3. Uwarunkowania, proces i parametry rachunku efektywności inwestycji
3.5. Szacowanie parametrów rachunku efektywności finansowej i ekonomicznej
3.5.1. Okres obliczeniowy w rachunku efektywności kolejowych inwestycji
Jednym z istotnych problemów, występujących w ocenie efektywności kole-jowych inwestycji infrastrukturalnych ze względu na ich długi ekonomiczny cykl życia, jest określenie długości okresu obliczeniowego. Okres ten, przyj-mowany do obliczeń wartości bieżącej netto w przypadku przedsięwzięć infra-strukturalnych w transporcie kolejowym, najczęściej nie obejmuje całego eko-nomicznego cyklu życia inwestycji. W ramach tego okresu uwzględnia się fazy:
przedinwestycyjną, inwestycyjną i część fazy operacyjnej ekonomicznego cyklu życia inwestycji. Dla tak wyrażonego w latach czasu przygotowywane są pro-gnozy kosztów i korzyści związane z inwestycją; przeprowadzany jest także rachunek dyskonta.
Długość tego okresu ma wpływ na wartość miar efektywności kolejowych przedsięwzięć infrastrukturalnych405. W odniesieniu do przedsięwzięć typo-wych, im dłuższy okres obliczeniowy, tym uzyskuje się korzystniejsze wskaź-niki NPV i IRR. Z drugiej jednak strony szacowanie przepływów pieniężnych w perspektywie kilkudziesięcioletniej obarczone jest znacznym stopniem nie-pewności. Dlatego okres obliczeniowy stanowi istotny parametr rachunku efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych.
W literaturze przedmiotu znanych jest wiele metod ustalania długości okresu obliczeniowego. Jednakże nie wszystkie z nich mogą być zastosowane w odnie-sieniu do kolejowych przedsięwzięć infrastrukturalnych. Spośród metod przed-stawionych w rozdziale pierwszym problematyczne może być zastosowanie:
metody opartej na okresie kredytowania – ponieważ inwestycje tego ty-pu nie mogą być finansowane wyłącznie z kredytu ze względu na bardzo dużą kapitałochłonność,
metody opartej na rosnącej różnicy kosztów – ze względu na trudności z szacowaniem kosztów w perspektywie kilkudziesięciu lat, zarówno w odniesieniu do eksploatowanej infrastruktury, jak i nowej, która mia-łaby ją zastąpić,
metody malejącej nadwyżki – ze względu na brak jasnych wytycznych
dotyczących ustalenia tej nadwyżki (według przepisów wykonawczych PKP PLK S.A. przychody z udostępniania linii kolejowych powinny po-krywać koszty związane z ich obsługą) oraz trudności z szacowaniem strumieni pieniężnych w perspektywie kilkudziesięciu lat (w praktyce szacowania kosztów i przychodów związanych z eksploatacją linii kole-jowych w końcowych latach okresu obliczeniowego czasami zakłada się ich stabilizację, co wyklucza określenie końca okresu obliczeniowego),
metody maksymalizacji wartości bieżącej (maksymalizacji NPV) –
po-nieważ metoda ta nie ma uzasadnienia; nie wynika ona z racjonalnych przesłanek ani teoretycznych, ani praktycznych w odniesieniu do tego typu inwestycji.
Pozostałe metody, tj.: odwrotności stawek amortyzacyjnych, oprocentowania składek amortyzacyjnych, okresu ekonomicznie pewnej eksploatacji, okresu normalnej eksploatacji, malejącego znaczenia sald przepływów pieniężnych,
405 Szerzej na ten temat patrz: P.R. Kozubek: Ekonomiczny cykl życia kolejowych inwestycji
świadczenia i analiz marketingowych wydają się być możliwe do zastosowania. Kalkulacje długości okresów obliczeniowych z wykorzystaniem ww. metod prze-prowadzone zostały na podstawie szacunkowych wielkości określonych w opar-ciu o dane ze studium wykonalności modernizacji odcinka linii kolejowej o dłu-gości ok. 94 km. Modernizacja ta zakładała dostosowanie linii do prowadzenia ruchu z prędkością 160 km/h w ruchu pasażerskim przy zastosowaniu taboru klasycznego, i prędkości ponad 160 km/h (maksymalnie do 200 km/h) przy za-stosowaniu taboru z wychylnym pudłem oraz 120 km/h w ruchu towarowym406.
Ustalenie długości okresu obliczeniowego na podstawie odwrotności sta-wek amortyzacyjnych wymaga określenia średniej ważonej stasta-wek amortyzacji grup środków trwałych, powstałych w wyniku realizacji przedsięwzięcia, osza-cowania okresu operacyjnego oraz długości fazy inwestycyjnej. Nakłady inwe-stycyjne w środki trwałe z podziałem na grupy rodzajowe dla przykładowego przedsięwzięcia modernizacji linii kolejowej X,stawki amortyzacji oraz wyli-czoną wartość średnią ważoną stawek przedstawiono w tabeli 3.6. Nakłady inwestycyjne ponoszone są w ciągu 5. lat.
Tabela 3.6. Wartość i struktura nakładów inwestycyjnych w środki trwałe dla przedsięwzięcia modernizacji przykładowej linii kolejowej X
Lp. Rodzaj robót Nakłady [tys. zł] Udział [%] amortyzacji Stawka ważona Stawka
1. Drogi kolejowe 1 138 246 54,0% 4,5% 2,4%
2. Sieci trakcyjne i zasilanie 242 284 11,5% 4,5% 0,5%
3. Obiekty inżynieryjne 241 900 11,5% 4,5% 0,5%
4. Budynki i budowle 54 652 2,6% 2,5% 0,1%
5. Urządzenia SRK 198 441 9,4% 4,5% 0,4%
6. Sieci i urządzenia teletechniczne oraz elektroenergetyki nietrakcyjnej 186 472 8,9% 4,5% 0,4%
7. Skrzyżowania dróg z koleją 44 145 2,1% 4,5% 0,1% 8. Razem inwestycje (poz. 1-7) 2 106 140 100,0% – –
9. Średnia ważona stawka amortyzacji – – – 4,4%
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne.
406 Do szacunków wykorzystano dane części finansowo-ekonomicznej studium wykonalności przedsięwzięcia realizowanego przy współudziale autora w latach 2006-2007. Ze względu na ko-nieczność zachowania tajemnicy przedsiębiorcy oznaczenie wspomnianej linii kolejowej nie będzie ujawnione.
Średnią ważoną stawek amortyzacji grup środków trwałych wyliczono na podstawie wag, za które przyjęto udział wartości nakładów środków trwałych danej grupy w ogólnej wartości nakładów inwestycyjnych, oraz stawek amor-tyzacji dla danej grupy przyjętych na poziomie:
dla budynków i budowli oraz urządzeń w nich zainstalowanych – 2,5%;
dla pozostałych składników majątku – 4,5%407.
Okres operacyjny wyznaczony na podstawie średniej ważonej stawek amor-tyzacji, dla tego przypadku, wynosi:
lata 23 5 , 22 % 4 , 4 1 op n (3.1)
Okres obliczeniowy jest tu równy sumie okresu operacyjnego i okresu inwe-stycyjnego, i wynosi: lat 28 23 5 n (3.2)
Koncepcja określenia okresu obliczeniowego na podstawie oprocentowania składek amortyzacyjnych również wykorzystuje wartość średnią ważoną sta-wek amortyzacji. Wymaga także określenia stopy procentowej rachunku, na którym gromadzone byłyby odpisy amortyzacyjne, aż do momentu zrównowa-żenia nakładu poniesionego na środki trwałe. Oprocentowanie rachunku jest bardzo zróżnicowane w zależności od banku oraz rodzaju rachunku. Dotyczy to zarówno zwykłych rachunków, depozytowych rachunków firmowych oraz lokat. Zmiana stopy procentowej w zakresie 2,6%-5% powoduje zmianę okre-su operacyjnego o 2 lata. Ze względu na tak niewielką różnicę, do obliczeń przyjęto stopę procentową w wysokości 4,25%.
Okres operacyjny wyznaczony na podstawie tej metody wynosi:
1 4,25%
16,11 16lat log % 4 , 4 % 25 , 4 % 4 , 4 log op n (3.3) a okres obliczeniowy: lat 21 16 5 n (3.4)407 Stawki amortyzacji przyjęto na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1999 r. w sprawie Klasyfikacji Środków Trwałych (KŚT) DzU 1999 Nr 112, poz. 1317 oraz ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. DzU 1992 Nr 21, poz. 86. Za-łącznik nr 1: Wykaz rocznych stawek amortyzacyjnych.
Koncepcja okresu ekonomicznie pewnej eksploatacji zbudowana jest na podstawie techniczno-ekonomicznej charakterystyki obiektów powstałych w wyniku inwestycji i analizy warunków ich wykorzystania w danej branży. Dla dróg kolejowych okres żywotności wynosi 20-40 lat408.
Według koncepcji opartej na okresie normalnej eksploatacji, okres oblicze-niowy obejmuje fazę inwestycyjną i czas 5-6 lat potrzebnych na rozruch pro-dukcji, i kilka lat normalnej eksploatacji. Dla badanego przedsięwzięcia okres obliczeniowy wynosiłby zatem, przyjmując pięcioletni czas potrzebny na roz-ruch i normalną eksploatację oraz pięcioletni okres fazy inwestycyjnej, 10 lat.
Koncepcja malejącego znaczenia sald przepływów pieniężnych wymaga ustalenia wartości współczynnika dyskontowego dla kolejnych lat. Granicą okresu obliczeniowego w tym wypadku jest rok, po którym znaczenie sald jest tak małe, że można je pominąć. Przyjmując założenie, że wielkość nakładów inwestycyjnych na potrzeby realizacji studium wykonalności szacowana jest z dokładnością 10%, należy określić rok, od którego współczynnik dyskontują-cy zacznie osiągać wartości poniżej tej granidyskontują-cy. Dla stopy dyskontowej równej 5% nastąpi to w 48 roku.
Według koncepcji opartej na doświadczeniu i analizach marketingowych okres ten określa się na podstawie wiedzy o wcześniej realizowanych przed-sięwzięciach. Opracowywane w ostatniej dekadzie w Polsce analizy i oceny efektywności inwestycji w infrastrukturę kolejową zakładały różne horyzonty czasowe, które wynosiły: 25, 30 i 31 lat. Również wytyczne Komisji Europej-skiej, dotyczące przygotowania studiów wykonalności inwestycji w zakresie infrastruktury transportowej, zalecają przyjmowanie okresu obliczeniowego z przedziału 15-30 lat, przy czym dla inwestycji kolejowych rekomendowany czas obliczeniowy wynosi 30 lat409.
Tak więc, w zależności od sposobu określenia okresu obliczeniowego, wy-nosi on od 10 do 48 lat. Okres obliczeniowy dla przykładowej inwestycji infra-strukturalnej w transporcie kolejowym obliczony z zastosowaniem różnych metod przedstawiono w tabeli 3.7.
Okres obliczeniowy wyznaczony na podstawie odwrotności stawek amor-tyzacyjnych i oprocentowania składek amoramor-tyzacyjnych może być różny dla różnych inwestycji, a nawet dla różnych wariantów inwestycyjnych tego sa-mego przedsięwzięcia. Ponadto, w przypadku dwóch pierwszych metod, stawki amortyzacyjne nie przedstawiają rzeczywistego tempa zużycia środ-ków trwałych. Dlatego też dla metod tych, choć możliwych do zastosowania z teoretycznego punktu widzenia, nie ma uzasadnienia ich wykorzystania
408 Rozwój infrastruktury..., op. cit., s. 20.
w szacowaniu okresu obliczeniowego na potrzeby oceny efektywności kole-jowych inwestycji infrastrukturalnych.
Tabela 3.7. Szacowana długość ekonomicznego cyklu życia inwestycji według różnych koncepcji dla przykładowej inwestycji modernizacyjnej linii kolejowej X
Koncepcja ustalania długości ekonomicznego cyklu
życia inwestycji Długość ekonomicznego cyklu życia inwestycji [lata]
odwrotność stawek amortyzacyjnych 28 oprocentowanie składek amortyzacyjnych 21
okres pewnej eksploatacji 20-40
okres normalnej eksploatacji 10
malejące znaczenie sald przepływów pieniężnych 48 doświadczenie i analizy marketingowe 25-31
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne.
Szacowanie okresu obliczeniowego na podstawie malejącego znaczenia sald przepływów pieniężnych zależy od przyjętej stopy dyskontowej. Przy dużej stopie dyskontowej utrata znaczenia sald przepływów pieniężnych następuje szybciej niż przy stopie małej. Zastosowanie tej metody w przypadku kolejo-wych inwestycji infrastrukturalnych może być problematyczne ze względu na różny poziom finansowej i społecznej stopy dyskontowej. Ponadto, szacunki przepływów pieniężnych w okresie pięćdziesięcioletnim i dłuższym obarczone są dużym stopniem niepewności.
Koncepcja pewnej eksploatacji infrastruktury w przypadku linii kolejowej jest dość nieprecyzyjną podstawą określenia okresu obliczeniowego. Okres obliczeniowy ustalony za pomocą tej metody może być odmienny dla różnych przedsięwzięć czy też wariantów inwestycji. Aczkolwiek, biorąc pod uwagę żywotność linii kolejowej, jak również doświadczenie i analizę marketingową, można przyjąć okres obliczeniowy dla infrastruktury kolejowej wynoszący 30 lat. Ten horyzont czasu jest zgodny z wytycznymi Komisji Europejskiej.