Określenie gatunku literackiego „mowa pożegnalna”

Wydarzenie rozgrywające się w wieczerniku, razem z mowami Jezu-sa i Jego modlitwą w J 13-17, można zaklasyfikować jako gatunek litera-cki mowa pożegnalna¹⁵⁰. Gatunek literacki mowy pożegnalnej da się opisać jako układ motywów literackich, za pomocą których przedstawia się ostatnie przemówienie oraz czyny głównej postaci, gromadzącej swoich naśladowców vis-à-vis zbliżającej się śmierci. Wobec uczniów lub potomków postać ta re-kapituluje swoje życie i adresuje do nich ostatnie nauczanie¹⁵¹.

Podmiotem mowy jest postać, która posiada wyraźne znaczenie w hi-storii swego narodu, w Biblii człowiek przez Boga wybrany¹⁵². Ostatnie mo-menty życia autorytetu narodowego, filozoficznego oraz religijnego dodają nadzwyczajnej wagi nauce, którą zostawia najwierniejszym naśladowcom¹⁵³.

150 Andreas Dettwiler (Die Gegenwart des Erhöhten, s. 27.) określa dwa gatunki lite-rackie, które były fundamentem dla kompozycji literackiej J 13-17: mowę pożegnalną i gno-stycki Dialog ze Zbawcą. W przypadku tego drugiego wymienia tylko jeden motyw literacki (dialog Jezusa-Zbawcy ze swoimi uczniami), a określenie gatunku opiera głównie na parale-lach treściowych, technice literackiej Misverständnis oraz celu pragmatycznym – pociecha uczniów. Jeden motyw literacki nie wystarcza w tym przypadku na określenie gatunku li-terackiego, poza tym pociecha uczniów nie jest jedynym ani głównym celem tekstu J 13-17.

151 Zob. E. Stauffer, Abschiedsreden, RAC 1, kol. 31. Por. R.E. Brown, The Gospel ac-cording to John, vol. 2, s. 597n. Por. E. Bammel, The Farewell Discourse of the Evangelist John and its Jewish Heritage, TynBull 44 (1993), s. 103.

152 Zob. W.S. Kurz, Luke 22:14-38 and Greco-Roman and Biblical Farewell Addresses, JBL 104 (195), s. 255-256.

153 Por. M. Reiser, Sprache und literarische Formen des Neuen Testament: Eine Einfüh-rung. Padeborn–München–Wien–Zürich, 2001, s. 151. Siła ostatnich słów konającego była w literaturze hellenistycznej wykorzystywana często dla protestu antymonarchistycznego.

Oskarżenie cesarza słowami umierającego moralnego autorytetu – często skazanego na śmierć poprzez samego władcy – miało nadzwyczajną wagę. Zob. K. Berger, Hellenistische Gatungen im Neuen Testament, ANRW 25/2 (194), s. 1257.

Powagę mowy, którą jej dodaje zbliżająca się śmierć, mistrzowsko wyraził W. Szekspir w dramacie Tragedia Ryszarda II:

Ach, przecież mówią, że głos konających Zmusza uwagę jak hymn uroczysty Tam, gdzie słów mało, rzadko giną słowa, Bo ci wetną prawdą, którym męką mowa Ten, co ma zmilknąć, większą baczność budzi Niż ten, w kim zdrowie szczebioce za młodu, Głębiej się wyraża śmierć niż żywot ludzi...¹⁵⁴

Gatunek literacki mowa pożegnalna był gatunkiem często spotykanym w piśmiennictwie starożytnym. Już w Starym Testamencie odnajdujemy początki tego gatunku literackiego (por. Rdz 27,27-29.3-40¹⁵⁵; Rdz 47,29 – 49,33¹⁵⁶; Pwt 33¹⁵⁷; Joz 23-24^15, 1 Krl 2,1-10; Tob 14,1-11; 1 Mch 2,49-70).

Wielki rozwój gatunku literackiego mowa pożegnalna, często nazywa-nego testamentem¹⁵⁹, nastąpił szczególnie w epoce literatury międzytesta-mentalnej. Martin Winter¹⁶⁰ rozpoznaje cztery etapy rozwoju tego

gatun-154 W. Szekspir, Tragedia Ryszarda II, w: tenże, Dzieła Dramatyczne, t. 3, przeł. S. Koź-mian, Warszawa 1973, s. 124, (akt 2, scena 1).

155 Błogosławieństwa Izaaka nie możemy z całą pewnością zaliczyć do tego gatunku literackiego, ponieważ nie zawiera wszystkich motywów literackich mowy pożegnalnej, swo-im literackswo-im charakterem zbliża się jednak do tego gatunku literackiego.

156 Na temat literackiego pokrewieństwa Mowy pożegnalnej Jakuba z Mową pożeg-nalną Czwartej Ewangelii por. E. Córtes, Los Discursos de Adiós de Gn 49 a Jn 13-17 [CSP 23], Barcelona 1976.

157 Cała księga Powtórzonego Prawa stanowi w pewnym sensie Mowę pożegnalną Mojżesza. W taki sposób pojmuje księgę Powtórzonego Prawa Aelred Lacomara (Deutero-nomy and the Farewell Discourse (Jn 13:31 – 16:33), CBQ 36 (1974), s. 63-4), który bardzo szczegółowo porównuje księgę Pwt z J 13,33 – 16,33. Jednakże ostatnia mowa w Pwt 33 ma najwyraźniej charakter Mowy pożegnalnej, gdyż występuje po zapowiedzi śmierci Mojżesza (por. Pwt 33,1).

15 Znajdujemy tu właśnie dwie Mowy pożegnalne Jozuego, starszą Joz 24, oraz młod-szą Joz 23, wzorującą się na poprzedniej.

159 Nazwa tego gatunku często jest używana zamiennie z nazwą Testament. Nazwa Testament bywa jednak używana również dla gatunku literackiego, który nie jest mową roz-budowaną, ale tylko jednym lub dwoma zdaniami. Testamentem bywają nazwane np. ostat-nie słowa Jezusa na krzyżu wypowiedziane do swojej Matki i umiłowanego ucznia. Por.

J. Kudasiewicz, Testament Jezusa (J 19,25-27). Nowe trendy interpretacyjne, RTK 37 (1990) z. 1 s. 49-61. Martin Winter (Das Vermächtnis Jesu und die Abschiedsworte der Väter, Gat-tungsgeschichtliche Untersuchung der Vermächtnisrede im Blick auf Joh 13-17 [FRLANT 161], Göttingen 1994, s. 3) stosuje jednak nazwę Vermächtnisrede, ponieważ jego zdaniem na-zwa Mowa pożegnalna (Abschiedsrede) jest we wpółczesnej literaturze używana w znacze-niu zbyt ogólnym. Mówi, iż Vermächtnisrede jest „eine speziele Form der Abschiedsreden”.

Tamże, s. 3.

160 Zob. M. Winter, Das Vermächtnis Jesu und die Abschiedsworte der Väter, s. 205-211.

ku literackiego. Pierwszy etap obejmuje przedliterackie początki, sięgające czasów nomadów, opisujące błogosławieństwo udzielane przez konającego.

Następnymi są trzy stadia literackie: I stadium literackie nadal rozwija bło-gosławieństwo konającego; II stadium – odpowiadające czasowi powstania dzieła deuteronomistycznego – zawiera już trzy podstawowe części mowy (ocena przeszłości, pareneza, zapowiedź przyszłości); w ostatnim, III sta-dium, podstawowy schemat jest wzbogacany o wpływy mądrościowe oraz apokaliptyczne. W stadium ostatnim powstaje najwięcej dzieł¹⁶¹.

E. Cortés zwrócił uwagę na fakt, iż przy formalnym budowaniu mów pożegnalnych, przy wykorzystaniu materiału tradycji starotestamentowej, używana była często technika midraszu¹⁶². Różne testamenty znalezio-no również w Qumran. Poza licznymi fragmentarycznymi tekstami są to na przykład: Testament Lewiego (1Q21; 4Q213-214), Testament Neftalego (4Q215); Testament Abrama (4Q543).

Najliczniejszą grupę Testamentów stanowią teksty apokryficzne: Testa-menty Dwunastu Patriarchów, Testament Hioba, Testament Abrahama, Te-stament Izaaka, TeTe-stament Jakuba, TeTe-stament Mojżesza, TeTe-stament Salomo-na, Testament Adama, Testament Ezechiasza, Testament Zozima¹⁶³. Utwory te nie tworzą jednak jednolitego gatunku literackiego, ponieważ w ich skład wchodzą różnorodne elementy, między innymi również apokaliptyka¹⁶⁴.

W Nowym Testamencie gatunek literacki mowy pożegnalnej nie ogra-nicza się tylko do Czwartej Ewangelii. Już w opisie przemienienia Jezusa w Ewangelii według św. Łukasza (por. Łk 9,2-36) pojawia się element ty-powy dla tego gatunku literackiego – niebiańska zapowiedź śmierci „wybra-nego” (por. Łk 9,31)¹⁶⁵. W rzeczywistości jednak mowę pożegnalną tworzy dopiero 22 rozdz. Ewangelii według św. Łukasza, ściślej Łk 22,14-3¹⁶⁶.

Rów-161 O popularności tego gatunku literackiego świadczy również fakt, iż często mariał innych gatunków literackich został przemodelowany w kształt mowy pożegnalnej – te-stamentu. Np. Testament Hioba nie jest niczym innym, jak tylko odtwarzaniem biblijnego opowiadania na sposób mów wygłoszonych przez Hioba, który chciał jeszcze przed śmiercią opowiedzieć swoim synom o przeszłych wydarzeniach. Por. E. Bammel, The Farewell Dis-course of the Evangelist John and its Jewish Heritage, s. 104.

162 Zob. E. Córtes, Los Discursos de Adiós de Gn 49 a Jn 13-17, s. 64-66.

163 Por. S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej [BZTNT 1], Kra-ków 1994, s. 206.

164 Zob. tamże, s. 205. Bliżej o zagadnieniu gatunków literackich testament / mowa pożegnalna w czasie międzytestamentowym zob. E. von Nordheim, Die Lehre der Aleten:

I. Das Testament als Literaturgattung im Judentum der Hellenistisch-Römischen Zeit [ALGH 13], Leiden 190, s. 229-242.

165 Por. E. Bammel, The Farewell Discourse of the Evangelist John and its Jewish Heri-tage, s. 104.

166 Por. W.S. Kurz, Luke 22:14-38 and Greco-Roman and Biblical Farewell Addresses, s. 251.

nież przemówienie Pawła w Milecie do starszych Kościoła efeskiego (por. Dz 20,17-3), zanim udał się do Jerozolimy, jest określane jako mowa pożegnal-na¹⁶⁷. Drugi list Piotra jest także komponowany zgodnie ze schematem tego gatunku literackiego, o czym najwyraźniej świadczą wiersze 2 P 1,12-15^16. Cechy charakterystyczne tego gatunku możemy znaleźć również w Drugim Liście do Tymoteusza¹⁶⁹.

Gatunek ten rozpowszechniony był również w piśmiennictwie grecko-rzymskim, znany pod nazwami exitus illustrium virorum lub ultima ver-ba¹⁷⁰. Jako model mowy pożegnalnej służy Phaedo¹⁷¹. Dzieło to prezentuje ostatnie przemówienie Socratesa przed popełnieniem samobójstwa. Oprócz tego istnieją jeszcze inne dzieła: Cato Minor (66-70) od Plutarcha, Epicurus od Diogena Laertia, mowa pożegnalna Seneki w Tacytowych Annales (15,62-63), itd.¹⁷².

Porównując biblijne i grecko-rzymskie mowy pożegnalne jezuita Wi-liam S. Kurz dochodzi do wniosku, iż poza literackim pokrewieństwem istnieje między nimi wielka rozbieżność. W grecko-rzymskich mowach po-żegnalnych głównymi postaciami są działacze polityczni lub filozofowie. Po wygłoszeniu mowy najczęściej popełniają samobójstwo. W związku z tym ich przemówienia są często znaczeniowo związane ze śmiercią, a dokład-niej z kwestią godnej śmierci i życia po śmierci. Taka perspektywa jest obca biblijnym mowom pożegnalnym. W grecko-rzymskich dziełach poza tym brak wyraźnego podkreślenia Bożego planu, ludzi wybranych przez Boga,

167 Por. H.J. Michell, Die Abschiedsrede des Paulus an die Kirche Apg 20:17-38, Motiv-geschichte und theologische Bedeutung [StANT 35] München 1973.

16 Zob. R.J. Bauckham, Jude, 2 Peter, [WBC 50], Dalas 197.

169 Por. M. Reiser, Sprache und literarische Formen des Neuen Testament, s. 164.

170 Analizy tego gatunku literackiego dokonał profesor Klaus Berger z Heildebergu w przytaczanym już artykule Hellenistische Gatungen im Neuen Testament, ANRW 25/2 (194), s. 1034-1452, zwłaszcza w paragrafie 17: Exitus illustrium vivoru und ultima verba, s. 1257-1259. Choć Berger wskazuje, iż szereg cech charakterystycznych dla scen Męki Pań-skiej w Nowym Testamencie jest bliskich temu gatunkowi i należy je interpretować w jego świetle, to jednak trudno zrozumieć, dlaczego badacz nie dokonał komparacji z mowami pożegnalnymi w Nowym Testamencie.

171 Zob. E. Stauffer, Abschiedsreden, kol. 29.

172 Por. W.S. Kurz, Luke 22:14-38 and Greco-Roman and Biblical Farewell Addresses, s. 253-254, 262-263. Listę dzieł grzecko-rzymskiej literatury, które są skomponowane na podstawie tego gatunku literackiego podaje K. Berger, Formgeschichte des Neuen Testaments, Heildelberg 194, s. 7. Por. również: Tenże, Hellenistische Gatungen im Neuen Testament, s. 1257-1259.

oraz brak tematu przymierza¹⁷³. Z powodu tej właśnie znaczącej różnicy¹⁷⁴, przeprowadzając analizę gatunku literackiego opierać się będziemy przede wszystkim na biblijnych oraz apokryficznych mowach pożegnalnych / testa-mentach¹⁷⁵.

Z popularnością i rozpowszechnieniem tego gatunku literackiego do-szło do rozłóżnienia jego ścisłego literackiego schematu¹⁷⁶. Wyżej wspomnia-ny E. Stauffer w swojej Teologii Nowego Testamentu wylicza 26 elementów charakteryzujących biblijne i apokryficzne mowy pożegnalne¹⁷⁷. Taka duża liczba motywów literackich nie odpowiada jednak rzeczywistości i objawia raczej literacki wariabilizm gatunku^17, a nie jego schemat. Najbardziej pod-stawowymi elementami tworzącymi wzorzec mowy pożegnalnej, która może być czasami przerywana opisami innych wydarzeń, nawet niezwiązanymi z sceną pożegnalną¹⁷⁹, są: 1) zapowiedź śmierci głównej postaci; 2) wspo-minanie Bożych dzieł oraz retrospektywna ocena życia głównej postaci;

173 Zob. tamże, s. 261. Również E. Stauffer (Abschiedsreden, s. 29) stwierdza, iż teks-ty grecko-rzymskich mów pożegnalnych wykazują teks-tylko nieliczne wspólne cechy treściowe oraz formalne z mowami biblijnymi. Co jest jednak ciekawe, na późniejsze chrześcijańskie mowy pożegnalne dotyczące apostołów lub świętych wywarła większy wpływ literatura grzecko-rzymska niż literatura żydowska.

174 Innego zdania jest Fernando Segovia (The Farewell of the Word: The Johanine Call to Abide, Minneapolis 1991, s. 19), który stwierdza: „The wider Greco-Roman scene and its literature, of which the Jews represented a distinctive subculture, must be taken into account. Jewish cultural tradition was by no means isolated from the surrounding and per-vasive Hellenistic culture”. Segovia przytacza artykuł Wiliama Kurza. Jednakże stwierdze-nie Kurza, iż między biblijnymi a grecko-rzymskimi mowami pożegnalnymi jest zasadnicza różnica, Segovia pozostawia bez komentarza. Również Martin Winter (Das Vermächtnis Jesu und die Abschiedsworte der Väter, s. 9-44) krytykuje dotychczasowy stan badań. Jego zda-niem współcześni badacze poświęcają zbyt mało uwagi literaturze grecko-rzymskiej. Jednak sam badacz w swojej pracy koncentruje się przede wszystkim na materiale judaistycznym.

Jürgen Becker (Das Evangelium nach Johannes, Kapitel 11-21 [ÖTK NT 4/2], Würzburg 191, s. 441) natomiast bardzo krytycznie odnosi się komparacji biblijnych mów pożegnalnych z grecko-rzymskim gatunkiem literackim twierdząc, iż nie znajduje pomiędzy nimi znaczą-cych paralel.

175 Na potrzebę przebadania Mowy pożegnalnej J 13-17 w świetle literatury apokry-ficznej wskazują najnowsze badania dotyczące Testamentu XII Patriarchów. Badania te wy-kazały, iż Testamenty jako tekst znane były we wspólnocie Janowej. Co najmniej dwanaście interpolacji, które obecnie znajdują się w tekście Testamentu, pochodzi z początku II wieku.

Wyszły one spod ręki chrześcijanina związanego ze szkołą Janową. Por. R. Rubinkiewicz, Wprowadzenie do Apokryfów Starego Testamentu, Lublin 197, s. 52.

176 Por. M. Reiser, Sprache und literarische Formen des Neuen Testament, s. 164. Por.

F.J. Moloney, Glory not Dishonor, s. 4.

177 Por. E. Stauffer, New Testament Theology, London 1963, s. 344-347.

17 Klaus Berger (Formgeschichte des Neuen Testaments, s. 75) mówi, iż Mowa pożegnalna jest „Sammelgattung für weitere Gattungen”.

179 Por. M. Reiser, Sprache und literarische Formen des Neuen Testament, s. 164.

3) pareneza – pouczenia o właściwej drodze życia; 4) zapowiedź przyszłości naśladowców; 5) opis śmierci, tworzący razem z zapowiedzią śmierci sytu-acyjną ramę mowy^10. Możemy zauważyć, iż mowa w ten sposób obejmuje całą przestrzeń czasową (przeszłość – teraźniejszość – przyszłość), co nadaje jej specyficzny charakter uniwersalności.

Według E. Cortèsa^11 powyższe elementy treściowe są również dopełnio-ne trzema elementami formalnymi: 1) umierający przywołuje (arq / kalei/n) swoich potomków. 2) umierający wskazuje na przykazania, których należy przestrzegać (hwc / evnte,llesqai). 3) umierający zwraca się do swojego po-tomstwa słowami „dzieci” (te,kna)^12, najczęściej w związku z zapowiedzią przyszłości.