Pojęcie i istota ryzyka i niepewności

Ryzyko jest pojęciem wielowymiarowym i niełatwym do jednoznacznego zdefiniowania. W kompendiach z zakresu ekonomii i nauk pokrewnych odszu-kać można oddzielną interpretację ryzyka oraz ryzyka gospodarczego. Ryzyko najczęściej definiowane jest jako sytuacja, która składa się z elementów, z których

co najmniej jeden jest nieznany, ale znane jest prawdopodobieństwo jego wystąpie-nia (lub ich – jeżeli tych elementów jest więcej)105, a ryzyko gospodarcze jako praw-dopodobieństwo nieuzyskania przewidywanych efektów z działalności gospodarczej, niebezpieczeństwo poniesienia nieplanowanych strat lub nakładów wyższych od przewidywanych106.

W związku z tym, że każdej działalności gospodarczej towarzyszy ryzyko, wszystkie przedsięwzięcia inwestycyjne również są obciążone pewnym ryzy-kiem. W odniesieniu do przedsięwzięć inwestycyjnych, w literaturze przed-miotu nie ma większych rozbieżności w rozumieniu i definiowaniu ryzyka.

Ch. Chapman i S. Ward określają ryzyko inwestycyjne jako implikacje

istnie-nia znacznej niepewności odnoszącej się do poziomu rezultatów, które mogą być osiągnięte przez projekt107. Według E. Ostrowskiej jest to (…) niebezpieczeństwo wystąpienia efektu inwestowania niezgodnego z oczekiwaniami108. K. Marcinek

definiuje ryzyko przedsięwzięć inwestycyjnych jako występowanie dającej się

skwantyfikować możliwości zaistnienia sytuacji, że rzeczywiste nakłady na projekt i (lub) rzeczywiste efekty inwestowania będą się odchylały niekorzystnie od pier-wotnie oszacowanych (przyjętych)109. Natomiast W. Rogowski rozumie je jako możliwość odchylenia oczekiwanej efektywności przedsięwzięcia inwestycyjnego od wartości planowanej110.

Z przytoczonych definicji wynika, że ryzyko w odniesieniu do przedsięwzięć inwestycyjnych najczęściej rozumiane jest jako możliwość, czy też

104 E.F. Brigham, L.C. Gapenski: Zarządzanie finansami. ..., op. cit., s. 365.

105 Por. Kompendium wiedzy o gospodarce. Red. E. Cyrson. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa-Poznań 1997, s. 283.

106 Por. Nowy słownik ekonomiczny przedsiębiorcy. Wydawnictwo ZNICZ, Szczecin 2004, s. 337.

107 Ch. Chapman, S. Ward: Project Risk Management. John Wiley & Sons Ltd., Chichester 1997, s. 7.

108 E. Ostrowska: Ryzyko projektów inwestycyjnych. PWE, Warszawa 2002, s. 28.

109 K. Marcinek: Ryzyko projektów..., op. cit., s. 80.

stwo osiągnięcia rzeczywistych wyników odbiegających od wielkości planowanych.

I choć odchylenia te mogą być zarówno korzystne, jak i niekorzystne, to jed-nak w praktyce termin ryzyko jest używany w znaczeniu negatywnym111.

Na uwagę zasługuje również fakt, że przy definiowaniu ryzyka często pojawia się termin niepewność. W literaturze przedmiotu można znaleźć stanowisko, że pojęcia te są tożsame112, jednakże większość autorów podkreśla, że pomimo ścisłego związku pomiędzy tymi terminami, nie są one synonimami113.

Niepewność jest pojęciem szerszym, ryzyko jest natomiast pochodną

nie-pewności i ma charakter wymierny. Jednym z pierwszych badaczy tego zagad-nienia był F.H. Knight, który ogłosił teorię niepewności mierzalnej i niemie-rzalnej. Pierwszą z tych kategorii, którą można ściśle oszacować i zaprognozo-wać przy wykorzystaniu rachunku prawdopodobieństwa, nazwał ryzykiem, a drugą, która tym działaniom nie podlega, niepewnością sensu stricto114.

Niepewność występuje zatem wówczas, gdy nie można zidentyfikować ani wszystkich możliwych przyszłych poziomów rozważanych kategorii (np. na-kładów inwestycyjnych, przychodów ze sprzedaży, kosztów eksploatacji itd.), ani rozkładu prawdopodobieństwa, który by je charakteryzował. Ryzyko na-tomiast występuje wówczas, kiedy dla wszystkich poziomów zidentyfikowa-nych kategorii można oszacować prawdopodobieństwo ich wystąpienia, które określa się na podstawie obiektywnych danych lub za pomocą symulacji115.

Ryzyko jest nie tylko pojęciem węższym od niepewności, ale również jest jej funkcją – im większy zakres niepewności, tym zwiększa się ryzyko, i odwrot-nie, zmniejszenie zakresu niepewności zmniejsza ryzyko przedsięwzięcia in-westycyjnego. Niepewność, a co za tym idzie również ryzyko, uzależnione są od dostępu do informacji oraz ich wiarygodności. Biorąc pod uwagę stopień wiedzy wynikający z posiadanych informacji, można wyróżnić trzy podstawo-we stany, w których inpodstawo-westorzy podejmują decyzje:

1. Stan pewności – decydent dysponuje wszystkimi niezbędnymi informa-cjami i na wynik decyzji inwestycyjnych wpływ mają tylko parametry całkowicie określone; przedsięwzięcie inwestycyjne prowadzi do okre-ślonego wyniku.

111 K. Marcinek: Ryzyko projektów..., op. cit., s. 80.

112 Por. G.J. Alexander, W.F. Sharpe, J.V. Bailey: Fundamentals of Investment. Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1993; W.F. Samuelson, S.G. Marks: Ekonomia menedżerska. ..., op. cit., s. 323.

113 J. Mun: Modeling risk. Applying Monte Carlo Simulation, Real Options Analysis, Forecasting, and

Optimization Techniques. John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey 2006, s. 15; S. Wrzosek:

Ocena efektywności..., op. cit., s. 67; E. Ostrowska: Ryzyko projektów..., op. cit., s. 28; P. Kawa, S. Wydymus: Metody oceny..., op. cit., s. 56; K. Marcinek: Ryzyko projektów..., op. cit., s. 81.

114 F.H. Knight: Risk, Uncertainty and Profit. University of Boston Press, Boston 1921, s. 233.

2. Stan ryzyka – inwestor ma dostęp do informacji i możliwości określenia zbioru wyników, do których prowadzi przedsięwzięcie inwestycyjne, wraz z możliwością ustalenia prawdopodobieństwa uzyskania poszcze-gólnych wyników; decyzje podejmowane są w warunkach dopuszczalne-go (optymalnedopuszczalne-go) ryzyka oraz podwyższonedopuszczalne-go ryzyka, zależnedopuszczalne-go od przewidywanych zdarzeń losowych.

3. Stan niepewności – rezultatem przedsięwzięcia inwestycyjnego jest zbiór określonych możliwych wyników, jednak decydent nie ma odpowiednich informacji, by określić ich poziom oraz prawdopodobieństwo ich uzy-skania; niepewność może dotyczyć informacji, na podstawie których po-dejmowane są decyzje, jak również skutków tych decyzji116.

Niektórzy autorzy rozróżniają dwa rodzaje warunków niepewności:

 stan częściowej niepewności – gdy inwestor może określić możliwe

wa-rianty wyników, ale nie jest w stanie oszacować prawdopodobieństwa ich wystąpienia.

 stan całkowitej niepewności – inwestor nie zna ani możliwych wariantów

wyników, ani prawdopodobieństwa ich wystąpienia117.

Decyzje w warunkach pewności są stosunkowo łatwe, choć w praktyce rzadko występują. Większość decyzji inwestycyjnych podejmowana jest w warunkach ryzyka oraz mniejszej lub większej niepewności. Jest to proces skomplikowany tym bardziej, że granice pomiędzy poszczególnymi stanami ryzyka i niepewno-ści są nie do końca jasne i jednoznaczne ze względu na możliwość wykorzystania przybliżonych, a nawet subiektywnie oszacowanych prawdopodobieństw. Za-zwyczaj inwestor podejmując decyzję o realizacji danego przedsięwzięcia inwe-stycyjnego, nie jest pewny oczekiwanego wyniku tego przedsięwzięcia i proces ten w dużej mierze zależy od skłonności inwestora do ponoszenia ryzyka. Przy racjonalnym zarządzaniu inwestycjami wymaga się zastąpienia niepewności ryzykiem, dla którego relacje między prawdopodobieństwem sukcesu a jego kosztami mogą być wyraźnie określone118. Ze względu na brak możliwości ści-słego rozgraniczenia warunków niepewności i warunków ryzyka, w odniesieniu do oceny efektywności inwestycji, brak pewności przyszłych zdarzeń będzie rozważany wyłącznie w kategoriach ryzyka, nie zaś niepewności.

Ważną cechą ryzyka jest jego dualny charakter – dynamiczny i ekonomicz-ny. Czynniki decydujące o jego rodzaju przedstawiono w tabeli 1.4.

116 Por. Elementy rachunku ekonomicznego. Red. Z. Hellwiga, PWE, Warszawa 1978, s. 117.

117 S.E. Hargitay, Shi-Ming Yu: Property Investment Decisions. A quantitative approach. E & FN, London 1993, s. 35.

Tabela 1.4. Czynniki decydujące o charakterze ryzyka Charakter ryzyka

Dynamiczny Ekonomiczny

Wydłużenie cyklu życia inwestycji, czyli wydłużenie zaangażowania kapitału powoduje wzrost ryzyka. Wraz z upływem czasu wzrasta prawdopodobieństwo uzyskania innej od oczekiwanej efektywności inwe-stycji.

Realizacja przedsięwzięć inwestycyjnych związanych z większym ryzykiem może przynieść większe straty lub zyski w porównaniu z przedsięwzięciem o mniej-szym ryzyku.

Ryzyko ma swoją cenę zależną od metod jej ustala-nia, rodzajów ryzyka i prawdopodobieństwa ich wy-stąpienia.

Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie E. Ostrowska: Ryzyko projektów…, op. cit., s. 36-37. Dwojaki charakter ryzyka pogłębia jeszcze bardziej złożoność omawianej problematyki i potwierdza fakt, że ryzyko przedsięwzięć inwestycyjnych moż-na rozpatrywać moż-na różnych płaszczyzmoż-nach, co ma swoje odzwierciedlenie w próbach klasyfikacji ryzyka.