niuje Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kul-turalnego i nakul-turalnego492. W art. 1 określając pojęcie dziedzictwa kulturalnego jako zabytki wymienia takie kategorie, jak „dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych ele-mentów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki”. Nie wprowadzono tu kryterium czasowego. Podobnie rzecz się ma przy określaniu kategorii miejsc zabytkowych, którymi będą „dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego”. Dodatkowo za dziedzictwo kulturalne uznaje „zespoły budowli oddziel-nych lub łączoddziel-nych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajo-brazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki”. Zatem w rozumieniu konwencji zabytkami (w tym miejscami zabytkowymi) będą dzieła człowieka, które wyróżnia wyjątkowa i powszechna wartość historyczna, naukowa lub arty-styczna, gdzie czas wydaje się mieć znaczenie jedynie przy kategorii historycznej.
W polskim porządku prawnym kolejnym aktem prawa bezpośrednio odnoszącym się do poruszanej tu materii jest ustawa z 21 listopada 1996 r. o muzeach493, regulująca problema-tykę związaną z organizacją i funkcjonowaniem muzeów. W art. 1. stanowi, że „muzeum jest jednostką organizacyjną (…), której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr natural-nego i kulturalnatural-nego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym (…)”. Określa jednocześnie, czym są muzealia ( art. 21 ust. 1). Warto zwrócić uwagę, że muzealia to nie tylko zabytki. Wniosek ten wysnuć można z treści art. 21. ust. 1 określają-cego, że „muzealiami są rzeczy ruchome i nieruchomości stanowiące własność muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów”. Przyjąć należy, że ustawodawca świadomie nie użył tu określenia ‘zabytki’, pomimo że w ustawie termin ten pojawia się wielokrotnie. Ewentualne wątpliwości rozwiewa art. 24 ust. 3 mówiący „w przypadku muzealium będącego zabytkiem” . Warto zwrócić uwagę, że ustawa ta znacznie szerzej, niż wcześniej prezentowana, odnosi się do dziedzictwa kulturalnego obejmując tym terminem dorobek całej ludzkości.
492 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w Paryżu 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji (DzU 76 nr 32 poz. 190)
W analizie rozważanego zagadnienia pomocna jest także, regulująca problematykę ochrony dziedzictwa narodowego, ustawa o bibliotekach494. W art. 3. ust. 1 określa się, że „biblioteki i ich zbiory stanowią dobro narodowe oraz służą zachowaniu dziedzictwa narodowego”. Dalej ustawodawca postanowił, że materiałami bibliotecznymi są „w szczególności doku-menty zawierające utrwalony wyraz myśli ludzkiej, przeznaczone do rozpowszechniania, niezależnie od nośnika fi zycznego i sposobu zapisu treści, a zwłaszcza: dokumenty grafi czne (piśmiennicze, kartografi czne, ikonografi czne i muzyczne), dźwiękowe, wizualne, audiowi-zualne i elektroniczne”. Także w tym przypadku ustawa wskazuje, że dziedzictwo narodowe to szerszy obszar niż tylko zabytki.
Do problematyki ochrony dziedzictwa narodowego odnosi także ustawa o gospodarce nie-ruchomościami, która w swej treści posługuje się pojęciem zabytku, odsyłając jednocześnie w zakresie jego interpretacji do wspomnianej już ustawy ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zarówno ten akt prawny, jak i ustawa Prawo budowlane495 odnoszą się bezpo-średnio jedynie do problematyki ochrony zabytków nieruchomych, odwołując się do ustawy o ochronie zabytków i opiece nad nimi.
Przestrzeń prawną w tej sferze uzupełniają także akty prawa międzynarodowego. Nadmienić należy, że Polska jest także sygnatariuszem Europejskiej konwencji kulturalnej z 1954 r.496 oraz Europejskiej konwencji o ochronie dziedzictwa archeologicznego z 1992 r.497, a także szeregu dwustronnych umów międzynarodowych regulujących problematykę ochrony dzie-dzictwa narodowego. Z punktu widzenia terminologicznego nie wnoszą one jednak istot-nych zmian.
Warto także w tym miejscu odnieść się do regulacji w zakresie ochrony dziedzictwa narodo-wego na wypadek konfl iktu zbrojnego. Tragiczna historia Europy początku XX wieku zmu-siła społeczność międzynarodową do działań w kierunku szczególnej ochrony dóbr kultury. Kilkadziesiąt lat działań w tym zakresie498 zaowocowało podpisaniem w 1954 r. Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfl iktu zbrojnego499.
494 Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (DzU 1997 nr 85 poz. 539 z późn. zm.)
495 Ustawa z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (DzU 1994 nr 89 poz. 414 z późn. zm.).
496 Europejska konwencja kulturalna sporządzona w Paryżu dnia 19 grudnia 1954 r. (DzU 1954 nr 8 poz. 44).
497 Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (DzU 1996 nr 120 poz. 564).
498 Jednymi z pierwszych aktów prawa międzynarodowego, odnoszącymi się do szczególnej ochrony dóbr kultury na wypadek wojny były tzw. konwencje haskie (1907). Podjęto się tam regulacji zasady prowadzenia wojen, w tym ochrony ludności i dóbr kultury.
W art. 1 określono, że dobrami kulturalnymi są:
– dobra ruchome lub nieruchome, które posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kultural-nego narodu, na przykład zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak świeckie; stanowiska archeologiczne; zespoły budowlane posiadające jako takie znaczenie historyczne lub artystyczne; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji;
– gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowy-wanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych;
– ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych.
Zatem dobra kulturalne, to nie tylko te, które posiadają wartość historyczną.
W tym zakresie wypowiedział się także polski ustawodawca w ustawie z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej500. W akcie tym nakazuje się ochronę mienia narodowego na wypadek wojny. Nakaz ten doprecyzowany został w art. 137, gdzie określając cel działania obrony cywilnej, wskazuje się „ochronę ludności, zakła-dów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury (…)”. Na podstawie tejże ustawy wydane zostało rozporządzenie Rady Ministrów z 25 czerwca 2002 r. w sprawie szczegóło-wego zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin. W par. 3 pkt 11 określono, że do zakresu działania szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin, na ich obszarze działania, należy planowanie i zapewnienie ochrony oraz ewakuacji dóbr kultury i innego mienia na wypadek zagrożenia zniszczeniem. Zatem szczególną ochroną objęte winny być nie tylko zabytki, lecz szeroko rozumiane dobra kultury.
Wydaje się, że punktem wyjściowym do dyskusji nad zakresem szczególnej ochrony dzie-dzictwa narodowego w Polsce może być nieobowiązująca już ustawa o ochronie dóbr kul-tury501, która przedstawianą tu problematykę traktowała całościowo. W swej treści nie ograniczała się do wąskiego zakresu zabytków, lecz odnosiła się w szerokim kontekście do dóbr kultury, defi niując je jako „każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną”. Odnosiła się zatem całościowo do dziedzic-twa narodowego w sensie historycznym (wytwory przodków), jak i współczesnym (istotne
500 DzU 1967 nr 44 poz. 1534-tekst jednolity.
wartości wytworzone przez współczesnych), wskazując na dziedzictwo narodowe jako ciągły proces. Myśl ta znajduje także wyraz w art. 5 określającym zakres ochrony dla dóbr kultury nie będących zabytkami, takich jak:
– zespoły budowalne o wartości architektonicznej;
– dzieła sztuk plastycznych: rzeźby, malarstwa, dekoracji, grafi ki i iluminatorstwa; – rzemiosł artystycznych, broni, strojów, numizmatyki i sfragistyki;
– wyroby szczególnie charakterystyczne dla (…) nowoczesnych form gospodarki, techniki i nauki, gdy są unikatami lub wiążą się z ważnymi etapami postępu technicznego;
– rzadkie okazy przyrody żywej lub martwej, jeżeli nie podlegają przepisom o ochronie przyrody;
– materiały biblioteczne, jak rękopisy, autografy, iluminacje, (…) pierwodruki, druki-unikaty i inne cymelia, mapy, plany, nuty, ryciny, inne zapisy obrazu lub dźwięku, instru-mentaria, oprawy;
– kolekcje i zbiory, posiadające wartość artystyczną (…) jako całość, niezależnie od rodzaju i wartości poszczególnych składników, jeżeli nie wchodzą w skład narodowego zasobu archiwalnego;
– pracownie i warsztaty wybitnych twórców i działaczy, jak również dokumenty i przed-mioty związane z ich życiem i działalnością;
– inne przedmioty nieruchome i ruchome, zasługujące na trwałe zachowanie ze względu na ich wartość naukową, artystyczną lub kulturalną;
– krajobraz kulturowy w formie ustanawianych stref ochrony konserwatorskiej, rezerwatów i parków kulturowych502.
Idea ochrony szerszego obszaru dóbr kultury, a nie tylko zabytków znalazła wyraz w art. 11 stanowiącym, że „obowiązkiem wojewodów i organów jednostek samorządu terytorialnego jest dbałość o dobra kultury i podejmowanie działań ochronnych oraz uwzględnianie zadań ochrony zabytków (…)”.
Czy więc ta część dorobku kulturalnego, która nie ma wartości historycznej przestała być chroniona?
W odpowiedzi na to pytanie z pomocą przychodzi analiza postanowień ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym503. Ten akt prawa także rozróżnia pojęcie dziedzictwa kul-turowego i zabytków (art. 1 ust. 2 pkt. 4). Wprowadza także istotne dla niniejszych rozważań
502 Art. 5, ibidem.
pojęcie „dóbr kultury współczesnej”. Jako takie określa „niebędące zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza i detale, zespoły budynków, zało-żenia urbanistyczne i krajobrazowe, będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących pokoleń, jeżeli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna”504.
W dalszej treści odnosi się do warunków ochrony tychże wartości w kontekście przedsięwzięć w obszarze planowania i zagospodarowania przestrzennego. W art. 10 ust. 1 pkt 4 określono, że w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego “uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z: (…) stanu dziedzictwa kulturowego i zabyt-ków oraz dóbr kultury współczesnej”, a w szczególności „obszary i zasady ochrony dziedzic-twa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”.
Co niezwykle ważne dla prowadzonych tu rozważań, wprowadzono w życie nakaz (art. 15 ust. 2 pkt. 4) sporządzenia w planie miejscowym zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabyt-ków oraz dóbr kultury współczesnej”, co dało podstawę do tworzenia list dóbr kultury współ-czesnej.
Jak z powyższego wynika zadanie szczególnej ochrony dóbr kultury współczesnej zostało scedo-wane na administrację samorządową, a więc dalej pozostaje w gestii administracji publicznej. Potrzeba ochrony dziedzictwa narodowego w szerokim rozumieniu tego pojęcia, a więc nie tylko zabytków, ale i dóbr kultury współczesnej jest coraz częściej płaszczyzną dyskusji także na forum konserwatorów zabytków505. W wielu województwach polityka ochrony dóbr tury współczesnej wchodzi na coraz wyższe pułapy. Powstają przy tym zestawienia dóbr kul-tury współczesnej będące źródłem informacji zarówno o samych dobrach kulkul-tury, jak i wiedzy o nich i konieczności ich ochrony506.
Jak wynika z powyższej analizy dziedzictwo narodowe to nie tylko dobra materialne o war-tości historycznej. Wydaje się, że objęcie ochroną jedynie zabytków byłoby poważnym zanie-dbaniem ze strony współczesnego pokolenia w kontekście obowiązku zachowania dorobku kulturowego z myślą o pokoleniach następnych.
504 Art. 2 pkt. 10, ibidem.
505 Patrz stanowisko Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków umieszczone na ofi cjalnej stronie internetowej Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (http://www.mwkz.pl/archiwum-aktualnosci-lista/971-objcie-prawn-form-ochrony-dobr-kultury-wspoczesnej-okrelenia-kryteriow-i-zasad-ich-ochrony [dostęp: 10.01.2017 r.]).
506 Patrz ofi cjalna strona internetowa samorządu małopolskiego (https://www.malopolska.pl/publikacje/kultura/atlas-dobr-kultury-wspolczesnej-wojewodztwa-malopolskiego [dostęp 10.01.2017 r.]).
To co dzisiaj defi niujemy jako zabytek było przecież dla ówczesnych pokoleń dobrem kul-tury współczesnej. Zatem misja ochrony dziedzictwa narodowego w równym stopniu winna obejmować dbałość o spuściznę po naszych przodkach, jak i dbałość o to co wypracowało nasze pokolenie w sferze kulturowej. Granica pomiędzy zabytkiem, a dobrem kultury współ-czesnej jest bardzo krucha. Z racji szybko przemijającego czasu wartości, których jeszcze nie-dawno nie kwalifi kowano jako zabytki, do tej kategorii są już zaliczane.
Zasadnym zatem wydaje się zaproponowanie, aby rozważyć ewentualność rozszerzenia zakresu przedmiotowego projektu pt. „Opracowanie innowacyjnego systemu zarządzania bezpieczeństwem obiektów zabytkowych w zurbanizowanych centrach miast” o obiekty nie kwalifi kujące się obecnie do kategorii zabytków, ze względu na swoją wartość dla dziedzictwa narodowego oraz fakt, iż w perspektywie czasu spełnią one kryteria do kwalifi kacji jako obiekt zabytkowy. Warto dodać, że działanie to pozwoli na płynne przejmowanie pod ochronę dóbr kultury współczesnej, a w perspektywie zabytków.
Istotnym argumentem jest tu fakt, że zwiększenie funkcjonalności systemu może odbyć się bez zmiany jego charakterystyki. Obiekty zabytkowe oraz obiekty kultury współczesnej cha-rakteryzują się tożsamymi cechami fi zycznymi, różni je przede wszystkim czas powstania.
Bibliografi a:
1. Europejska konwencja kulturalna sporządzona w Paryżu dnia 19 grudnia 1954 r. (DzU 1954 nr 8 poz. 44).
2. Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego sporządzona w La Valetta 16 stycznia 1992 r. (DzU 1996 nr 120 poz. 564).
3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 02 kwietnia 1997 r. (DzU 1997 nr 78 poz. 483 z późn. zm.). 4. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfl iktu zbrojnego wraz z regulaminem wyko-nawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfl iktu zbroj-nego, podpisane w Hadze 14 maja 1954 r. (DzU 1957 nr 46 poz. 212).
5. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów.
6. Ustawa z 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (DzU 1962 nr 10 poz. 48).
7. Ustawa z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej(DzU 1967 nr 44 poz. 1534 – tekst jednolity).
9. Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DzU 2003 nr 162 poz. 1568 z późn. zm.).
10. Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (DzU 1997 nr 85 poz. 539 z późn. zm.)
11. Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU 2003 nr 80 poz. 717 z późn. zm.).
12. Ustawa z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (DzU 1994 nr 89 poz. 414 z późn. zm.).
13. Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji (DzU 76 nr 32 poz. 190). 1. Ofi cjalna strona internetowa Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (http:// www.mwkz.pl/archiwum-aktualnosci-lista/971-objcie-prawn-form-ochrony-dobr-kultury-wspoczesnej-okrelenia-kryteriow-i-zasad-ich-ochrony [dostęp: 10.01.2017 r.]).
2. Ofi cjalna strona internetowa samorządu małopolskiego (https://www.malopolska.pl/publikacje/ kultura/atlas-dobr-kultury-wspolczesnej-wojewodztwa-malopolskiego [dostęp 10.01.2017 r.]).
dr Sławomir Górski
Departament Ochrony Ludności i Zarządzania Kryzysowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji