Temperamentalne różnice indywidualne

Zarówno prowadzone od wielu lat badania naukowe, jak również codzienne obserwacje zachowania się różnych osób w podobnych lub takich samych

175 J. Strelau, Różnice indywidualne, historia…, dz. cyt., s. 47.

acjach życia osobistego i zawodowego jednoznacznie dowodzą, że osoby te w sytuacjach tych zachowują się bardzo różnie. Zróżnicowanie to widoczne jest w różnych sferach ich zachowania, poczynając od sfery emocjonalno-uczuciowej poprzez psychoruchową, aż po działaniową. Dlatego między innymi problem ten stał się przedmiotem wielu dociekań naukowych prowadzonych na gruncie różnych nauk. Celem tych badań była (i nadal w pewnym zakresie jest) chęć udzielenia odpowiedzi na pytanie, co sprawia, że różnice te są tak znaczą-ce i czy istnieją jakieś zależności między ich zachowaniem, a uwarunkowania-mi genetycznyuwarunkowania-mi, cechauwarunkowania-mi osobowości, temperamentem bądź innyuwarunkowania-mi czynni-kami, które wyznaczają te różnice w zachowaniu. Może właśnie dlatego obser-wacje i badania nad osobowością i temperamentem należą do najstarszych w psychologii, a obecnie stanowią przedmiot szczególnego oglądu neuropsy-chologów, neurobiologów, a także w pewnym sensie neuroradiologów.

Temperament w znaczeniu potocznym odnoszono głównie do takich cha-rakterystyk, jak impulsywność i brak zróżnicowania emocjonalnego. Teore-tyczne podwaliny pod badania nad temperamentem zaproponował amerykański uczony Gordon Allport¹⁷⁶, twierdząc, że „temperament odnosi się do zjawisk charakteryzujących emocjonalną naturę jednostki, takich jak podatność na wzbudzenie emocjonalne, charakterystyczna dla niej siła i szybkość reakcji, dominujący nastrój łącznie z jego specyficzną zmiennością i intensywnością, które to zjawiska zależne są od wyposażenia konstytucjonalnego, i co za tym idzie, są w przeważającej mierze dziedziczne. (…) Temperament jest jedną z tych dyspozycji, która niemal nie zmienia się w ciągu życia: im bardziej jakaś dyspozycja jest zakorzeniona we wrodzonej, konstytucjonalnej glebie, z tym większym prawdopodobieństwem można ją nazwać temperamentem”¹⁷⁷.

Wielu badaczy temperamentu i związanych z nim różnic indywidualnych po dzień dzisiejszy powołują się na sformułowaną przez G. Allporta definicję.

Należy do nich m.in.: H. Eysenck¹⁷⁸, A. Mehrabian¹⁷⁹, D. Watson¹⁸⁰, M. Zenter, R. L. Shiner¹⁸¹, H H. Goldsmith i J. J. Canoos¹⁸² i wielu innych.

176 G. Allport (1897-1967)– amerykański psycholog, pionier dociekań na istotą osobo-wości, które stały się podstawą całego nurtu badań nad osobowością definiowaną w kategoriach cech różniących ludzi między sobą. Podwaliny tej teorii przedstawił w dziele zatytułowanym Personality: A psychological interpretation, New York 1937.

Traktował on osobowość jednostki jako niepowtarzalną strukturę cech, którym przypi-sywał właściwości motywacyjne. Będąc jednym z głównych twórców psychologii oso-bowości, zaproponował definicję temperamentu, na której w obrębie późniejszym wzo-rowało się wielu innych badaczy.

177 Zob.: G. Allport, Personality…, dz. cyt., za: J. Strelau, Różnice indywidualne…, dz.

cyt., s. 233.

178 H. J. Eysenck, The structure of human personality, London 1970.

Sprowadzenie temperamentu wyłącznie do sfery emocjonalnej – jak pisze J. Strelau – nie jest ani jedynym, ani też dominującym poglądem na naturę tego zjawiska psychologicznego¹⁸³. Dalej autor ten dodaje, że niektórzy badacze, traktując temperament w kategoriach czysto opisowych, przedstawiają go jako styl zachowania (np.: A. Thomas i S. Chess¹⁸⁴, A. Thomas, S. Chess, H. G.

Birch¹⁸⁵), inni (jak: I. P. Pawłow¹⁸⁶, V. M. Mierlin¹⁸⁷, M. Rusławow¹⁸⁸, B. M.

Tiepłow¹⁸⁹, A. H. Buss i R. Plomin¹⁹⁰ i wielu innych) koncentrują się na jego podstawach biologicznych, a jeszcze inni odnoszą to zjawisko do formalnych cech zachowania.

Analizując różne ujęcia dotyczące istoty temperamentu można za J. Stre-lauem przyjąć, że niezależnie od różnic, które nadal w rozumieniu pojęcia tem-peramentu dzielą badaczy, to większość podziela pogląd, że da się wyodrębnić szereg charakterystyk wspólnych dla tego konstruktu psychologicznego. Co oznacza, że:

• posługując się terminem „temperament” mamy na myśli cechy przejawia-jące się w zachowaniu jednostki. Stąd też przyjmujemy, że temperament stanowi część składową struktury osobowości, rozumianej jako zespół cech;

• porównując temperament z innymi zjawiskami psychicznymi daje się za-obserwować, że charakteryzuje się on względną stałością w całym cyklu

179 A. Mehrabian, Outline of a general emocion – basen theory of temperament [w:] J. Strelau, A. Angleitner (red.), Explorations in temperament; International per-spectives on theory and measurement, New York 1991, s. 75-86.

180 D. Watson, Mood and temperament, New York 2000.

181 M. Zentner, R. L. Shiner (red.), Handbook of temperament, New York 2012.

182 H. H. Goldsmith, J. J. Compos, Fundamental issues in the study of early tempera-ment: The Denver Twin Temperamental Study [w:] M. E. Lamb, A. L. Brown, B. Rogoff (red.), Advances in developmental psychology, Hillsdale 1986, t. 4, s. 231 -383.

183 J. Strelau, Różnice indywidualne…, dz. cyt., s. 233.

184 A. Thomas, S. Chess, Temperament and development, New York 1977.

185 A. Thoms, S. Chess, H. G. Birch, Temperament and behaviour disorders in children, New York 1968.

186 I. P. Pawłow, Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej (zachowania się) zwierząt, przekł. T. Klimowicz, Warszawa 1952.

187 V. S. Mierlin, Oczerk teorii tiempieramienta, Pierm 1973.

188 V. M. Rusałow, Biologiczeskije osnowy indywidualno-psichologiczeskich razliczii, Moskwa 1979.

189 B. M. Tiepłow, Izbrannyje trudy, Moskwa 1985, t. 1 i 2.

190 A. H. Buss, R. Plomin, Temperament: Early developing personality traits, Hillsdale 1984.

życia jednostki. Zachodzące na przestrzeni życia jednostki zmiany w ce-chach jej temperamentu są powolniejsze niż to ma miejsce w przeobraże-niach innych właściwości jej zachowania;

• przyjmuje się, że temperament ma podłoże biologiczne, aczkolwiek w za-leżności od przyjętych koncepcji różne mechanizmy neurofizjologiczne i biochemiczne traktowane są jako podstawa;

• różnice indywidualne występujące w cechach temperamentu poszczegól-nych osób są częściowo zdeterminowane genetycznie, a to jeszcze mocniej podkreśla biologiczną genezę tego aspektu osobowości;

• przyjmuje się, że cechy temperamentu należą do tych charakterystyk psy-chicznych, które w postaci pierwotnych emocji i aktywności motorycznej występują u danej jednostki już w okresie niemowlęcym;

• takie cechy temperamentu, jak emocjonalność, lęk, żwawość, aktywność, poszukiwanie stymulacji występują nie tylko w przypadku człowieka, ale również w świecie zwierząt¹⁹¹.

Przedstawione charakterystyki posłużyły J. Strelau do sformułowania na-stępującej definicji temperamentu, która moim zdaniem dobrze wpisuje się we współczesne teorie badań nad temperamentem i indywidualnymi różnicami temperamentalnymi. Oto ta definicja:

„Temperament odnosi się do względnie stałych cech osobowości występu-jących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mawystępu-jących swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowane przez wrodzone mecha-nizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowo-dowanym procesom dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziały-waniem między genotypem a środowiskiem”¹⁹².

Przyjmując ową definicję do dalszych rozważań nad temperamentalnymi różnicami indywidualnymi przyjmuje się, że źródeł różnic temperamentalnych należy poszukiwać w dwóch zasadniczych właściwościach temperamentu:

• energetycznym poziomie zachowania się człowieka, który obejmuje te wszystkie cechy temperamentu, które wyznaczane są różnicami indywidu-alnymi w mechanizmach energetycznych jednostki (jej impulsywności, ekstrawersji, ruchliwości, sile pobudzania układu nerwowego czy aktyw-ności);

• charakterystyce czasowej reakcji na podniety przejawiające się w czynno-ściach intelektualnych, emocjonalnych i motorycznych (można tu mówić o sile, wielkości reakcji oraz czasie i przebiegu reakcji). Siłę reakcji ozna-cza się stosunkiem działającego bodźca do wywołanego efektu i porównuje

191 J. Strelau, Różnice indywidualne..., dz. cyt., s. 235.

192 Tenże, Psychologia temperamentu, wyd. 2, Warszawa 2001, s. 2.

się ją do siły innych osób na działanie tego samego bodźca, aby na tej pod-stawie orzekać o reaktywności jednostki będącej cechą jej temperamentu.

W tym względzie mówimy o osobach silnie reaktywnych, u których te sa-me bodźce wywołują silne reakcje i o osobach słabo reaktywnych. Inną ce-chą różnicującą jednostki wynikające z siły i wielkości reagowania jest aktywność rozumiana jako częste podejmowanie działań w wyniku zaspo-kojenia zapotrzebowania jednostki na stymulację, której źródła tkwią w homeostazie. Kolejną cechą składową temperamentu jest czas przebiegu reakcji i ruchliwość rozumiana jako zdolność do przestawienia się z jednej reakcji na drugą¹⁹³.

Temperamentalnych źródeł różnic indywidualnych należy doszukiwać się w wielu innych czynnikach dotyczących temperamentu. J. Strelau, dokonując rejestru tych cech, naliczył ponad 80 właściwości, na które wskazywali różni badacze, dotyczących temperamentu¹⁹⁴.

Prowadzone badania dotyczące temperamentalnych różnic indywidualnych w zachowaniu się różnych osób dowodzą, że czynnik genetyczny w kształtowa-niu się różnic indywidualnych w temperamencie (w zależności od badanej ce-chy temperamentu) stanowi około 30-50%, natomiast około 20-40% udziału przypisuje się roli, jaką w kształtowaniu różnic indywidualnych pełni (specy-ficzne dla poszczególnych jednostek) środowisko. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że poprzez odpowiednie kształtowanie (dokonane w wyniku

193 Por. J. Strelau, Temperament i typ układu nerwowego, Warszawa 1974, s. 47; a tak-że: Cechy temperamentu [dostępne w:] http://www.beyondtheframe.pl/psychika-czlowieka/temperament [dostęp: 4.03.2015].

194 Zob. H. J. Eysenck, The structure..., dz. cyt.; A. Davis-Blacke, J. Pfeffer, Just a mirage: The search for dispositional effects in organizational research, Academy of Management Review 1989, nr 14, s. 385-400; B. Gerhard, How important are disposi-tional factors as determinants of job satisfaction? Implications for job design and other personnel programs, Journal of Applied Psychology 1987, nr 72, s. 366-373; C. R.

Cloninger, D. M. Svrakic, T. R. Przybeck, The Tridimensional Personality Question-naire, Psychological Reports 1991, nr 69, s. 1047-1057; E. Hornowska, Temperamen-talne uwarunkowania zachowania. Badania z wykorzystaniem kwestionariusza TCIR C.

Cloningera, Poznań 2003; M. C. Stallings, J. K. Hewitt, C. R. Cloninger, A. C. Heath, L. I. Eaves, Genetic and environment al structure of the Tridimensional Personality Questionnaire: Three Or four temperament dimensions?, Journal of Personality and Social Psychology 1996, nr 70, s. 127-140; M. Ledzińska, M. Zajenkowski, M. Stotar-ski, Temperament i poznanie. Energetyczne i czasowe zaplecze umysłu, Warszawa 2013; A. Eliasz, Temperament a system regulacji stymulacji, Warszawa 1981; I. Kant, Antropologie in pragmatischer Hinsicht, Leipzig 1912; N. Cassimjee, Neuropsycholog-ical symptoms and premorbid temperament traits in Alzheimer’s dementi, University of Pretoria 2003.

powiednich działań zewnętrznych, a także w wyniku celowych działań samej jednostki) środowiska, w którym funkcjonuje dana osoba (np. w fazie stabiliza-cji zawodowej), można w sposób znaczący wywierać wpływ na zachowanie się jednostki.

Trzeba jednak pamiętać, że każda jednostka może reagować w różny spo-sób w zależności od warunków i sytuacji zewnętrznej. Może zatem być tak, że w określonych warunkach ta jednostka, której zachowanie z natury jest szybkie i gwałtowne, pod wpływem różnych czynników staje się nagle opanowana i powolna w działaniu, a inna osoba, której reakcje z natury są powolne w tych zmienionych warunkach stają się szybkie i gwałtowne. Na takie zmiany w rea-gowaniu osób o różnych cechach temperamentalnych – jak ukazują wyniki ba-dań – ma wpływ głównie otoczenie, w tym zwłaszcza sposób reagowania na warunki otoczenia. Oznacza to, że cechy temperamentalne (zwłaszcza siła reak-cji, intensywność reakcji oraz jej przebieg w czasie) biorą udział w regulacji stosunków jednostki z otoczeniem. Istotą tej regulacji jest nadzorowanie wszystkich zachowań i sytuacji, w których – jak twierdzi J. Strelau – aspekt energetyczny i/lub aspekt czasowy funkcjonowania jednostki odgrywa ważną rolę w przystosowaniu się jednostki do warunków zewnętrznych¹⁹⁵. Ważne jest, żeby jednostka ta była świadoma swoich reakcji, które powinny systematycznie obserwować, analizować i konfrontować z istniejącymi w teorii charakterysty-kami temperamentu.