ROZWÓJ ZAWODOWY JEDNOSTKI POSTRZEGANY Z PERSPEKTYWY RÓŻNIC
1. Różnice indywidualne – ich istota, główne źródła i kategorie
Każdy człowiek jest pod pewnym wzglę-dem podobny do wszystkich ludzi, po-dobny do niektórych osób i wreszcie nie-podobny do kogokolwiek.
–Murray, Kluckhohn i Schneider*
Od dawien dawna zastanawiano się nad tym, co tak naprawdę sprawia, że różne osoby należące przecież do tego samego gatunku tak bardzo się od siebie róż-nią. Poszukując źródeł owych różnic zastanawiano się na tym, jakie one rodzą konsekwencje dla rozwoju i funkcjonowania człowieka oraz czy można przewi-dywać zachowania różniących się jednostek i czy można na nie w jakimś stop-niu wpływać – a jeśli tak, to w jaki sposób najefektywniej wykorzystać owe indywidualne różnice tkwiące w każdym człowieku do stymulowania jego roz-woju bądź postępowania?
* H. A. Murray, C. Kluckhohn, D. M. Schneider (red.), Personality in nature, society and culture, New York 1953, wyd. 2.
Początki takich rozważań sięgają XII w. p.n.e., kiedy to filozofowie zaczęli zastanawiać się nad istotą natury ludzkiej oraz nad czynnikami wywierającymi wpływ na powstawanie indywidualnych różnic w naturze poszczególnych jed-nostek. Ujawniły się one w dziełach starożytnych filozofów. W społeczeń-stwach greckich i rzymskich zwracano już uwagę na różnice indywidualne ujawniające się w zdolnościach, umiejętnościach oraz osobowości niektórych grup społecznych. Pojawiły się różne koncepcje wyjaśnienia zarówno podłoża, jak i istoty dostrzeganych różnic indywidualnych, które z biegiem czasu były modyfikowane bądź uszczegóławiane.
Pierwsze badania z zakresu różnic indywidualnych podjęto na przełomie XVIII i XIX wieku na gruncie astronomii, które następnie wykorzystano na gruncie genetyki, a w dalszej kolejności psychologii (głównie psychologii róż-nic indywidualnych).
Za pierwszego wiarygodnego badacza różnic indywidualnych uchodzi an-gielski biolog Frances Galton (1822-1911) – jeden z wybitnych następców Darwina – który jako pierwszy uwzględnił prawa ewolucji dotyczące zmienno-ści w przystosowaniu i selekcji w badaniach nad różnicami indywidualnymi.
Skoncentrował się on głównie na badaniach dotyczących dziedziczności. Godzi się dodać, że wcześniej Darwin (1859-1955) w swoim dziele O powstawaniu gatunków156 wykazał, że różnice indywidualne w obrębie gatunku stanowią jedno z głównych źródeł selekcji naturalnej i adaptacji do środowiska, a także podkreślił bardzo wyraźnie rolę dziedziczności w powstawaniu tych różnic.
Jednak prawdziwy rozwój badań nad różnicami indywidualnymi nastąpił dopie-ro w drugiej połowie XIX wieku, kiedy zaczęto traktować człowieka jako jed-nostkę konkretną i niepowtarzalną. Stąd też badacze psychologii, począwszy od czasów Wilhelma Wundta (1887), twórcy psychologii eksperymentalnej, zaczę-li koncentrować się na poznawaniu zjawisk psychicznych i mechanizmów leżą-cych u podstaw rozwoju człowieka157. Psychologowie coraz częściej w swoich badaniach zaczęli koncentrować się na takich charakterystykach psychologicz-nych, które z jednej strony są wspólne dla gatunku ludzkiego i odgrywają waż-ną rolę adaptacyjważ-ną, a z drugiej zaś wykazują dużą zmienność158.
W Polsce badania dotyczące różnic indywidualnych zaczęto prowadzić w drugiej połowie XX wieku. Były to badania z zakresu psychologii różnic
156 K. Darwin, O powstawaniu gatunku drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywa-niu się doskonalszych ras w walce o byt, przeł. S. Dickstein i J. Husbaum, Warszawa 1985.
157 Zob. B. Hornowski, Psychologia różnic indywidualnych, Warszawa 1985, s. 16-17.
158 Zob. J. Strelau, Psychologia różnic indywidualnych, Warszawa 2002.
indywidualnych, prowadzone głównie nad temperamentem i zdolnościami159. Obecnie w ramach psychologii różnic indywidualnych prowadzone badania dotyczą różnic i przyczyn ich występowania, jakie zachodzą pomiędzy po-szczególnymi jednostkami (badania międzyosobnicze), jak również w zakresie określonej cechy u tej samej jednostki (badania wewnątrzosobnicze) dotyczące procesów poznawczych, motywów działania, potrzeb, funkcji osobowości i zachowania się człowieka rozumianego w takim znaczeniu, jaki temu okre-śleniu nadaje współczesna psychologia. Warto zauważyć, że o ile w wyniku prowadzonych badań naukowych istnieje względna zgodność w definiowaniu istoty różnic indywidualnych, o tyle nadal nie ma pełnej zgody co do tego, które ze znanych źródeł tych różnic mają dominujący wpływ na życie i funkcjonowa-nie jednostki, tak jak funkcjonowa-nie ma zgody co do możliwości wykorzystania istfunkcjonowa-nieją- istnieją-cych różnic tkwiąistnieją-cych w człowieku do programowania jego zachowania się w różnych sytuacjach życiowych i skutecznego kierowania jego rozwojem zawodowym160.
Różnice indywidualne (individual differences) według E. R. Hilgarda to:
„względnie trwałe różnice pod względem budowy lub zachowania pomiędzy ludźmi, lub osobnikami należącymi do tego samego gatunku”161.
W rozumieniu słownikowym mówiąc o różnicach indywidualnych w liczbie pojedynczej mówimy, że różnica to jest „to co wpływa na to, że ktoś lub coś jest inne, odmienne od kogoś lub czegoś”162.
159 W Instytucie Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem J. Strelaua oraz Instytucie Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem W. Szewczu-ka i Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu pod kierun-kiem B. Hornowskiego.
160 Nieco więcej na temat owych różnic można dowiedzieć się z dalszej części tego opracowania oraz prac: K. M. Czarnecki, Psychologia zawodowego rozwoju osobowo-ści, Kraków 1998; tegoż, Psychologia zawodowej pracy człowieka, Sosnowiec 2006;
tegoż, Różnice indywidualne człowieka, Sosnowiec 2013; B. Hornowski, Psychologia różnic indywidualnych, Warszawa 1985; J. Kozielecki, Człowiek wielowymiarowy, Warszawa 1996; A. Matczak, Style poznawcze. Rola indywidualnych preferencji, War-szawa 1982; E. Nęcka, Inteligencja i procesy poznawcze, Kraków 1994; Różnice indy-widualne: możliwości i preferencje, red. J. Strelau, W. Ciechowska, E. Nęcka, Wro-cław-Warszawa-Kraków 1992; J. Strelau, Badania nad temperamentem. Teoria, dia-gnoza, zastosowanie, Wrocław 1992; tegoż, Psychologia różnic indywidualnych, War-szawa 2006; tegoż, Różnice indywidualne. Historia determinanty, WarWar-szawa 2014;
J. M. Oldham, L. B. Morris, Twój psychologiczny autoportret, przeł. A. Bielik, War-szawa 2015 i inne.
161 E. R. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1967, s. 992.
162 B. Dunaj, Współczesny słownik języka polskiego, Warszawa 2007, t. 2, s. 1594.
K. M. Czarnecki uważa, że „wszystko to, co odróżnia jednego człowieka od drugiego, zalicza się do różnic indywidualnych »tkwiących« w jednostce, będą-cych wynikiem jej rozwoju, uczenia się i wychowania oraz stanowiąbędą-cych jej właściwość osobniczą i tożsamość osobową”163.
W psychologii różnic indywidualnych termin ten odnoszony jest najczęściej do pomiaru i oceny różnych procesów psychicznych, które w większym lub mniejszym stopniu warunkują rozwój i zachowanie się jednostki w określonym środowisku, sytuacji życiowej lub zawodowej.
Rozwój psychologii różnic indywidualnych sprawił, że w wyniku rozlicz-nych badań naukowych uzyskano bogaty materiał empiryczny, który wykazuje, że ludzie różnią się między sobą w obrębie przynależności do określonych grup społecznych. Są to różnice o charakterze interindywidualnym, które J. Strelau nazywa międzyosobniczymi (co oznacza, że są różnicami między jednostkami).
Drugim rodzajem różnic według tego autora są różnice intraindywidualne (we-wnątrzosobnicze), które mają miejsce w zakresie określonej cechy (czynnika) u tej samej jednostki164.
Różnice o charakterze interindywidualnym ujawniają się w zakresie okre-ślonej cechy pomiędzy jednostkami należącymi do różnych makro- lub mikro-grup165.
Różnice indywidualne to, najogólniej rzecz ujmując, różnice przejawiające się w zmienności cech jednostki. Można tutaj mieć na myśli – jak twierdzi A. Matczak – „po pierwsze, zmienność właściwości zachowania jednostki wy-nikający z wpływu czynników sytuacyjnych lub, po drugie, wewnątrzosobnicze zróżnicowanie stopnia nasilenia pewnych cech szczegółowych, wyróżnionych w ramach jakiejś właściwości ogólnej, np. zróżnicowanie efektywności pamięci wzrokowej w porównaniu ze słuchową czy zróżnicowanie poziomu reaktywno-ści stwierdzane w zależnoreaktywno-ści od rodzaju efektora zaangażowanego w reagowa-nie”166.
Podział różnic indywidualnych na interindywidualne i intraindywidualne stanowi najczęstsze, ale nie jedyne odniesienie się do tego wszystkiego, co róż-ni jedną jednostkę od drugiej. W. Witwicki uważa, że psychologia różróż-nic indy-widualnych może różnice te analizować pod względem:
• porównywania różnych jednostek ze względu na jedną cechę psychiczną;
163 K. M. Czarnecki, Różnice indywidualne człowieka, Sosnowiec 2013, s. 19-20.
164 J. Strelau, Rola temperamentu w życiu psychicznym, Warszawa 1978, s. 682.
165 B. Hornowski, Psychologia różnic…, dz. cyt., s. 6.
166 A. Matczak, Z badań nad różnicami interindywidualnymi w zakresie zdolności [w:] Różnice indywidualne: możliwości…, dz. cyt., s. 83.
• ustalenia stosunków dwóch cech u wielu różnych indywiduów, np. stosun-ku temperamentu do woli u różnych typów;
• porównywania indywidualności ze względu na wszystkie cechy psychicz-ne;
• porównywanie dwóch jednostek ze względu na wiele cech psychicz-nych167.
Wspomniany wcześniej K. M. Czarnecki uważa, że uwzględniając zarówno genezę, jak i uwarunkowania rozwoju człowieka, można wszystkie różnice indywidualne podzielić na dwie duże grupy:
• anatomiczno-fizjologiczne, które występują nie tylko w gatunku ludzkim, ale również zwierzęcym;
• kulturowe, jako te, które występują wyłącznie u ludzi i są charakterystycz-ne tylko dla człowieka168.
Ten sam autor proponuje również dwie inne klasyfikacje różnic indywidu-alnych. Pierwsza to ta, która jest podporządkowana różnym formom działalno-ści ludzkiej i obejmuje trzy duże grupy różnic związanych z:
• zabawą – dotycząca dzieci wieku przedszkolnego i wczesnoszkolnego;
• uczeniem się – dotycząca młodzieży szkolnej (starszych klas szkoły pod-stawowej, gimnazjum i uczniów szkół ponadgimnazjalnych), a także stu-dentów szkół wyższych oraz słuchaczy różnego rodzaju szkół dokształca-jących i form edukacji pozaszkolnej (kursy, seminaria, warsztaty itp.);
• kwalifikowaną pracą zawodową (dotyczącą głównie osób dorosłych posia-dających określone kwalifikacje zawodowe i pracujących w wyznaczonym bądź innymi zawodzie). Przejawem tych różnic są głownie sukcesy, jakie poszczególne jednostki osiągają w pracy zawodowej, a także trudności związanych z wykonywaniem określonych zadań zawodowych bądź czyn-ności.
Drugą klasyfikacją może być ta, dla której kryterium podziału uczynimy główne formy życia psychicznego. Wówczas możemy mówić o różnicach zwią-zanych z:
• poznawaniem rzeczywistości i samego siebie (głównie w zakresie różnic intelektualnych);
• przeżywaniem, wartościowaniem, ocenianiem poznawanej rzeczywistości i samego siebie (głównie w zakresie różnic uczuciowych i emocjonal-nych);
167 W. Witwicki, Psychologia, Warszawa 1962, s. 44.
168 K. M. Czarnecki, Różnice indywidualne…, dz. cyt., s. 20.
• działaniem, zmienianiem rzeczywistości i samego siebie (głównie w zakre-sie różnic wolicjonalnych i motywacyjnych)169.
Występujące różnice indywidualne, niezależnie od ich genezy i charakteru oraz przejawów zewnętrznych – zdaniem większości współczesnych badaczy – zależą od czterech czynników:
• wpływów dziedziczności (dziedziczenie cech po swoich przodkach – rodzicach – w postaci przekazu genetycznego);
• wpływów środowiska, w którym jednostka funkcjonuje w poszczególnych etapach swojego życia (głównie nieuświadomionego oddziaływania śro-dowiska na określoną jednostkę);
• wpływów społeczno-kulturowych (w tym głównie procesu wychowania i nauczania-uczenia się);
• własnej aktywności jednostki – polegającej na tym, że jednostka sama kształtuje swoje określone cechy, które różnią ją od innych, np. konse-kwencja w działaniu, punktualność, obowiązkowość, kultura bycia i wiele innych.
Zawsze jednak – niezależnie od tego, czy wpływ ten jest zdominowany przez któryś z tych czterech czynników, czy też nie – powstałe różnice indywi-dualne warunkują (w większym bądź mniejszym stopniu) rozwój i zachowanie się jednostki, która rozwija się i działa jako jedność, w której każda jej cecha spełnia określoną rolę i nadaje ton indywidualności. Oznacza to, ze wszelka próba rozrywania tej jedności i akcentowania czy uprzywilejowania jakiegoś jednego aspektu dotyczącego owych wpływów prowadzi nieuchronnie – jak wielokrotnie podkreśla to W. Szewczuk – do jednostronności w ujmowaniu człowieka, do wypaczania obrazu jego osobowości170.