Osobowościowe różnice indywidualne

Osobowość postrzegana przez część psychologów jako stały element postępo-wania właściwy danemu człowiekowi, a więc to, co jest dla niego charaktery-styczne i odróżnia go od innych ludzi to kolejna charakterystyka człowieka, która generuje różnice indywidualne. Kształtuje się ona w wyniku nieustannego poznawania (oceniania, wartościowania) świata i siebie samego, a także działa-nia w tym świecie (zmiedziała-niadziała-nia świata i siebie). Może właśnie dlatego osobo-wość stanowi przedmiot permanentnych badań, była i nadal jest (w zależności od przyjętej teorii osobowości – tab. 3) rozważana i definiowana na wiele spo-sobów. Termin osobowości jest jednym najbardziej kontrowersyjnych terminów – i to nie tylko w środowisku przedstawicieli różnych nauk społecznych, ale również wśród uznanych autorytetów psychologii osobowości.

Tabela 3. Przedstawiciele i charakterystyki wiodących teorii osobowości

Gordon W. Allport

Nawiązując do poglądów W. Sterna, twórcy psychologii różnic indywidualnych oraz teorii instynktów W. McDougalla, W. Allport traktował osobowość jednostki jako niepowtarzalną strukturę cech, którym przypisywał właściwości motywacyjne (ukierunkowujące zachowanie). Według niego osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki, obejmująca te układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla niej sposobach przystosowania do środowiska. Te układy psychofizyczne odnosił do pojęcia cech, które mają zdolność dostarczania bodźców funkcjonalnie równo-ważnych, a także inicjowania spójnych międzysytuacyjnie form zachowania.

204 Zob. T. Tomaszewski, Psychologia, Warszawa 1975; W. Okoń, Nowy słownik peda-gogiczny, Warszawa 1996, s. 282-283.

Tabela 3. Przedstawiciele i charakterystyki (ciąg dalszy)

Eric Berne

Osobowość każdego człowieka składa się z trzech stanów ego:

1) Rodzic – narzuca normy, zasady, wpaja nakazy i zakazy, jest krytyczny, często nawet uprzedzony, dokonuje uogólnień.

2) Dorosły – realnie ocenia rzeczywistość, dąży do obiektywnego zbierania i przekazywania informacji, jest tolerancyjny, posiada wyważone osądy.

3) Dziecko – reaguje i działa w sposób intuicyjny, spontaniczny, jest impulsywne, zmusza innych do działania zgodnie z jego do-wolnym życzeniem.

W danym momencie jednostka będzie okazywała jeden ze stanów ego, potrafiąc jednocześnie zamienić jeden stan ego na inny.

Raymond Catlell

Jest jednym z czołowych reprezentantów czynnikowego podejścia do osobowości. Traktując osobowość jako konstrukt psychologicz-ny, który pozwala przewidzieć, jak dana osoba zachowuje się w określonej sytuacji, uznał, że dla badań nad osobowością naj-ważniejszym celem jest ustalenie praw opisujących to, w jaki spo-sób ludzie o określonych strukturach osobowości zachowują się w różnego rodzaju sytuacjach i środowiskach. Przyjął, że strukturę psychiczną osobowości stanowią cechy, na podstawie których wnioskujemy o zachowaniu się jednostki, a także o spójności mię-dzysytuacyjnych i międzyczasowych.

Zygmunt Freud

Struktura osobowości składa się z trzech głównych systemów:

1) Id – to niedostępne świadomości siły dynamiczne, popędy, w całości dziedziczone, wrodzone, zachowanie kierunkowane jest zgodnie z zasadą przyjemności.

2) Ego – świadoma część osobowości, jest władzą wykonawczą, decyduje o przystąpieniu do działania, o tym, które popędy zostaną zaspokojone i w jaki sposób.

3) Superego – skupia normy moralne, obyczajowe, religijne, wzory kulturowe, uczucia wyższe, reprezentuje ideały i dąży do doskona-łości.

Erich Fromm

Człowiek ze swej istoty uwikłany jest w sprzeczność – jest zarów-no zwierzęciem (ma potrzeby fizjologiczne), jak i istotą ludzką (ma rozum, samoświadomość). Osobowość rozwija się stosownie do warunków, jakie stwarza jednostce społeczeństwo, a jej przystoso-wanie do społeczeństwa jest kompromisem między potrzebami wewnętrznymi a zewnętrznymi wymaganiami.

Lewis R. Goldberg

Prowadził intensywnie badania leksykalne nad strukturą osobowo-ści. Badania te umożliwiły mu wygenerowanie pięciu czynników, które traktował jako podstawową taksonomię osobowości. Czynni-ki te to: ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna i intelekt. Uważa się go za autora popularnego obecnie terminu

„Wielka Piątka”.

Tabela 3. Przedstawiciele i charakterystyki (ciąg dalszy)

Carl Gustaw Jung

Wyróżnił dwa typy osobowości ludzkiej: ekstrawertyczny (ludzie otwarci na świat) i introwertyczny (ludzie zamknięci w sobie).

Każda osobowość zawiera obie te sprzeczne postawy, lecz jedna z nich ma charakter dominujący i jest uświadomiona, podczas gdy druga jest tłumiona i nieuświadomiona.

John M. Old-ham

Lois B. Morris

Prowadząc badania nad osobowościowymi różnicami osobowości wyodrębnili 14 typów osobowości (typ sumienny, pewny siebie, oddany, dramatyczny, czujny, wrażliwy, wygodny, awanturniczy, niezwyczajny, samotniczy, zmienny emocjonalnie, ofiarny, wład-czy, poważny), dla których opracowali charakterystyki przyjmując, że każdy typ osobowości odzwierciedla się w sześciu sferach życia człowieka, które stanowią podstawę jej definicji. Są to: sfera Ja, sfera związków, sfera pracy, sfera emocji, sfera samokontroli oraz sfera wyobrażeń rzeczywistości.

Kazimierz Obuchowski

Jego teoria akcentuje znaczenie działania i aktywności w wymiarze przyszłościowym. Przy takim założeniu osobowość traktowana jest jako organizacja właściwości psychologicznych pochodzenia bio-logicznego i nabytych w doświadczeniu społecznym. Tak rozumia-na osobowość stanowi o przyczyrozumia-nach postępowania człowieka.

Janusz Rey-kowski

Opracował regulacyjną teorię osobowości. Zakłada ona, że na oso-bowość składają się następujące struktury:

• mechanizmy popędowo-emocjonalne są wynikiem uczenia się unikania ujemnych, a wzmagania dodatnich emocji wywołanych przez działanie bodźców pochodzących z wewnątrz organizmu oraz z zewnętrznego otoczenia,

• sieć poznawcza jako uporządkowana całość złożona z:

− sieci wartości – systemu społecznych wymogów prowadzącego do utworzenia systemu reguł wartościowania rzeczywistości,

− sieci operacyjnej – magazynującej i przerabiającej doświadcze-nie, porządkując je dąży do zgodności między przekonaniami a stanem faktycznym.

Carl R. Rogers

W swojej teorii z jednej strony podkreśla znaczenie centralnej struktury „Ja”, a drugiej immanentnie z nią związanego dążenia do samorealizacji, rozumiane jako zmaganie się z realizacją posiada-nego jednostkowego potencjału zwaposiada-nego dążeniem do stawania się osobą, której cechami powinny być: otwartość na doświadczenie, zaufanie własnemu organizmowi, wewnętrzne umiejscowienie wartościowania oraz gotowość bycia w ciągłym procesie rozwoju.

Rozwój osobowości w rozumieniu autora jest efektem zbieżności (kongruencji) doświadczenia osobistego i „Ja” (self).

Tabela 3. Przedstawiciele i charakterystyki (ciąg dalszy)

William H.

Sheldon

Połączył odpowiednie typy osobowości z trzema typami budowy człowieka (wyglądu zewnętrznego) i scharakteryzował:

− typ ektomorficzny – szczupły i delikatny – osoba taka wykazuje skłonności intelektualne, jest lękliwa, wycofuje się z kontaktów z środowiskiem społecznym,

− typ endomorficzny – tęgi, korpulentny – osoba jest pogodna, przyjazna, wręcz niefrasobliwa,

− typ mezomorficzny – silny i muskularny – osoba wykazuje silne tendencje do współzawodnictwa, dominuje w swoim środowisku.

Richard Sny-der

Opisał dwa naczelne typy osobowości człowieka:

1) pragmatyk – dla którego cel doraźny jest o wiele istotniejszy od wyznawanych zasad, swoje poglądy dostosowuje do potrzeb sytua-cji, dąży do życia wygodnego, ciekawego, dla osiągnięcia którego często rezygnuje z własnej tożsamości,

2) pryncypialista – mocno przywiązany do swoich zasad, wyzna-wanych wartości, postępuje zgodnie z własnymi przekonaniami, stawiając opór manipulacji.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Berne, W co grają ludzie? Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1987, s. 18-23; K. Czarnecki, Psychologia zawo-dowego rozwoju człowieka, Kraków 1998; H. Gasiul, Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje, Warszawa 2006; L. A. Pervin, Psychologia osobowości, Gdańsk 2002; J. Strelau, Różnice indywidualne…, dz. cyt.; J. Kozielecki, Człowiek wielowymia-rowy, Warszawa 1996; H. Stolarzewicz, Zachowanie pracowników w sytuacjach kon-fliktów wywołanych zmianami restrukturyzacyjnymi w przedsiębiorstwie [praca doktor-ska], Katowice 2006.

Z zamieszczonego zestawienia (tabela 3) widać, że psychologowie osobo-wości podchodzą do tego zagadnienia w różny sposób. Niektóre z przytoczo-nych podejść są do siebie zbliżone, niektóre zaś bardzo się różnią. W istocie jeśli przyjmie się, że psychologia osobowości analizuje wszystko to, co poten-cjalnie można podporządkować pojęciu osobowości lub wyjaśnić poprzez od-niesienie do osobowości różnic tkwiące w zachowaniach różnych osób, wów-czas same teorie należy traktować tylko jako jeden z obszarów dociekań, do których można się odwoływać przy próbach wyjaśniania indywidualności i odmienności. Z uwagi jednak na fakt, że teorie osobowości nie są wolne od założeń ontologicznych – zrozumienie różnorodności i przyczyn niepowtarzal-ności zachowania wymaga powiązania z naturą człowieka i dlatego istotne staje się ciągłe nawiązywanie do tego wątku²⁰⁵. Punktem wyjścia stają się zatem te

205 H. Gasiul, Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje, Warszawa 2006, s. 11.

teorie, które analizują podmiot od strony posiadanych przez niego cech, a na-stępnie tych teorii, które wskazują na wagę interakcji w kształtowaniu i ujaw-nianiu się jednostkowych właściwości. Między innymi dlatego teorie osobowo-ści odwołujące się do cech są przedmiotem badań psychologii różnic indywidu-alnych. Są to teorie, które akcentują fakt, że ludzie różnią się między sobą, przy czym różnice te są na tyle trwałe, że pozwalają do pewnego stopnia przewidy-wać to, iż za kategorię opisu osobowości przyjmuje się cechę²⁰⁶. W takim przy-padku przez „osobowość” rozumie się układ (strukturę) względnie stałych cech i mechanizmów wewnętrznych, regulujących zachowanie się człowieka, odróż-niających go od innych ludzi. Przy czym psycholodzy wymieniają różną liczbę cech, które mają swój udział w zachowaniu się określonej jednostki. G. W. All-port mówił o dużej liczbie cech, R. Catlell o szesnastu, J. Eysenck o trzech, a obecnie preferowany jest Pięcioczynnikowy Model Osobowości. Porozumie-nia co do liczby cech nadal nie osiągnięto (wprawdzie w wielu kwestiach panu-je zgoda, ale utrzymupanu-je się też rozbieżność), co oznacza, że z panu-jednej strony świadczy to o złożoności omawianego zagadnienia, a z drugiej o jego ogrom-nym znaczeniu, jakie wywiera w życiu każdego człowieka.

Łącznie (analizując poszczególne typologie cech osobowości) można wy-różnić 25 różnych składników osobowości: temperament, charakter, zdolności, zainteresowania, wiedzę, uzdolnienia, postawy, poglądy, potrzeby, ideały, skłonności, przekonania, dążenia, sprawności, umiejętności, świadomość, in-dywidualność, samokontrolę, ideologię, upodobania, plany życiowe, zamiłowa-nia, działalność, samokrytykę i sumienność, które najczęściej pojawiają się w różnych typologiach. Po połączeniu ich w pewne zespoły (bliskie sobie pod względem znaczeniowym i treściowym) otrzymujemy główny zestaw składni-ków dominujących (pod względem częstotliwości ich wymieniania i opisywania przez poszczególnych psychologów), co może oznaczać, że są to uniwersalne składniki osobowości ujawniające się (w większym lub mniejszym stopniu) w życiu każdego człowieka. Do tych składników należą: zdolności, zaintere-sowania, temperament, charakter, postawy, wiedza, umiejętności, poglądy i przekonania. Razem wziąwszy tworzą określone struktury osobowości każde-go człowieka, przy czym powstają one i rozwijają się w określonych warunkach życia jednostki i dlatego stanowią podłoże różnic indywidualnych. Stąd osobo-wość każdego człowieka (każdej jednostki) ma inny udział w jej rozwoju zawo-dowym, w którym raczej należy mówić o osobowości zawodowej.

„Osobowość zawodowa to taki pożądany zespół (syndrom, struktura) cech człowieka, formowanych w procesie kształcenia zawodowego i rozwijających się w czasie pracy zawodowej, który zapewnia aktywny kontakt z materialnym

206 J. Strelau, Różnice indywidualne…, dz. cyt., s. 386.

i społecznym środowiskiem pracy, przyczyniających się do jego twórczych przeobrażeń”²⁰⁷. Opierając się na tej definicji można uznać, że głównymi skład-nikami osobowości zawodowej człowieka pracującego rodzące różnice indywi-dualne są: wiedza zawodowa, umiejętności zawodowe, zainteresowania i zami-łowania zawodowe, zdolności i uzdolniania zawodowe, postawa społeczno-zawodowa, a także motywy pracy i dalszego zawodowego doskonalenia się.

Przy czym nie należy zapominać, że są to jedynie wiodące składniki osobowo-ści zawodowej. Obok nich w pracy zawodowej jednostki ważną rolę odgrywają takie składniki osobowości, jak: warunkowany biologicznie temperament, kształtujący się przez całe życie światopogląd jednostki, czy jej stosunek do świata pracy, innych ludzi bądź do samego siebie, podobnie zresztą jak samo-krytycyzm, kreatywność, wytrwałość, kultura pracy, czy refleksyjność i reflek-sja zawodowa²⁰⁸.