Proces oceny efektywności kolejowych inwestycji infrastrukturalnych

Jednym z istotnych problemów procesu analizy efektywności kolejowych inwestycji infrastrukturalnych jest określenie jej zakresu, struktury oraz ko-lejności działań. Zakres analizy odnosi się do jej rodzajów. Struktura nato-miast związana jest z ustaleniem szczegółowych działań podejmowanych w ramach każdego rodzaju analizy.

Zarówno specyfika obiektów i urządzeń infrastrukturalnych w transporcie kolejowym, jak również wymagania Unii Europejskiej determinują konieczność oceny efektywności inwestycji w tym sektorze zarówno z punktu widzenia inwestora, jak też w wymiarze społeczno-ekonomicznym. Dlatego też w ra-mach analizy CBA, koszty i korzyści przedsięwzięcia inwestycyjnego o charak-terze finansowym powinny być oddzielone od kosztów i korzyści społecznych. Oznacza to, że ocena efektywności kolejowych inwestycji infrastrukturalnych powinna obejmować ocenę finansową i ocenę ekonomiczną.

396 T. Dyr, M. Kotowska-Jelonek, P. Kozubek, B. Zagożdżon: Metodyczne problemy oceny

efektyw-ności inwestycji infrastrukturalnych w transporcie kolejowym, współfinansowanych z funduszy Unii Euro-pejskiej. [w:] Efektywny transport…, op. cit., s. 74.

Ewaluacja efektywności finansowej przedsięwzięć inwestycyjnych prowadzona

jest z wewnętrznej perspektywy inwestora – zarządcy infrastruktury kolejo-wej397. Ocena ta, jak już wspomniano w rozdziale pierwszym, koncentruje się na finansowej efektywności inwestycji i przedstawia finansowe konsekwencje proponowanego przedsięwzięcia.

Dla dużych inwestycji o charakterze publicznym, do których należy zaliczyć przedsięwzięcia związane z modernizacją lub budową nowej linii kolejowej, kluczowe znaczenie ma ocena ekonomiczna. Daje ona bowiem spojrzenie na efektywność przedsięwzięcia w szerszym zakresie, tj. ze społeczno-ekonomicznego punktu widzenia. Analiza ta umożliwia identyfikację przed-sięwzięć, które są nieopłacalne dla inwestora, ale są wartościowe społecznie i powinny być realizowane. Dotyczy to zwłaszcza inwestycji generujących istotne korzyści zewnętrzne, których wycena powinna być włączona do analizy w ramach oceny ekonomicznej efektywności tychże inwestycji.

Wartościowanie wszystkich kosztów i korzyści, generowanych przez dane przedsięwzięcie inwestycyjne, obarczone jest pewnymi błędami szacowania. Dlatego też ważnym etapem oceny przedsięwzięć inwestycyjnych w sektorze infrastruktury kolejowej jest analiza i ocena ryzyka danej inwestycji.

Proces oceny efektywności inwestycji infrastrukturalnych musi być prowa-dzony w sposób jasny i systematyczny, tak aby wyniki były jednoznaczne i nie budziły kontrowersji. Wydaje się zasadnym, że wymaga to określenia kolejno-ści wykonywania analiz oraz ich struktury wewnętrznej.

Biorąc pod uwagę przesłanki praktyczne można przyjąć, że w pierwszej ko-lejności powinna być wykonywana analiza finansowa, a następnie analiza eko-nomiczna. Rachunek efektywności finansowej inwestycji obejmuje mniejszą liczbę strumieni pieniężnych (nakłady inwestycyjne, koszty eksploatacji i ko-rzyści bezpośrednie), dlatego jest mniej pracochłonny. Analiza ta umożliwia eliminację tych przedsięwzięć, które należy pominąć w dalszej ocenie (zgodnie z przyjętymi kryteriami), a tym samym zmniejszyć liczbę ocenianych warian-tów inwestycyjnych. W analizie ekonomicznej efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych, już dla wybranych wariantów wykorzystywane są te strumie-nie pieniężne, które oszacowane zostały dla potrzeb analizy finansowej oraz możliwe koszty i korzyści zewnętrzne.

Taka kolejność analiz umożliwia:

 wybór wariantu efektywnego finansowo lub wariantu najmniej

nieefek-tywnego,

397 Największym zarządcą infrastruktury kolejowej w Polsce jest spółka PKP PLK S.A. Dlatego też, pomimo, że w Polsce funkcjonują inne podmioty posiadające infrastrukturę kolejową i zarządza-jące nią, w dalszej części pracy rozważania będą odnosić się do ww. Spółki.

 wybór wariantów wykazujących trwałość finansową,

 ograniczenie liczby wariantów inwestycyjnych uwzględnianych w anali-zie i ocenie ekonomicznej.

Przykładowy proces oceny efektywności inwestycji, w którym analiza fi-nansowa wykonywana jest jako pierwsza, przedstawiono na rysunku 3.2.

OCENA FINANSOWA

Weryfikacja finansowej trwałości inwestycji Szacowanie elementów rachunku

Obliczenie wskaźników efektywności finansowej Ustalenie stopy dyskontowej

Określenie okresu obliczeniowego Korekta elementów rachunku

Obliczenie wskaźników efektywności ekonomicznej

OCENA EKONOMICZNA

Ustalenie ekonomicznej stopy dyskontowej

Szacowanie korzyści i kosztów zewnętrznych

OCENA RYZYKA

Ustalenie wartości oczekiwanej Analiza wrażliwości

Rys. 3.2. Proces oceny efektywności przedsięwzięcia inwestycyjnego w sektorze publicznym

Ź r ó d ł o : Opracowanie własne.

W praktyce analiza finansowa wykonywana jako pierwsza traktowana była niekiedy jako jedyna dla potrzeb podejmowania decyzji o realizacji przedsię-wzięć398. Tymczasem sama ocena finansowa nie może być podstawą do podej-mowania decyzji o przyjęciu bądź odrzuceniu przedsięwzięć o charakterze pu-blicznym. Dlatego do oceny inwestycji, które mają: charakter obiektów uży-teczności publicznej, duży zasięg przestrzenny oddziaływania, dużą rolę i zna-czenie dla życia społeczno-gospodarczego kraju bądź jego regionów, kluczowe znaczenie ma efektywność ekonomiczna. Do grupy tego typu inwestycji bez wątpienia należą kolejowe przedsięwzięcia infrastrukturalne, w szczególności dotyczące modernizacji lub budowy nowej linii kolejowej. Inwestycje te

398 Bardzo istotnym problemem studiów wykonalności, w tym również dotyczących przedsię-wzięć transportowych, realizowanych na potrzeby aplikowania o współfinansowanie z Funduszu Spójności w okresie programowania 2000-2006 była koncentracja tylko na analizie i ocenie finanso-wej i zbyt pobieżne prowadzenie lub zgoła brak analizy i oceny ekonomicznej. W konsekwencji pro-wadziło to do zawieszenia wsparcia dla danego przedsięwzięcia. Patrz: M. Florio: Evaluating Structural

and Cohesion Funds Programmes. Cost-Benefit Analysis and the European union Cohesion Fund: On the Social Cost of Capital and Labour. Regional Studies, Vol. 42, April 2006, s. 212.

rują szeroki wachlarz efektów zewnętrznych, między innymi środowiskowych i regionalnych, dlatego, w odniesieniu do oceny finansowej, która najczęściej wykazuje brak efektywności tego typu inwestycji, to właśnie wyniki oceny eko-nomicznej są podstawą do podejmowania decyzji inwestycyjnych.

Nieco inaczej zagadnienie kolejności analiz finansowej i ekonomicznej na-leży postrzegać z punktu widzenia Unii Europejskiej. Z tej perspektywy na pierwsze miejsce wysuwa się problem zasadności współfinansowania danego przedsięwzięcia inwestycyjnego, a dopiero w drugiej kolejności potrzeba wsparcia unijnego. Kolejność tych problemów odzwierciedlona jest w dwóch następujących pytaniach sformułowanych w dokumencie „Guidance on the

methodology for carrying out Cost-Benefit Analysis. Working Document 4. The New Programming period 2007-2013”:

1. Czy przedsięwzięcie inwestycyjne warte jest współfinansowania przez Unię

Europejską?

2. Czy projektowane przedsięwzięcie potrzebuje wsparcia finansowego z

fundu-szy Unii Europejskiej?399

Odpowiedzi na te dwa kluczowe pytania dostarczają w kolejności: ocena ekonomiczna oraz finansowa. Można zatem stwierdzić, że ocena ekonomiczna powinna być wykonywana jako pierwsza, brak bowiem efektywności ekono-micznej dyskwalifikuje przedsięwzięcie z grupy inwestycji, które mogą uzyskać wsparcie ze środków Wspólnoty. Abstrahując od wymagań i celów unijnych, już sam publiczny charakter kolejowych inwestycji infrastrukturalnych oraz generowanie istotnych efektów zewnętrznych decydują o pierwszoplanowym znaczeniu oceny ekonomicznej.

W praktyce jednak analizy te prowadzone są równolegle, ponieważ do usta-lenia efektywności ekonomicznej potrzebne są szacunki podstawowych ele-mentów rachunku efektywności, czyli strumieni pieniężnych związanych z na-kładami, przychodami i kosztami operacyjnymi, czyli przepływami potrzeb-nymi do ustalenia efektywności finansowej. Należy nadmienić, że zgodnie z obowiązującymi w Polsce wytycznymi przedstawionymi w Niebieskiej Księ-dze, w analizie efektywności ekonomicznej nie uwzględnia się przychodów operacyjnych400. Takie podejście wydaje się być jednak sprzeczne z zasadami rachunku efektywności inwestycji, w szczególności z zasadami porównywalno-ści i kompleksowoporównywalno-ści. Wydaje się zasadne, że w rachunku tym powinny być uwzględniane m.in. zarówno koszty, jak i przychody operacyjne.

Można zatem przyjąć, że rachunek efektywności kolejowych inwestycji in-frastrukturalnych obejmuje:

399 Guidance on the methodology..., op. cit., s. 6.

1. Ustalenie okresu obliczeniowego.

2. Wybór finansowej i społecznej stopy dyskontowej.

3. Oszacowanie elementów rachunku efektywności – nakładów inwesty-cyjnych, kosztów eksploatacyjnych oraz przychodów.

4. Korektę strumieni pieniężnych na potrzeby oceny ekonomicznej. 5. Oszacowanie efektów zewnętrznych.

6. Obliczenie wskaźników efektywności. 7. Weryfikację finansowej trwałości inwestycji. 8. Analizę i ocenę ryzyka.

Rachunek efektywności przeprowadza się dla wszystkich zidentyfikowa-nych i przyjętych do analizy wariantów inwestycyjzidentyfikowa-nych. Dlatego też identyfi-kacja tych wariantów musi być dokonana przed analizą efektywności.

3.4. Identyfikacja wariantów przedsięwzięcia inwestycyjnego