W okresie wczesnego dzieciństwa

W dużej części literatury przyjmuje się, że rozwój zawodowy człowieka rozpo-czyna się dopiero od okresu przedszkolnego przypadającego na trzecią fazę rozwoju człowieka, tzw. późnego dzieciństwa, trwającego mniej więcej od 4 do 6-7 roku życia²²³. Rozwój ten kojarzony jest zwykle z preorientacją zawodową, która np. według Z. Wiatrowskiego traktowana jest jako układ przypadkowych i celowych działań podejmowanych w domu rodzinnym dziecka, w przedszko-lu i w szkole na etapie nauczania początkowego, umożliwiających dziecku zdo-bycie wiedzy o zawodach²²⁴. Tymczasem – jak dowodzi w swoich badaniach B. S. Bloom – najwcześniejszym okresem życia człowieka, w którym dochodzi do obcowania z elementami świata zawodowego, a więc tym, w którym kształ-tują się pierwsze doświadczenia związane z tym światem, jest dzieciństwo, w którym – zdaniem cytowanego autora – tworzy się połowa potencjału inte-lektualnego jednostki²²⁵.

Jeśli przyjmie się, że rozwój zawodowy jednostki jest tym procesem, który warunkowany jest wieloma czynnikami pochodzenia podmiotowego i przed-miotowego, no to nie jest bez znaczenia, w jakich warunkach i w jakim otocze-niu podmiot tego rozwoju wzrasta od pierwszych chwil swojego życia. W psy-chologii rozwojowej zakłada się, że pierwszy rok życia każdej jednostki jest podstawą, na której opiera się dalszy jej rozwój²²⁶. Przyjmuje się, że to właśnie środowisko rodzinne bardzo silnie wpływa na to, jakim człowiekiem będzie dziecko w przyszłości – jak dalece będzie samodzielne, jaki będzie miało

223 Zob. Z. Wiatrowski, Działalność zawodoznawcza w kontekście rozwoju zawodowego człowieka, „Problemy Profesjologii” 2005, nr 1; tenże, Dorastanie, dorosłość…, dz.

cyt.; K. M. Czarnecki, Rozwój zawodowy człowieka, Warszawa 1985; tenże, Psycholo-gia zawodowego rozwoju osobowości, Kraków 1998; tenże, Teoretyczne podstawy za-wodowego rozwoju człowieka [w:] J. H. Moroz (red.), Rozwój zawodowy nauczyciela, Kraków 2005; tenże, Różnice indywidualne człowieka, Sosnowiec 2006; K. M. Czar-necki, S. Karaś, Profesjologia w zarysie. Rozwój zawodowy człowieka, Radom 1996;

i wiele innych.

224 Z. Wiatrowski, Pedagogika pracy w zarysie, Warszawa 1985, s. 121.

225 Zob. B. S. Bloom, Stability and Change in Human Characteristics, New York 1964.

226 A. I. Brzezińska, M. Czub, R. Kaczan, Dziecko przedszkolne. Jakie jest? Jak można wspierać jego rozwój?. Broszura oprac. w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacji zaplecza badawczego współfi-nansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2013, s. 5 i nast.; a także:

Psychologia rozwojowa, red. P. E. Bryant, A. M. Colman, przekł. A. Bezwińska-Walerjan, Poznań 1997.

nek do świata i innych ludzi, do siebie samego, a także jak będzie radziło sobie w różnych sytuacjach (w tym również sytuacjach zawodowych). Założenie to nie jest czymś niezwykłym, jeśli zważy się, że noworodek bezpośrednio po przyjściu na świat jest całkowicie zależny od otoczenia i osób, które sprawują nad nim opiekę. To one poprzez swoje działania kształtują jego wewnętrzny świat, tworzą warunki do jego rozwoju. To od nich w tym czasie dziecko uczy się, jak rozpoznawać i zaspokajać swoje potrzeby, przyjmuje odpowiednie wzo-ry zachowania, które w mniejszym bądź większym stopniu będzie wykorzysty-wać w dalszych okresach swojego życia.

Więź, jaką w tym czasie nawiązuje dziecko z członkami swojej rodziny wywiera duży wpływ na to, jaki będzie w przyszłości jego stosunek nie tylko do innych osób z jego prywatnego bądź zawodowego otoczenia, ale również do podejmowanych przez siebie zadań i wynikających z nich obowiązków. Ten bliski kontakt dziecka z osobami dorosłymi otwiera mu drogę do samodzielno-ści, do wiary we własne siły oraz przekonanie, że świat to życzliwe mu miejsce, w którym będzie mogło w przyszłości realizować swoje marzenia. To niezwy-kle cenny czynnik dla prawidłowego i wszechstronnego rozwoju dziecka, bo-wiem jak wskazują wyniki licznych badań i obserwacji dzieci wychowujących się w warunkach dalekich od prawidłowej i ciągłej opieki ze strony osób doro-słych powoduje głęboko negatywne skutki dla jego rozwoju w kolejnych fazach życia – w tym także rozwoju zawodowego, który ma miejsce w życiu dorosłym.

Trzeba również pamiętać, że na etapie wczesnego dzieciństwa rozpoczyna się proces stopniowego kształtowania autonomii dziecka. Oznacza to, że jeśli w okresie niemowlęcym i w pierwszym roku po jego zakończeniu realizacja potrzeb dziecka dokonywała się głównie za pośrednictwem osób dorosłych – głównie środowiska rodzinnego – o tyle po jego zakończeniu zaczyna ono być coraz bardziej samodzielne i niezależne. Można zatem – za K. Appelt – powie-dzieć, „iż podstawowy aspekt rozwoju w okresie wczesnego dzieciństwa to proces indywidualizacji, na który składa się rozwój poczucia własnej odrębno-ści, poczucia autonomii i samokontroli”²²⁷, a więc tych składników potencjału jednostki, które w późniejszych okresach jej rozwoju rzutować będą na umie-jętność działania, szczególnie w nowych, nie zdefiniowanych wcześniej sytua-cjach. Będą one również przydatne w podejmowaniu decyzji związanych z kie-rowaniem własnym rozwojem zawodowym.

Dziecko, u którego rozpoczął się proces stopniowego kształtowania się jego autonomii, zaczyna wkraczać w nowe, nieznane mu wcześniej obszary

227 K. Appelt, Wiek poniemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka [w:] Psychologicz-ne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, red. A. J. Brzezińska, Gdańsk 2005, s. 96.

jącej go rzeczywistości. Ma kontakt z coraz większą liczbą nowych osób, uczestniczy w nowych sytuacjach, słowem jego dziecięcy świat staje się znacz-nie bogatszy, ale rówznacz-nież bardziej skomplikowany. Stąd znacz-niezmierznacz-nie ważnym zadaniem, przed którym stają jego opiekunowie (nadal jeszcze w dużej części rodzice) jest takie porządkowanie tego dziecięcego świata, żeby z przyjemno-ścią uczestniczyło ono w coraz to bardziej skomplikowanych obszarach owej rzeczywistości. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy porządkowanie tego nowego dziecięcego świata prowadzone będzie za pomocą jasnych i zrozumiałych dla dziecka reguł. W przeciwnym razie jego świat może zostać zaburzony, a obraz takiego zaburzonego świata przez długi czas może wywierać negatywny wpływ na jego rozwój w następnych fazach życia. Ten zaburzony obraz świata może również wywierać negatywny wpływ na niektóre aspekty rozwoju zawodowe-go, zwłaszcza te, które w swej istocie w późniejszych fazach życia w różny sposób powiązane są z jej społecznym i emocjonalnym funkcjonowaniem, a zwłaszcza umiejętnością współdziałania w grupie. Dziecko od drugiego roku życia rozpoczyna proces nabywania umiejętności regulowania ekspresji wła-snych emocji, które zwłaszcza w okresie pracy zawodowej mają znamienny wpływ nie tylko na sposób zachowania się jednostki w różnych sytuacjach za-wodowych, ale także na jej predyspozycje (a raczej ich brak) do pracy w niektó-rych zawodach. Wiele badań dowodzi, że ujawniane emocje w późniejszych okresach życia jednostki mają swoje początki właśnie w okresie dzieciństwa²²⁸.

W okresie wczesnego dzieciństwa ma również swój początek proces kształ-towania się siły woli jednostki, która w późniejszych fazach jej życia ma duży wpływ na wytrwałość i konsekwencję w działaniu. Kształtowanie się siły woli jest możliwe dzięki temu, że w tej fazie życia dziecko staje się coraz bardziej cierpliwe – na wiele rzeczy potrafi poczekać. Jednocześnie jest bardzo wrażliwe na bodźce płynące z otoczenia, co wywołuje w nim różne uczucia, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Psychoanalitycy podkreślają, że jest to bardzo ważny okres dla kształtowania się emocjonalnej strony osobowości człowieka dorosłego i dlatego w procesie wychowania należy poświęcić mu dużo czasu i stwarzać sytuacje zezwalające na podejmowanie negocjacji, a w sytuacjach łatwiejszych na współdecydowanie o sobie. Jest to początek kształtowania umiejętności podejmowania decyzji, które w kolejnych fazach życia odgrywają istotną rolę w procesie kierowania własnym rozwojem zawodowym. Następuje także stopniowy rozwój uczuć społecznych takich jak: empatia, wstyd i poczu-cie winy, a także poczupoczu-cie własnej odpowiedzialności, które w kolejnych okre-sach rozwoju mają również wpływ na kształtowanie umiejętności wartościowa-nia i podejmowawartościowa-nia odpowiedzialności za swoje działawartościowa-nia.

228 Zob. D. Becelewska, Repetytorium z rozwoju człowieka, Jelenia Góra 2006.

Wiek poniemowlęcy to także czas dalszego – aczkolwiek wolniejszego niż w poprzedniej fazie życia – rozwoju fizycznego i rozwoju motoryki dziecka, które również w pewnym stopniu stanowią podstawę dla zawodowego rozwoju jednostki w kolejnych fazach jej życia. Szczególną rolę odgrywa w nim rozwój motoryczny, który sprawia, że dziecko zdobywa coraz więcej umiejętności po-zwalających mu na uniezależnianie się od ścisłej kontroli i opieki rodziców, a także poznawanie coraz większej przestrzeni życiowej. Dziecko chce – jak twierdzi L. S. Wygotski – dotknąć tego, co spostrzeże, a za każdym spostrzeże-niem nieodłącznie podąża działanie. Obie te funkcje stanowią nierozdzielną całość sensomotoryczną jednostki²²⁹. Ponieważ w tej fazie rozwoju dziecku nie wystarcza już oglądanie przedmiotów, musi je ono wziąć do ręki, zobaczyć, jak działają, dowiedzieć się, co z nimi można zrobić, oznacza to, że dziecko zaczy-na zaczy-nabywać wiedzę o tych przedmiotach poprzez manipulowanie nimi. Począt-kowo jest to manipulacja niespecyficzna, która wraz z rozwojem dziecka prze-jawia się w manipulację specyficzną, która polega na dostrajaniu własnych ru-chów do własności fizycznych przedmiotów (np. kształtu przedmiotu) i stop-niowo również do funkcji przedmiotu (np. używanie przedmiotu zgodnie z ich przeznaczeniem). Manipulując przedmiotami o różnych kształtach i właściwo-ściach, dziecko osiąga coraz większą sprawność manualną, zaczynają się kształ-tować umiejętności kontroli własnych ruchów i antycypowania końcowego celu manipulacji, co bez wątpienia będzie mieć duże znaczenie nie tylko dla ogólne-go rozwoju dziecka w kolejnych fazach jeogólne-go życia, ale również dla jeogólne-go rozwo-ju zawodowego. W tym okresie rozworozwo-ju dziecka – początkowo poprzez naśla-dowanie dorosłych, a z czasem własne doświadczenie manipulacyjne – zaczy-nają się kształtować wzory czynności, które w dalszej przyszłości w różny spo-sób rzutować będą na spospo-sób postępowania dziecka w podobnych sytuacjach.

W trzecim roku życia dziecko zaczyna przejawiać coraz większe zaintere-sowanie nowymi formami aktywności. Wykorzystując wcześniej zdobytą sprawność, podejmuje pierwsze próby – najczęściej nadal jeszcze poprzez za-bawę – samodzielnego odtwarzania tego, z czym wcześniej się zetknęło. Zgod-nie z teorią J. Piageta jawią się pierwsze „zdolności do wyobrażenia siebie lub symbolizowania nieobecnych przedmiotów, stanów, zjawisk czy działań za pośrednictwem gestów, czynności, rysunków czy innych umownych symboli lub znaków”²³⁰. Wprawdzie myślenie w tej fazie życia dziecka nadal jeszcze związane jest z praktycznym działaniem, to już w niedługim czasie staje się

229 L. S. Wygotski, Kryzys trzeciego roku życia [w:] A. J. Brzezińska, M. Marchow (red.), L. S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne, Poznań 2002.

230 J. Piaget, Narodziny inteligencji dziecka, przekł. M. Przetacznikowa, Warszawa 1966, za: M. Białecka-Pikul, Wczesne dzieciństwo [w:] Psychologia rozwoju człowieka, red. J. Trempała, Warszawa 2015, s. 190.

czynnością w coraz większym stopniu uwewnętrznioną, a pod koniec okresu wczesnego dzieciństwa zaczyna ono myśleć nie tylko w oparciu o to, co do-strzega w swoim otoczeniu, lecz również o to, co jest zdolne sobie wyobrazić.

„Dzięki wykonywaniu czynności umysłowych na materiale już nierealnych przedmiotów, lecz ich wyobrażeń, dziecko potrafi antycypować konsekwencje określonych działań, używa kombinacji myślowych do rozwiązywania proble-mów, rozumie, że należy szukać przedmiotu w innym niż zwykle miejscu, na-wet gdy nie widziało jego przemieszczenia”²³¹. Potrafi powtarzać niektóre czynności nie bezpośrednio po ich wystąpieniu, lecz również po pewnym cza-sie. Pojawiają się więc zdolności do przywoływania – w pamięci nieobecnych w danym czasie – przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli. Oznacza to, że rozpoczyna się stadium inteligencji wyobrażeniowo-pojęciowej, które dzięki sprawniejszemu funkcjonowaniu procesów poznawczych pozwala dziec-ku coraz lepiej orientować się w otaczającej go rzeczywistości, a w przyszłości również – w różny sposób – wpływać na tę rzeczywistość lub ją zmieniać.

Wiek wczesnego dzieciństwa to czas – jak twierdzą M. Przetacznikowa i H. Spionek – w którym kształtują się przyzwyczajenia²³², które w kolejnych okresach życia dziecka będą mocno rzutować (w jednych przypadkach w wy-miarze pozytywnym, a w innych w wywy-miarze negatywnym) na jego dalszy roz-wój – w tym również rozroz-wój zawodowy – i sposób postępowania. Dlatego wy-siłek wychowawczy (rodziców i opiekunów) powinien być nacechowany troską o to, żeby wytworzyć u dziecka pozytywne przyzwyczajenia czy też nawyki postępowania, bowiem w przypadku braku takiej troski występuje możliwość utrwalania się u dziecka zachowań niepożądanych²³³.

Kończąc – z natury rzeczy uproszczone i niepogłębione – rozważania doty-czące rozwoju dziecka okresu wczesnego dzieciństwa, w którym rozwija się ono bardzo dynamicznie, można zadać pytanie, czy ten rozwój należy postrze-gać jedynie w taki sposób, iż jest to czas wzajemnego poznawania dziecka i jego otoczenia, rozpoznawania potrzeb i oczekiwań, uczenia się ich zaspoka-jania, czy może należy w nim doszukiwać się także podstaw dla całożyciowego rozwoju zawodowego. Uważam, że sytuując proces rozwoju zawodowego w szerszym kontekście niż tylko w tym, który ma bezpośredni wpływ na przy-gotowanie jednostki do świadomego wyboru zawodu, przygotowania dla wyko-nywania przyszłej pracy zawodowej (kształcenia zawodowego) czy też

231 M. Białecka-Pikul, Wczesne dzieciństwo [w:] Psychologia…, dz. cyt., s. 190.

232 M. Przetacznikowa, H. Spionek, Wiek poniemowlęcy [w:] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowska, Warszawa 1976.

233 Zob. E. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 1997; Z. Freud, Poza zasadą przyjemności, Warszawa 1994.

mej pracy zawodowej, to bez trudu można dostrzec, że rozwój wielu procesów z okresu wczesnego dzieciństwa nie tylko rzutuje na dalszy rozwój określonej jednostki, ale wręcz stanowi mocne podstawy, na których ten rozwój będzie przebiegał w przyszłości – poczynając od okresu przedszkolnego, a kończąc na okresie reminiscencji pozazawodowych. Ten sposób postrzegania początków kształtowania się procesu rozwoju zawodowego ma swoje odzwierciedlenie w wynikach przeprowadzonych badań, które poddano analizie w rozdziale siódmym.