Ojca. Rozpoczyna się Jezusowym stwierdzeniem: „w domu Ojca mego jest wiele mieszkań” (evn th/| oivki,a| tou/ patro,j mou monai. pollai, eivsin). To stwierdzenie Jezusa jest nagłówkiem następnego tekstu. Cały drugi i trze-ci wiersz ewangelista najprawdopodobniej zaczerpnął ze starszej tradycji12. Christian Dietzfelbinger13 trafnie pisze, iż autor Czwartej Ewangelii doko-nał teologicznej reinterpretacji starszego eschatologicznego materiału.
Tekst ten jednak jest „nadzwyczajnie trudnym”14. Podstawowym prob-lemem jest zrozumienie wiersza 2bc, zwłaszcza od strony gramatyczno-skła-dniowej. Interpretując ten tekst trzeba rozwiązać dylemat, czy to zdanie jest stwierdzeniem orzekającym czy pytającym15. Dalej należy zrozumieć znaczenie partykuły o[ti. Ostatecznie należy wyjaśnić znaczenie tego tekstu w kontekście, w którym się znajduje.
Wiersz 2bc jest zdaniem warunkowym o charakterze nierealnym. Wpro-wadzające eiv dh. mh,, zawiera znaczenie: „jeśli nie”; „inaczej”; „w przeciwnym
10 Kai, łączące oba człony wiersza 14,1b nie należy rozumieć jako koordynatywne lecz jako „kai epexegeticus”. Zob. F. Blass, A. Debrunner, A Greek Grammar of The New Testa-ment, § 37, nr 2.
11 Klaus Wengst (Das Johannesevangelium. 2. Teilband: Kapitel 11-21, s. 117) w swoim komentarzu pisze, iż biblijna wiara w Boga Izraela urzeczywistniała się w wierze, że Bóg działa poprzez swoje szczególnie wybrane sługi (zob. Wj 14,31). To doświadczenie wyzwa-lającego Boga, które chrześcijanie posiadają dzięki Męce i Zmartwychwstaniu, stoi w tle wezwania do wiary w Jezusa i w Ojca.
12 G. Fischer (Die himmlischen Wohnungen. Untersuchungen zu Joh 14,2f, Bern–
Frankfurt 1975, s. 35-56) w swojej obszernej monografii przedstawia liczne paralele, któ-re uzasadniają istnienie motywów zawartych w wierszach 2-3 w przedewangeliowej trady-cji. Zdaniem Uda Schnelle’go (Die Abschiedsreden im Johannesevangelium, ZNW (199), s. 66) za przyjęciem tej hipotezy premawia: „die im NT singuläre Gleichsetzung des »Hauses des Vaters« mit den »himmlischen Wohnungen«, das joh Hapaxlegomenon e`toima,zein und die für das Johannesevangelium auffällige Eschatologie”.
13 C. Dietzfelbinger, Der Abschied des Kommenden. Eine Auslegung der johanneischen Abschiedsreden, Tübingen 1997, s. 32.
14 R.E. Brown, The Gospel according to John, vol. 2, s. 625.
15 Tę drugą możliwość zawierają oba główne krytyczne wydania tekstu. Zob.
B. Aland, C. Martini, B. Metzger (Hrsg.), The Greek New Testament, Stuttgart 19944. E. Nes-tle, K. Aland (Hrsg.), Novum Testamentum Graece, Stuttgart 199327.
razie” (łac. sin minus). Ta eliptyczna wypowiedź zawiera implicite warunek następującego po niej zdania; można ją zatem zrozumieć jako skrócone pro-tasis znaczeniowo ściśle związane z wierszem 2a.
Apodosis złożone jest z dwu części, które składniowo łączy przyimek o[ti. Wprawdzie niektóre greckie rękopisy nie zawierają, tego przyimka, lecz jak zostało powyżej dowiedzione, przeciw jego opuszczeniu przemawia-ją poważni świadkowie tekstu16. Następnym problemem jest jego funkcja w zdaniu. Kauzalne rozumienie przyimka jest teoretycznie możliwe, lecz nie znajduje wystarczającego poparcia w tekście17. Najczęściej przyimek ten jest pojmowany jako recytatywny lub eksplikatywny. Poważnym problemem jest to, że nie da się odnaleźć w narracji takiej wypowiedzi, na którą powoływał-by się Jezus w apodosis1, która zbudowana jest jako irrealitas czasu prze-szłego. Wytłumaczenie tego zdania jako pytania retorycznego nie znajduje w kontekście poważnego uzasadnienia.
Rozwiązanie tego problemu można znaleźć w ponownej gramatycznej ocenie tego zdania, zwłaszcza wyrażenia ei=pon a'n. Andreas Dettwiler19, który przeprowadził szczegółową analizę omawianego zdania warunkowego, jak również innych zdań warunkowych irrealitatis zawartych w Czwartej Ewangelii, dochodzi do wniosku, iż tej pierwszej części apodosis nie należy czytać w czasie przeszłym, lecz jako irrealitatis czasu teraźniejszego. Dettwi-ler190 słusznie wskazuje na fakt, iż w języku greckim w zdaniach warunko-wych aspekt jest decydujący dla czasu191. W tym miejscu najbardziej pasuje
16 Ojciec Raymond E. Brown (The Gospel according to John, vol. 2, s. 619-620) przy-puszcza, iż obecność przyimka jest dobrze poparta zewnętrznie, a jego opuszczenie uzasad-nia argumentem, iż jest to możliwość najlepiej pasująca do kontekstu, oraz że „the transla-tion without hoti makes the best sense”. Tamże, s. 620.
17 Zwolennikiem kauzalnego rozumienia jest C.K. Barret (The Gospel According to St. John, s. 457). Rudolf Bultmann (Das Evangelium nach Johannes, s. 464) natomiast okre-śla to rozumienie przymiotnikiem „trywialne”. Kauzalne rozumienie krytykuje również A. Stimpfle, Blinde sehen. Die Eschatologie im traditionsgeschichtlichen Prozess des Johan-nesevangelium, s. 170.
1 J. McCaffrey (The House With Many Rooms: The Temple Theme of Jn. 14, 2-3, Rome 19, s. 139-144) traktuje wyrażenie eiv de. mh, jako osobitą technikę literacką własną autorowi Ewangelii, poprzez którą czytelnik może wejść w głębsze rozumienie tekstu. McCafrey przy-puszcza, iż słowa, do których odwołuje się Jezus, nie znajdują się bezpośrednio w tekście, ale implicite, zwłaszcza w 13,33. McCafrey’owa hipoteza jest jednak tylko czystą spekulacją.
19 Zob. A. Dettwiler, Die Gegenwart des Erhöhten. Eine exegetische Studie zu den johanneischen Abschiedsreden (Joh 13,31 – 16,33) unter besonderer Berücksichtigung ihres Relecture- Charakters [Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testa-ments 169], Göttingen 1995, s. 144-146.
190 Tamże, s. 144.
191 Zob. F. Blass, A. Debrunner, A Greek Grammar of The New Testament and Other Early Christian Literature, § 360, nr 4. Zob. również: E. Bonermann, E. Risch, Griechische Grammatik, Frankfurt–Berlin–München 1972, s. 293, § 21.
pytanie w trybie warunkowym irrealitatis czasu teraźniejszego: „Gdyby tak nie było, czyż mówiłbym wam, że idę przygotować wam miejsce?”192.
Następnym problemem interpretacyjnym jest pytanie o religijno-teolo-giczne tło tych wierszy a zwłaszcza wyrażenia „dom Ojca mego” oraz zna-czenia „mieszkań” znajdujących się w tym domu193. W literaturze egzege-tycznej dominują trzy grupy hipotez194: a) hipotezy poszukujące związków z pismami Filona Aleksandryjskiego; b) hipotezy poszukujące tła w gnosty-cyzmie, zwłaszcza w literaturze mandejskiej; c) hipotezy poszukujące odnie-sienia dla 14,2-3 w literaturze żydowskiej apokaliptyki.
Ad a) Dzieło Filona jest często przytaczane w poszukiwaniu tła religij-no-teologicznego dla metafory „dom Ojca”, zwłaszcza De somniis 1,43, jed-nakże niezgodności pomiędzy motywami Filona oraz motywami teologicz-nymi Czwartej Ewangelii są większe niż łączące paralele195.
Ad b) Poważnych paralel tematycznych dostarczają teksty gnostyczne, zwłaszcza mandejskie196. J 14,2-3 łączą z mandejskimi tekstami wspólne motywy, zwłaszcza motyw niebieskich mieszkań w domu Ojca, ewentualnie w domu życia. Wspólna jest również aktywność Zbawiciela, który przycho-dzi do dusz, żeby je zabrać do przygotowanych mieszkań197.
Wzajemną zależność tych tekstów należy jednak postawić pod znakiem zapytania. Teksty gnostyczne mandejskie są bowiem datowane jako później-sze w stosunku do tekstu Czwartej Ewangelii. Jest trudne więc dopatrywać się jakiegoś wspólnego tła19.
192 Takie tłumaczenie tego zdania przedkłada również ks. Antoni Paciorek w swoim komentarzu. Zob. A. Paciorek, Ewangelia według św. Jana, s. 163.
193 Zagadnienie to w studiach nad Czwartą Ewangelią jest intensywnie badane. Por.
zwłaszcza: G. Fischer, Die himmlischen Wohnungen. Untersuchungen zu Joh 14,2f, Bern–
Frankfurt 1975; J. McCaffrey, The House With Many Rooms: The Temple Theme of Jn. 14, 2-3, Rome 19; A. Stimpfle, Blinde sehen, s. 151-169. Ze starszych badań na uwagę zasłu-gują: R. Bultmann, Die Bedeutung der neuerschlossenen mandäischen und manichäischen Quellen für das Verständnis des Johannesevanegeliums, In: R. BultmanN, Exegeitica. Ausätze zur Erforschung des Neuen Testaments, ausgew., eingel. und hg. von E. Dinkler, Tübingen 1967, s. 55-104.
194 Stary Testament, literatura z Qumran oraz pisma rabinackie nie stanowią z po-wodu braku znaczących paralel ważniejszego punktu odniesienia dla tekstu J 14,2n. Por.
A. Stimpfle, Blinde sehen, s. 151n.
195 Wyczerpującą naukową dyskusję nad materiałem Filona prezentuje G. Fischer, Die himmlischen Wohnungen, s. 19-192.
196 Obszerne studium gnostycznego materiału, obok mandejskiego również pism z Nag Hamadi dokonał w swojej pracy, tenże egzegeta G. Fischer, tamże, s. 273-25.
197 Zob. R. Bultmann, Die Bedeutung der neuerschlossenen mandäischen und manichä-ischen Quellen, s. 9n. Por. również: A. Dettwiler, Die Gegenwart des Erhöhten, s. 152-155.
G. Fischer, Die himmlischen Wohnungen, s. 241-273. A. Stimpfle, Blinde sehen, s. 151n, 155-157.
19 Zob. A. Dettwiler, Die Gegenwart des Erhöhten, s. 154.
Ad c) Apokaliptyczne teksty żydowskie dostarczają licznych motywów, które łączą ich eschatologiczną koncepcję z motywami zawartymi w Czwartej Ewangelii. Chodzi zwłaszcza o motyw domu Ojca oraz o motyw mieszkań znajdujących się w tym domu. Według H. Bietenharda199 w judaizmie często występuje eschatologiczna nadzieja wyrażona poprzez obraz niebiańskich mieszkań sprawiedliwych. W ten sposób zostaje rozwiązane pytanie, gdzie znajdują się umarli sprawiedliwi. Najbliższe paralele znajdują się w księgach Henocha.
HenEt 39,4n: „Tam zobaczyłem inne widzenie: Siedzibę sprawiedliwych i miej-sce odpoczynku świętych. Tam oczy moje zobaczyły ich siedziby razem z aniołami i ich miejsce odpoczynku ze świętymi”.
HenEt 41,2: „Ujrzałem tam siedzibę wybranych i mieszkanie świętych”. [pod-kreślił B.K.]
Teksty apokaliptyczne zawierają koncepcję siedziby Boga w niebie, w której znajdują się miejsca dla świty oraz dla spoczynku świętych (por.
również 4 Ezdr 7,0 oraz Łk 16,9)200. Henoch Słowiański dosłownie pisze o niezliczonej ilości mieszkań przygotowanych dla ludzi sprawiedliwych (zob. HenSłow 61,3)201. Żydowska apokaliptyka stanowi bardzo poważne tło dla wczesnochrześcijańskiej koncepcji Syna Bożego powracającego na końcu czasów202. To teologiczne tło mogło być miejscem powstania tych motywów, które autor Czwartej Ewangelii podjął i których reinterpretacji dokonał.
Wyrażenie o` o=ikoj tou/ patro,j mou na początku publicznej działalności Jezusa odnosi się do Jerozolimskiej świątyni (zob. J 2,16). W późniejszym tekście 2,19-22 dochodzi do reinterpretacji świątyni jako ciała Jezusa, które będzie zniszczone poprzez śmierć i ponownie powstanie przez wskrzeszenie.
Świątynia dla narodu wybranego była miejscem obecności Boga, miejscem jedności Boga z narodem wybranym203. Jeszcze bardziej znaczącym dla ba-danego wiersza jest przenośne wyrażenie w J ,35: „Niewolnik nie przebywa w domu [evn th/| oivki,a|] na zawsze, lecz Syn przebywa [me,nei] na zawsze”.
Ten dom, w którym Syn ma stałe miejsce przebywania, sugeruje unię z
Oj-199 H. Bietenhard, Die himmlische Welt im Urchristentum und im Spätjudentum, Tü-bingen 1951, s. 173-177.
200 Motyw miejsca spoczynku w literaturze judaistycznej oraz w Nowym Testamencie, zwłaszcza w Liście do Hebrajczyków, studiuje O. Hofius, Katapausis. Die vorstellung vom end-zeitlichen Ruheort im Hebräerbrief, Tübingen 1970, o J 14,2n pisze konkretnie na s. 14.
201 C. Böttrich (Weltweisheit, Menschheitsethik, Urkult. Studien zum slavischen Henoch- buch, Tübingen 1992, s. 220-222) uważa HenSłow 61,3 za najbliższą paralelę J 14,2-3.
202 A. Dettwiler, Die Gegenwart des Erhöhten, s. 150.
203 „Il tempio rappresentava il centro della fede e del culto per i popolo eletto”. Y. Si-moens, Secondo Giovanni: Una traduzione e un’ interpretazione, Bologna 20022, s. 595.
cem zarezerwowaną dla Jezusa-Syna, oraz dla tych, którym to miejsce Jezus przygotuje.
Bardzo trafnie zauważa McCafrey204, iż autor Czwartej Ewangelii na-dał tekstowi J 14,2-3 charakter polisemantyczny. Autor w mistrzowski spo-sób pisze tekst, tak że zachowuje on liczne poziomy znaczeń. Pojęcia „Dom Ojca” oraz „mieszkania” posiadają znaczenie literalne, odnoszące się do przestrzenni, Świątyni205 i znajdujących się w niej pomieszczeń. W głębszym znaczeniu określają duchową przestrzeń, w której Jezus sam przebywa w jed-ności z Ojcem. Jednolitość ta zawiera liczne możliwości (monai. pollai,)206 dla uczniów Jezusa, by mogli być włączeni w tę jedność.
Ta polisemantyczność zawarta jest również w określeniach ruchu (poreu,omai – w. 2d.3a; e;rcomai – w. 3a), który podejmuje Jezus. McCafrey mówi tu również o dwu poziomach znaczenia. Pierwszy poziom, literalny, oznacza fizyczny ruch Jezusa w przestrzeni implikujący odejście Jezusa od uczniów (aspekt negatywny) i dojście do domu Ojca (aspekt pozytywny).
Na poziomie głębszym, poziomie znaczenia duchowego, te określenia ruchu zawierają w sobie orędzie Jezusa „ofiarowującego ruch”207, prowadzącego do wspólnoty z jego Ojcem, poprzez mękę20 i zmartwychwstanie – niewidzial-ną drogę duchową prowadzącą do Ojca.
Wiersz 3, tworzący chiazm z wierszem 2, rozpoczyna się spójnikiem kai, nawiązując tym samym do tekstu poprzedniego. Pierwsza część wiersza 3, paralelna do zakończenia wiersza 2209, ma budowę zdania warunkowego probabilitatis, co oznaczało by niepewność zrealizowania Jezusowej zapowie-dzi. Ten rodzaj zdania warunkowego, jednakże, w przypadkach wypowiedzi odnoszących się do przyszłości może mieć wartość zdania warunkowego re-alitatis, lub nawet zastępować może zdanie okolicznikowe czasu210, jak ma
204 Zob. J. McCaffrey, The House With Many Rooms, s. 245-247.
205 Autor wykorzystuje prawdopodobnie wcześniejszą tradycję apokaliptyczną zawie-rającą motyw niebieskiego mieszkania, reintrerpretowanego w znaczeniu świątyni – Jerozo-limskiej; świątyni, którą jest Jezus.
206 Dla Ojców Kościoła wiele mieszkań oznaczało istnienie różnych stopni szczęśliwo-ści, pewnego rodzaju „piętrowe niebo”. „Wielość mieszkań sugeruje raczej obfitość, nie zaś zróżnicowanie szczęścia niebieskiego”. A. Paciorek, Ewangelia według św. Jana, s. 164.
207 „Sacrificial movement”. J. McCaffrey, The House With Many Rooms, s. 247.
20 „Der Weggang Jesu ist sein Tod, der erfolgt, damit den Jüngern im Himlischen Haus eine Wohnung bereitet wird”. J. Gnilka, Johannesevangelium, s. 112.
209 „Die Weiterführung des Logions zu der Aussage, dass Jesus wiederkommt und die Jünger zu sich holen wird, wäre an sich nich notwendig, aber dem Evangelisten liegt offen-bar an dieser Aussage”. R. Schnackenburg, Das Johannesevangelium, Bd. 3, s. 70.
210 Zob. M. Zerwick, Biblical Greek illustrated by examples. English Edition adapted from the Fourth Latin Edition, edit. Joseph Smith, Rome 1963, s. 110, § 332.
to miejsce w tym zdaniu211. Zdanie to jest wprowadzeniem do Jezusowych słów o Jego powrocie. Jezus nie określa dnia powrotu do uczniów, mówi o tym, co musi się dokonać zanim powróci: musi odejść i przygotować miej-sce, wówczas ponownie wróci (pa,lin e;rcomai – czas teraźniejszy!) i zabierze ich do siebie (kai. paralh,myomai [czas przyszły] u`ma/j pro.j evmauto,n)212.
Przygotowanie miejsca dla uczniów w wierszu 2 stanowiło metę Jezu-sowej drogi, na co wskazuje również bezokolicznikowa rekcja czasowników.
W wierszu 3 natomiast akt ten, razem z odejściem, przedstawiony został jako warunek konieczny powrotu Jezusa.
Ponowny powrót Jezusa jest pewnego rodzaju powtórzeniem Jego pierwszego przyjścia poprzez wcielenie. Wskazuje na to okolicznik pa/lin213 oraz użycie czasownika e;rcomai, który w Prologu oznacza przyjście Świat-łości – Jezusa – na świat (h=n to. fw/j to. avlhqino,n [...] evrco,menon eivj to.n ko,smon – 1,9; por. także 1,11; 3,19; zob. 4,23 evgw. evlh,luqa evn tw/|| ovno,mati tou/ patro,j mou).
Zdanie celowe, wprowadzone poprzez użycie i[na wskazuje nie tylko cel Jezusowego odejścia, lecz również przygotowania miejsca dla uczniów oraz Jego ponownego przyjścia. Tym celem jest przebywanie uczniów razem z Je-zusem. Jak trafnie zauważają Bruce Malina i Richard Rohrbaugh obecność Jezusa była, i jest nadal, decydująca dla tożsamości wspólnoty uczniów Je-zusa214.
W tekście nie jest bliżej określone, kiedy nastąpi powrót Jezusa, ani o jaki rodzaj powrotu chodzi215. Użyta tu formuła pozwala myśleć o
Paru-211 „ vEa,n with the subjunctive aorist is used of things which the speaker or writer thinks will certainly take place, where o[tan, when, whenever, should have been used”. Thay-er’s Greek Lexikon, nr 151, § 1/4.
212 Czasownik w czasie terażniejszym bywa czasami używany w znaczeniu futurum, zwłaszcza jeśli chodzi o zapowiedzi prorocze oraz szczególnie często w przypadku czasowni-ka e;rcomai. Zob. F. Blass, A. Debrunner, A Greek Grammar of The New Testament and Other Early Christian Literature. A Translation and Revision of the ninth-tenth German edition incorporating supplementary notes of A. Debrunner by R. W. Funk, London–Chicago, 1961,
§ 369/3. Francis Moloney (Glory not Dishonor, s. 34) pisze, iż chociaż to następstwo czasów jest gramatycznie niezdarne, to jednak zdeterminowane jest poprzez proleptyczne znaczenie Jezusowego odejścia i Jego ponownego przyjścia. Badacz dodaje, że zdanie celowe rozpoczy-nające się spójnikiem i[na, „demands a future meaning for both verbs”.
213 Zdaniem Rudolfa Schnackenburga (Das Johannesevangelium, Bd. 3, s. 70) słowo pa/lin sugeruje, iż pomiędzy odejściem Jezusa i Jego powrotem minie krótki czas.
214 Zob. B.J. Malina, R.L. Rohrbach, Social-science commentary on the Gospel of John, s. 230.
215 Zob. R. Schnackenburg, Das Johannesevangelium, Bd. 3, s. 71.
zji216, bowiem takie znaczenie posiada czasownik e;rcomai w 21,22n217. Po-nieważ jednak odejście Jezusa nastąpi poprzez Jego śmierć na krzyżu, na-leży uznać za prawdopodobne, iż w tekście tym powrót Jezusa i zabranie uczniów do siebie ma nastąpić w momencie śmierci ucznia21. Tę interpre-tację wspiera również znaczenie dialogów Jezusa z Piotrem: w Wieczerniku (13,36-37) oraz po Zmartwychwstaniu (21,15-19)219.
Jednak tok dyskursu rozwijającego temat odejścia i powrotu, jak zostało dowiedzione w studium struktury tekstu, pokazuje, iż zawartej w Czwar-tej Ewangelii idei powrotu Jezusa nie można ograniczyć wyłącznie do koń-ca czasów lub momentu śmierci ucznia220. Wiersze 14,15-17 przedstawiają powrót Jezusa do wierzących „w” i „poprzez” Parakleta, którego zadaniem będzie przebywać z uczniami Jezusa. Wiersz 23 przedstawia powrót Jezusa razem z Ojcem do ucznia221 – do jego wnętrza osobowego. Polisemantycz-ność tekstu222 „maluje” całościowy obraz adwentu ucznia Jezusa223. Życie ucznia jest właśnie nieustannym adwentem, oczekiwaniem powrotu Jezusa, napełnianiem swojej osoby Duchem Świętym, pogłębianiem wzajemnej rela-cji – przebywania – ucznia z Jezusem, oczekiwaniem ostatecznego nadejścia Jezusa oraz adwentem osobistym w oczekiwaniu własnej śmierci.
216 „Damit kann nur die Parusie des Erhöhten gemeint sein”. U. Schnelle, Die Ab-schiedsreden im Johannesevangelium, s. 66. Por. również: J. Beutler, Habt keine Angst, s. 43-44.
217 Inne zdanie na ten temat ma Rudolf Schnackenburg (Das Johannesevangelium, Bd.
3, s. 70). Jednak w innym artykule (Das Anliegen der Abschiedsrede in Joh 14, In: Wort Got-tes in der Zeit. Festschrift für Karl Hermann Schelkle zum 65. Geburtstag dargebracht von Kollegen, Freunden, Schülern, hrgs. H. Feld, J. Nolte, Düsseldorf 1973, s. 104) badacz skłania się ku zdaniu, iż pierwotnie słowa te rzeczywiście odnosiły się do Paruzji.
21 Ojciec Raymond E. Brown (The Gospel according to John, vol. 2, s. 626). zgadza się z tą opinią jako „a possible reinterpretation of the parusia theme when it was realized that the parousia had not occurred soon after the death of Jesus, when the disciples began to die. [...] Xiv 2-3 originally referred to the parousia and possibly was reinterpreted in terms of the death of the Christian”. Felix Porsch (Evangelium sv. Jana [MSK NZ 4], Kostelní Vydří 199., s. 142) jest zdania, iż Jezusowi chodzi właśnie o powrót w momencie śmierci wierzącego.
219 „When we studied xiii 36-37 in the light of xxi 15-19 we saw that Jesus promise to Peter ‘You will follow me later’ was subsequently related to Peter’s death”. R.E. Brown, The Gospel according to John, vol. 2, s. 626.
220 Zob. C.K. Barrett, The Gospel According to St. John, s. 456. Do tych dwu znaczeń słowa Jezusa ogranicza ks. Lech Stachowiak (Ewangelia według św. Jana, s. 312).
221 Zob. R.E. Brown, The Gospel according to John, vol. 2, s. 626.
222 „We have insisted that there are elements both of final and of realized eschatology in John”. R.E. Brown, The Gospel according to John, vol. 2, s. 626.
223 Por. C.K. Barrett, The Gospel According to St. John, s. 457. Por. również R. Schna-ckenburg, Das Johannesevangelium, Bd. 3, s. 71.
3.3. Uczeń poprzez wiarę rozpoznaje Jezusa jako drogę prowadzącą do domu Ojca (J 14,4-14)
Wiersz 4-5. Po wprowadzających programowych słowach Jezusa (w. 1-3) następuje 4 wiersz rozpoczynający nową część Mowy. Na pierwszym miejscu w zdaniu stoi wprawdzie spójnik kai, łączący wiersz 4 z tekstem poprzednim, w Mowie Jezusa dochodzi jednak do zmiany, która może się wydawać zaskakująca.224
Na początku wiersza Jezus jeszcze raz podejmuje temat celu swojego odejścia (o[pou), jednak dalej nieoczekiwanie wprowadza nowy temat – te-mat drogi (o`do,j). Nagła zmiana myśli uwidacznia się poprzez nieprawid-łową składnię zdania225. Ta zmiana i wprowadzenie tematu drogi stanowi dla Tomasza226 poważny problem. Prowokujący jego reakcję 4 wiersz jest w toku dyskursu punktem wyjścia dla całego dialogu między Jezusem i To-maszem227.
Czytelnik spotkał się już z postacią Tomasza w epizodzie wskrzeszenia Łazarza (zob. zwłaszcza 11,26) oraz spotka się z nim jeszcze w bardzo waż-nej perykopie opisującej spotkanie ze Zmartwychwstałym (zob. 20,24-2).
Znamienne jest, iż postać Tomasza w Czwartej Ewangelii pojawia się zawsze w kontekście Jezusowej śmierci. Tomasz jest uczniem wiernym, przygotowa-nym umrzeć razem z Jezusem (zob. 11,26), nie jest jednak w stanie zrozu-mieć, iż śmiercią nie kończy się „droga” Jezusa (zob. 20,24-2). W odróż-nieniu od Piotra, który nie jest w stanie zaakceptować śmierci Jezusa (por.
13,36-3), Tomasz akceptuje Mękę Mistrza, ale nie jest w stanie zrozumieć, iż śmierć Pana prowadzi do Chwały, do domu Ojca22. Tomasz widzi
ziem-224 Por. R. Schnackenburg, Das Johannesevangelium, Bd. 3, s. 71.
225 Bruce Metzger (Textual Commentary, s. 207) mówi o „textual harshness”. Zob.
również: C.K. Barrett, The Gospel According to St. John, s. 457. „It is ungrammatical and obscure”. Póżniejszy wariant textu (o`pou evgw. u`pa,gw oi;date kai. th.n o`do.n oi;date) jest właśnie, jak zostało wcześniej wykazane, wynikiem złagodzenia tego przeskoku myślowego i zarazem poprawienia „rozumowania” tekstu, dokładnie według logiki Tomasza (zob. na-stępny 5 wiersz)mówiącej, iż cel określa drogę.
226 Komentatorzy są niemiłosierni wobec Tomasza charakteryzując go jako „a loyal but dull disciple”. C.K. Barrett, The Gospel According to St. John, s. 457. „Thomas, the loyal but undiscerning disciple”. G.R. Beasley-Murray, John, [WBC 36], Dalas 197, s. 252.
227 Dwuznaczność lub niejasność wypowiedzi stanowi, z punktu widzenia retoryki, konieczny warunek dla rozwinięcia dialogu. Wiersz 4 zawiera podstawowe elementy seman-tyczne scalające dialog w. 4-6. Zob. A. Dettwiler, Die Gegenwart des Erhöhten, s. 160. „Die Verse werden zusammengehalten durch die Semantik des Wohin (o[pou) des Weges (o`do,j) und des Wissens (eivde,nai).
22 Zob. E. Kraft, Die Personen des Johannesevangeliums, Evangelishe Theologie 16 (1956), s. 27.
skiego Jezusa, lecz nie widzi Chrystusa229, którego posłał Ojciec, i który do Ojca prowadzi.
Jezus stwierdza: „znacie drogę” (oi;date th.n o`do,n). Tomasz w swoim pytaniu, które nie jest tylko pytaniem o znaczenie słów, lecz również py-taniem egzystencjalnym230, na pierwsze miejsce wysuwa cel – sens – drogi (ouvk oi;damen pou/ u`pa,geij). W mniemaniu Tomasza, który właśnie reprezen-tuje pewien rodzaj ogólnoludzkiego myślenia231, cel określa drogę. Pojmuje cel i drogę jako dwa oddzielne elementy. Chce poznać cel, aby do do niego
Jezus stwierdza: „znacie drogę” (oi;date th.n o`do,n). Tomasz w swoim pytaniu, które nie jest tylko pytaniem o znaczenie słów, lecz również py-taniem egzystencjalnym230, na pierwsze miejsce wysuwa cel – sens – drogi (ouvk oi;damen pou/ u`pa,geij). W mniemaniu Tomasza, który właśnie reprezen-tuje pewien rodzaj ogólnoludzkiego myślenia231, cel określa drogę. Pojmuje cel i drogę jako dwa oddzielne elementy. Chce poznać cel, aby do do niego