Wiersz 1. Wiersz pierwszy 14 rozdziału, rozpoczynający Mowę Jezu-sa, wprowadza atmosferę pożegnania. W poprzednich perykopach czytamy, iż Jezus świadomy nadchodzących wydarzeń doznaje głębokiego wzrusze-nia (zob. 12,27: nu/n h` yuchv mou teta,raktai; 13,21: VIhsou/j evtara,cqh tw/|
pneu,mati). W takiej atmosferze smutku i wzruszenia, po tym jak Jezus powie-dział uczniom o swoim odejściu, w którym nie będą (teraz) mogli Go naśla-dować, rozbrzmiewa Jezusowe wezwanie: mh. tarasse,sqw u`mw/n h` kardi,a161. Wezwanie to rozbrzmiewa ponownie w wierszu 27b, dzięki czemu powstaje inkluzja, obramowująca Mowę tematem pociechy162.
Wyrażenie to zakorzenione jest w semickiej tradycji językowej 163 i an-tropologii. Serce jest uważane za centrum osoby, zwłaszcza w wymiarze emocji, uczuć, umysłu oraz woli164. Pierwotne znaczenie czasownika tara,ssw określa wprawianie w ruch, najczęściej poprzez potrząśnięcie. W tym sfor-mułowaniu oznacza głębokie wzruszenie, które porusza całą osobowością człowieka. Wstrząśnięcie uczniów jest w tej sytuacji zrozumiałe165. Wobec faktu zbliżającego się Jezusowego odejścia są przeniknięci lękiem z powo-du utraty bezpośredniej relacji z Mistrzem. Nieobecność bliskiego człowieka
161 Johannes Beutler (Psalm 42/43 im Johanesevangelium, NTS 25 (1979), s. 35-57, zwłaszcza s. 46-54) wyprowadza te słowa z chrześcijańskiej tradycji interpretującej ten psalm metodą midraszu w kontekście Męki Jezusa. Użycie tego psalmu kojarzonego z Pasją Jezusa miało zatem czytelnika od razu odesłać do wydarzeń męki Jezusa. Por. tenże, Habt keine Angst: Die erste johanneische Abschiedsrede (Joh 14), [Stuttgarter Bibelstudien 116], Stuttgart 194, s. 25-29.
162 Por. R. Bultmann, Das Evangelium nach Johannes, s. 462.
163 Czasownik tara,ssw występuje w połączeniu z rzeczownikiem kardi.a w tekście Sep-tuaginty w księgach Est 5,2; Job 37,1; Ps 37,11; 54,5; 75,6. W J 12,27 występuje ten czasownik w połączeniu z rzeczownikiem yuch,, który często występuje jako termin bliskoznaczny sło-wu kardi.a. Spicq przytacza przykłady tego połączenia z Testamentu XII Patriarchów. Zob.
C. Spicq, Notes de lexicographie néo-testamentaire, t. II, Fribourg–Göttingen 192, s. 3.
Rudolf Bultmann, (Das Evangelium nach Johannes, s. 462) wskazuje również na grecki spo-sób wyrażania się.
164 Zob. B. Widła, Słownik antropologii Nowego Testamentu, Warszawa 2003, s. 236-237. Por. również, J. Behm, kardi,a, ktl., TDNT 2, s. 612-616. Klaus Wengst (Das Johannes-evangelium. 2. Teilband: Kapitel 11-21, s. 116, przyp. 96) pojmując serce jako „Personal-zentrum” zastępuje rzeczownik kardi,a zaimkiem osobowym. W ten sam sposób tłumaczą B.M. Newman, E.A. Nida, A Translator’s Handbook on the Gospel of John. London; New York: United Bible Societies, 190, s. 454.
165 R.A. Culpepper (The Gospel and Letters of John, s. 209) pisze o trzech powodach wzruszenia uczniów wypływających z narracji: 1) jeden z uczniów zdradzi Jezusa; 2) Jezus zostawi uczniów samotnych; 3) Piotr wyprze się Jezusa.
stanowi zazwyczaj zagrożenie przerwania wzajemnych więzi. Jezus odpowia-da na ten strach uczniów wezwaniem do wiary, ponieważ ich poruszenie dotyczy ich wiary. Trudno wierzyć w nieobecnego Mesjasza (por. J 12,34), w Mesjasza, który nie będzie obecny w przypadku potrzeby, w sytuacji za-grożenia. Sytuacja uczniów w wieczerniku i ich wstrząśnięcie jest wiernym odbiciem kryzysu, który przeżywa każdy wierzący, ogarnięty wątpliwościa-mi dotyczącywątpliwościa-mi obecności Jezusa w ich życiu166.
Jezusowa reakcja na rozpacz uczniów przenika do samego sedna ich kryzysu, do kruchości ich wiary. Jezusowe słowa pisteu ,ete eivj to .n qeo .n kai. ei vj e vme . pisteu ,ete stanowią poważny problem interpretacyjny. Cza-sownik pisteu ,ete, występujący w obu członach wypowiedzi, można bowiem przetłumaczyć w trybie oznajmującym, ale także w trybie rozkazującym.
Różne możliwe kombinacje rozumienia tych czasowników dostarczają roz-maitych możliwości tłumaczenia tej Jezusowej wypowiedzi. C.K. Barret167 podaje cztery podstawowe możliwości tłumaczenia:
a) oba czasowniki występujące w trybie oznajmującym: „Wierzycie w Boga i we mnie wierzycie”;
b) oba czasowniki występujące w trybie rozkazującym: „Wierzcie w Boga i we mnie wierzcie!”;
c) pierwszy czasownik występuje w trybie oznajmującym, stanowiący w ten sposób punkt wyjścia dla wezwania, utworzonego poprzez drugi cza-sownik w trybie rozkazującym: „Wierzycie w Boga i we mnie [więc] wierz-cie!”16;
d) pierwszy człon wypowiedzi jest pojmowany jako imperatywne pro-tasis, drugi zaś jako apodosis wprowadzone poprzez spójnik kai,.
Aby rozwiązać ten problem169, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na kontekst oraz na teksty paralelne. Pierwszy wiersz rozpoczyna się im-peratywem negatywnym (mh. tarasse,sqw), co sugeruje dalszy imperatywny ciąg wypowiedzi170. Takie rozumienie obu czasowników sugeruje paralelne
166 Klaus Wengst (Das Johannesevangelium. 2. Teilband: Kapitel 11-21 [ThKNT 4/2], Stuttgart–Berlin–Köln 2001, s. 116) pisze w swoim komentarzu, iż pierwsi czytelnicy Ewan-gelii przeżywali konsternację taką jak uczniowe Jezusa. Powodem ich wzruszenia i strachu nie było jednak odejście Jezusa, lecz prześladowanie, którego doświadczali.
167 Zob. C.K. Barrett, The Gospel According to St. John, s. 456.
16 Zob. R. Bultmann, Das Evangelium nach Johannes, s. 463. W podobny sposób ro-zumuje ks. Antoni Paciorek (Ewangelia według św. Jana, s. 164): „W pierwszym przypadku należy przyjąć indicativus, ponieważ fakt wiary w Boga u Apostołów nie podlegał wątpli-wości. Druga forma natomiast jest najprawdopodobniej imperatywem”.
169 Rudolf Schnackenburg (Das Johannesevangelium, Bd. 3, s. 65-66) pomniejsza ten problem mówiąc, iż niezależnie od tego, jakie rozwiązanie zostanie przyjęte, sens wypowie-dzi zostaje ten sam.
170 Zob. J. Becker, Das Evangelium nach Johannes, Bd. 2., s. 459.; B.M. Newman, E.A. Nida, A Translator’s Handbook on the Gospel of John, s. 454.
użycie pisteu,w w wierszach 14,10-11, w których czasownik ten użyty jest jednoznacznie w trybie rozkazującym171. Andreas Dettwiler172 trafnie pod-kreśla imperatywny sens wezwania, ponieważ w tym wierszu chodzi właśnie o to, żeby uczniów wezwać do wiary173, a nie o to, aby uczniów uspokoić poprzez wskazanie na fakt ich wiary174.
Niektórzy egzegeci podkreślają, iż połączenie czasownika pisteu ,w z przyimkiem eivj powinno wskazywać bardziej na zaufanie, niż na wiarę175. Przeciw takiemu rozumieniu tego wiersza protestuje Rudolf Bultmann pi-sząc, iż takie użycie tego czasownika jest Czwartej Ewangelii obce176. Nie należy jednak tych dwóch aktów od siebie oddzielać. Zaufanie bowiem wy-chodzi z wiary w Jezusa. Tylko zaufanie zakorzenione w wierze w jedność Jezusa z Ojcem może przezwyciężyć konsternację i strach ucznia.
Wiara, do której wzywa Jezus, jest właśnie takim dynamicznym aktem przeciwstawionym dynamizmowi zła, wobec którego stoją uczniowie177. Na dynamizm tej wiary wskazuje właśnie użyty przyimek eivj, który w Czwartej Ewangelii zawsze oznacza ruch17. „Ruch” wiary kieruje więc troskę ucznia w kierunku Jezusa i Jego Ojca179.
171 W ten sposób rozumuje również Andreas Dettwiler (Die Gegenwart des Erhöhten, s. 142-143) oraz Thomas L. Brodie (The Gospel According to John, s. 459-460).
172 Zob. A. Dettwiler, Die Gegenwart des Erhöhten, s. 142.
173 Również w Ewangeliach synoptycznych Jezus wzywa uczniów do wiary w sytua-cjach zagrożeniach. Por. np. słowa Jezusa w czasie burzy na morzu (Mt ,26). Zob. L. Sta-chowiak, Ewangelia według św. Jana, s. 311.
174 W ten sposób (błędnie) uważa A. Stimpfle, Blinde sehen. Die Eschatologie im tradi-tionsgeschichtlichen Prozess des Johannesevangelium, Berlin–New York 1990, s. 1.
175 Zob. B. Witherington, John’s Wisdom. A commentary on the Fourth Gospel, Louis-ville 1995, s. 24. Zob. również: B.M. Newman, E.A. Nida, A Translator’s Handbook on the Gospel of John, s. 454.; C.K. Barrett, The Gospel According to St. John, s. 456.
176 Zob. R. Bultmann, Das Evangelium nach Johannes, s. 463.
177 Rudolf Bultmann (Das Evangelium nach Johannes, s. 463) wskazuje na przeci-wieństwo świata, które jest przedstawione w Mowie pożegnalnej (zob. J 16,33). Uczniowie przeżywają wstrząs, dlatego że są zostawieni w samotności wobec tego przeciwieństwa. To tara,ssw jest wynikiem zderzenia świata z Jezusowym objawieniem.
17 Zob. I. de la Potterie, Wiara w Pismach Janowych, Verbum Vitae 5 (2004), s. 110.
De la Poterrie w przytoczonym artykule akcentuje dynamizm wiary jako konkretny akt – witalny i egzystencjalny (tamże, s. 109). Dowodem jest fakt, iż Ewangelista nigdy nie uży-wa rzeczownika, lecz zawsze czasownik.
179 Bruce J. Malina i Richard L. Rohrbaugh (Social-science commentary on the Gospel of John, Minneapolis 199, s. 230) piszą w swoim nachylonym socjologicznie komentarzu, iż konstrukcja ta oznacza „being completely embedded in the group of which he [Jesus] is the central personage”.
W wezwaniu do wiary w Ojca i do wiary w Jezusa nie chodzi o dwa różne akty, lecz o jedność wiary10. Czwarta Ewangelia często podkreśla jed-ność Jezusa z Ojcem (zob. 10,30). Tuż przed Pasją Jezus mówi: „Ten, kto we Mnie wierzy, wierzy nie we Mnie, lecz w Tego, który Mnie posłał” (12,44).
Wiara w Boga wyraża się w wierze w Jezusa – Objawiciela swojego Ojca11. W ten sposób wiersz 1, oprócz tematu wiary, wprowadza temat jedności Je-zusa i Ojca rozwinięty w 14 rozdziale, zwłaszcza w wierszach -11.
Wiersz 2-3. Podczas gdy wiersz 1 przypomina ciężar pożegnania, w