Mowa pożegnalna w świetle badań historyczno-literackich
D: W samym centrum mów stoi tekst 15,12-17, który zawiera przyka- przyka-zanie wzajemnej miłości
4.4. Trzy etapy rozwoju wspólnoty Janowej – trzy etapy rozwoju ucznia
Na początku paragrafu opisującego różne etapy kompozycji tekstu, które odbijają różne etapy w życiu wspólnoty, zostały przytoczone słowa J.L. Martyna, iż tekst ten zawiera dwa poziomy: poziom historii Jezusa oraz poziom historii wspólnoty Ewangelii złożonej z uczniów Jezusa. Należy jed-nak sprecyzować to stwierdzenie. Te dwa poziomy nie są od siebie odsepa-rowane27, lecz zlewają się w jedną myśl teologiczną, która choć jest wyni-kiem „historycznej refleksji”, to jednak może być zwierciadłem dla każdego czytelnika.
23 Tekstem paralelnym jest 7,39, gdzie autor Ewangelii jako warunek nadejścia Ducha określa uwielbienie Jezusa. W 16,4 zaś Duch uwielbi Jezusa.
24 Zob. J. Painter, The Farewell Discourses and the History of Johannine Christianity, s. 53.
25 Josef Blank (Krisis: Untersuchungen zur johanneischen Christologie und Eschatolo-gie, Freiburg 1964, s. 336) bardzo trafnie wskazuje na czas teraźniejszy czasownika pisteu,w, który odnosi się do trwającej niewiary w aktualnej sytuacji tak Jezusa, jak później Kościoła.
26 Zob. tamże, s. 335-339.
27 Thomas L. Brodie (The Gospel According to John, s. 429) odróżnia dwa poziomy,
„historical or historylike” i „theological”, jakby ten pierwszy poziom, opowiadający o sło-wach i czynach Jezusa, nie zawierał żadnej teologicznej myśli.
Czytelnik może w tym rozwoju dyskursu, który odbija rozwój histo-ryczny wspólnoty, odkryć proces rozwoju duchowego ucznia Jezusa, proces jego dojrzewania. Myśl ta w żadnym przypadku nie przysłania historii odej-ścia Jezusa, lecz znajduje w niej punkt wyjodej-ścia. Thomas L. Brodie2 bardzo trafnie zauważa, iż tekst ten, podejmujący temat odejścia i powrotu Jezusa, odbija proces duchowy obejmujący sytuacje „utraty” i „zysku”. W ten sposób odejście Jezusa – Jego śmierć – wprowadza wierzącego do głębokiej rzeczy-wistości zjednoczenia z Ojcem.
Wspólnota w pierwszej Mowie pożegnalnej (13,31-14,31) musi rozwią-zać problem nieobecności Jezusa i problem niezrozumienia Jego „drogi”.
Uczniowie Jezusa – apostołowie – którzy uwierzyli w Niego – muszą wy-kazać się pewnością wiary. Mowa ta nie jest obrazem tylko apostołów, lecz w ogóle ucznia, który uwierzył w Jezusa, i w ten sposób odróżnia się od niewierzącego świata (14,17.19).
Wiara ta jednak jest podatna na zachwianie, bo Jezus nie jest w sposób cielesny obecny ze swoimi uczniami. Takie zachwianie wiary przeżywa każ-dy chrześcijanin odczuwający nieobecność Jezusa w swoim życiu, zadający pytanie „Panie, gdzie jesteś?”, które jest jakby echem pytania Piotra „Panie, dokąd idziesz?”. W obu tych pytaniach obecne jest przerażenie z powodu nieobecności Jezusa. Przerażenie, które można przezwyciężyć tylko wiarą.
Wiara ta jest potrzebna, żeby zrozumieć i przyjąć Jezusową drogę. Piotr (13,33-36), Tomasz (14,5-6) oraz Filip (14,-10), wykazali się niezrozumie-niem, niedojrzałością wiary. Jezus wzywa ucznia do wiary mówiąc, iż tylko przez Niego można dojść do Ojca i że Jego odejście, Jego śmierć jest po-trzebna, żeby dojść do Ojca. Uczeń Jezusa przeżywa w ten sposób transfor-mację swojej wiary w wiarę dojrzałą, nie tylko zdolną uwierzyć w Jezusa ze względu na Jego dzieła (14,11), lecz zdolną czynić nawet większe dzieła niż te, których dokonywał Jezus (14,12).
Ten etap dojrzewania ucznia cechuje się akceptacją Jezusowych przyka-zań. Zachowywanie Jezusowych przykazań naturalnie towarzyszy wierze29. Znamienne jest, iż uczeń nie jest osierocony (14,1), lecz ma możliwość prze-żywania obecności Jezusa poprzez Parakleta (14,17). Ta obecność Parakleta w uczniu jest bardzo aktywna, doprowadza do przypominania i pogłębia-nia słów Jezusa (14,25). Każdy chrześcijanin, który przeżył takie przyjście Ducha Świętego, ma doświadczenie z takim właśnie Jego działaniem, kiedy słowo Boże, słowo Jezusa ożywia się, prowadzi do objawienia Jezusa w życiu ucznia (14,21), prowadzi do takiej jedności z Synem i Ojcem, iż uczeń już nie pyta o cel drogi Jezusa (por. 14,), lecz tylko oddaje się w wierze i w
za-2 Zob. tamże, s. 429.
29 Zob. F.F. Segovia, The Structure, Tendenz, and Sitz im Leben of John 13:31 – 14:31, s. 45. Zob również: Tenże, Love relationship in the Johannine Tradition: VAga,ph / VAgapa//n in 1 John and the Fourth Gospel, Chico 192, s. 146-149.
ufaniu Jezusowi. Dojrzała wiara bowiem daje pewność, iż w Jezusie człowiek dojdzie do celu, do Ojca (14,6).
Druga Mowa pożegnalna (15,1-16,4a) odbija historyczną sytuację prze-śladowania chrześcijan i wyrzucenia ich z Synagogi (16,2). Uczeń Jezusa w procesie swojego dojrzewania również napotyka na nieprzyjaźń otaczają-cego go świata. Przynależność do Jezusa – przedstawiona poprzez metaforę trwania latorośli w krzewie winnym – wymaga odwagi uczestniczenia w ca-łym losie Jezusa, w miłości Jezusa (15,9), która często wymaga ofiary (15,13), jak również w Jezusowym cierpieniu (15,1n). Bycie uczniem Jezusa oznacza konieczność bycia mężnym i wymaga sprzeciwiania się grzechowi świata, który został zdemaskowany przez Jezusa (15,22-24), choć dla ucznia to może oznaczać, iż świat go będzie nienawidził, i że nawet będzie musiał poprze-cinać dotychczasowe więzi. Taką sytuację przeżywali chrześcijanie, gdy zo-stali wyrzuceni z Synagogi. We wspólnocie Synagogi wyrośli, w niej żyli, w niej dojrzewała ich wiara. Bycie uczniem Jezusa dla nich jednak oznaczało nowe określenie ich tożsamości, uświadomienie, iż już nie razem z Synagogą tworzą winnicę Pańską, lecz Jezus jest tym prawdziwym Krzewem Winnym (15,1n), w którym powinni przynosić owoc. Chrześcijanin w ten sposób musi określić swoją tożsamość. Tożsamość bycia uczniem Jezusa oznacza przyna-leżność do Jezusa, który go wybrał (15,16). Bardzo ważną rolę na tym etapie ma dla ucznia słowo Jezusa, poprzez które Ojciec oczyszcza ucznia290 i dzię-ki czemu może on nadal trwać w Jezusie (15,3).
Trzecia Mowa pożegnalna (16,4b-33), która opisuje umacnianie wiary wspólnoty w sytuacji przeżywania alienacji wobec świata, opisuje również stan ucznia, który już wprost nie napotyka na nienawiść świata, lecz czuje się w nim samotny, jakby zagubiony (16,6). W tym momencie właśnie dla niego konieczna jest obecność Ducha Świętego (16,7). Duch Święty odkryje mu prawdę o „świecie”, o tym, iż Chrystus, a nie świat pełen grzechu, jest sprawiedliwy (16,). Duch Święty poprowadzi go w pełni Prawdy (16,13). Dla chrześcijanina jest to pogłębiający się proces poznawania Chrystusa. Jest to trudny proces, podczas którego może się wydawać, iż wszystko jest utracone i świat wygrywa. To jest bardzo częste poczucie, bliskie rezygnacji. Proces ten przeżywany z pomocą Parakleta jest jednak drogą do radości (16,20-22), która źródło ma w poznaniu, iż Chrystus zwyciężył świat (16,33), i że swo-jemu uczniowi daje taką samą możliwość zwyciężenia świata poprzez wiarę (1 J 5,4-5).
* * *
290 Thomas L. Brodie (The Gospel According to John, s. 430-431) rozróżnia trzy rodzaje Bożej działalności przedstawiome w J 13-17, poprzez które Bóg prowadzi człowieka do duch-ownej dojrzałości: „cleansing (chap. 13), purifying (chap. 15), and sanctifying (chap. 17)”.
Doświadczenia życiowe wspólnoty przeżywane w świetle wiary prze-transformowane zostały w trzech różnych wersjach Mów pożegnalnych.
Przeżywanie nieobecności Jezusa, ekskomunika synagogalna oraz przeżywa-nie alienacji odzwierciedlają różne okresy życia wspólnoty Ewangelii. Rozwój duchowy wspólnoty, dokonujący się poprzez te doświadczenia, jest również odbiciem lustrzanym rozwoju duchowego pojedynczego ucznia Jezusa prze-żywającego własną historię wiary w Jezusa. Czytelnik Ewangelii, „kroczący drogą dyskursu”, w ten sposób zaproszony zostaje do tworzenia swojej histo-rii ucznia Jezusowego w kontekście Ewangelii i kontekście wspólnoty. Realne przeżycie wspólnoty w ten sposób urzeczywistnia się ponownie w osobie współczesnego czytelnika.