Jeleny Dołgopiat i Anny Starobiniec
Действительность сама фантастична – надо только это ее качество увидеть, а потом вытащить, удвоить, утроить1. Debiut literacki Jeleny Dołgopiat przypada na lata 90. XX wieku – czas niezwykle ważny dla rozwoju literatury w Rosji2. W rezultacie transformacji politycznej i gospodarczej kraju oraz idących za nimi przeobrażeń w dzie-dzinie kultury zmienia się diametralnie sposób istnienia literatury, a także postrzeganie roli pisarza. Zmiany są na tyle daleko idące, że wśród krytyków i badaczy literatury oceny tej dekady wahają się pomiędzy „wspaniałym dziesięcioleciem” a „zmierzchem literatury”3. Jak zauważa Alicja -Butkiewicz, „o kryzysie, zapaści, wreszcie rozpadzie twórczości literackiej tego okresu, słyszy się dość często”4. Uczona przywołuje takie określenia tego dziesięciolecia, jak: „rewolucja niskich sensów”, prowadząca do tragedii kultury,
1 Н. Ивaновa: Русский крест. Литература и читатель в начале нового века. Москва 2011, s. 135; „Rzeczywistość jest fantastyczna sama w sobie – należy tylko tę jej cechę dostrzec, a następnie wydobyć, podwoić, potroić”. O ile nie podaję inaczej, wszystkie cytaty w moim tłumaczeniu – U.T.
2 Jelena Dołgopiat jest autorką trzech zbiorów opowiadań: Тонкие стекла (Cienkie szyby, 2001 r.), Гардеробщик (Szatniarz, 2005 r.) i Родина (Ojczyzna, 2016). Regularnie pub-likuje w takich pismach jak „Знамя”, „Дружба народов”, „Новый мир”, „Юность”. Jej utwory ukazują się także w Internecie.
3 Zob. A. Wołodźko -Butkiewicz: Od pierestrojki do laboratoriów netliteratury. Przemiany we współczesnej prozie rosyjskiej. Warszawa 2004, s. 11–43.
4 Ibidem, s. 22–23.
152 Urszula Trojanowska
„безвременье” – czyli „epoka pusta, jałowa ideowo i artystycznie”, „zmęczenie prozy rosyjskiej”, „astenia”, której „symptomem jest «chorobliwe ciążenie ku psychopatii», «ucieczka od rzeczywistości», «kultura cmentarna», kreowana przez «ekshumatorów» lub «pornografów» […]”5. Określenie „lata zerowe”
Antona Sawina6 pozwala spojrzeć na ten specyficzny okres z optymizmem, jako na nowy początek. Wołodźko -Butkiewicz zauważa, że Siergiej Czuprynin postrzega lata 90. w sposób skrajnie pesymistyczny, jednak nawet on wyraził nadzieję, iż charakterystyczna dla tej dekady „konwergencja literatury masowej i wysokiej przyniesie rezultaty godne zainteresowania”7. Krytyk wprowadza pojęcie „middle -literatura”, którym proponuje określać „wartościową beletry-stykę”, powstającą w wyniku dynamicznego oddziaływania na siebie literatury elitarnej i popularnej8. Jak pisze Andrzej Polak:
W zakres znaczeniowy tego pojęcia miałyby wchodzić utwory nienapa-wające wyrobionych czytelników obrzydzeniem, a jednocześnie zrozu-miałe i interesujące dla przeciętnego odbiorcy9.
O „literaturze środka” pisze również Natalia Iwanowa, która na potrzeby jej charakterystyki tworzy termin ultra fiction definiowany następująco:
[…] сплав «высокого» с «низким», заумного с интересным, странно-го и непривчностранно-го – с принятым в серьезной словесности вниманием и уважением именно что к литературному слову. Увлекательного – с «элитарным». Это попытка сказать: элитарное (высокое) – совсем не значит скучное (неинтересное)10.
Za dominującą tendencję rozwojową w literaturze rosyjskiej początku XXI wieku badaczka uznaje „вплетение фантастического элемента (или мотива) в совсем не фантастический ряд. Фантастический сдвиг в реальной литературе […]”11 („wplecenie elementu (lub motywu) fan‑
5 Ibidem, s. 23.
6 Ibidem.
7 Ibidem, s. 25.
8 Zob. A. Polak: Dlaczego nie antyutopia? „Kyś” Tatiany Tołstoj a „literatura środka”.
W: „Literatura środka”. Kontekst słowiański. Red. B. Stempczyńska, L. Mięsowska. Katowice 2011, s. 76.
9 Ibidem.
10 Н. Ивaновa: Русский крест…, s. 130; „[…] połączenie «wysokiego» z «niskim», pozarozumowego z interesującym, dziwnego i zaskakującego – z charakterystyczną dla poważnej literatury uwagą i szacunkiem do słowa literackiego. Pociągającego – z «eli-tarnym». Jest to próba powiedzenia: elitarne (wysokie) – bynajmniej nie musi znaczyć nudne (nieinteresujące)”.
11 Ibidem, s. 9–10; podkreśl. – U.T.
153
Osobliwe warianty realności w utworach fantastycznych…
tastycznego w zupełnie niefantastyczny rejestr. Przesunięcie fantastyczne w literaturze realistycznej […]”). Fantastyczne „dopuszczenie” rodzi właśnie ultra fiction jako odpowiedź na pragmatyczny non -fiction.
Wydaje się, że nieco bardziej skomplikowany termin „trans -meta -realizm”, po który sięgają autorzy podręcznika współczesnej literatury rosyjskiej12, cha-rakteryzuje to samo zjawisko:
В буйном цветении и эстетическом обновлении литературы писатели -реалисты ищут свои пути и способы обновления поэтики.
[…] Приходиться признать большую степень непроясненности, ко-торая характерна для анализа подобных произведений с целью вы-явления в них доли истинного реализма и его отступлений в сферу фантастического, мистического, магического13.
Twórczość Jeleny Dołgopiat stanowi, jak się zdaje, idealną ilustrację zaryso-wanej powyżej tendencji. Sama autorka, w odpowiedzi na pytanie dziennikarza o charakterystyczne dla jej twórczości łączenie zjawisk powszednich z jawną fantastyką, definiuje swój sposób pisania następująco:
[…] это такая способность к сослагательному наклонению. Смотрю на реальность и думаю: что получится, если она чуть -чуть сдви-нется? А потом остается только написать, что из этого получилось, своеобразные варианты реальности14.
Niewątpliwie najbardziej charakterystyczną cechą utworów omawianej pisarki jest negacja oczywistości i przewidywalności świata codziennego, to właśnie „fantastyczne przesunięcie” czy „dopuszczenie”, o którym pisze Iwa-nowa. Opowiadania Dołgopiat posiadają także prawie wszystkie wymienione cechy literatury środka.
Wprost do jej utworów zdają się odnosić słowa Czuprynina, piszącego o sy-tuacji na rosyjskim rynku literackim lat 90.:
12 Совремнная русская литература (1990 -е гг. – начало XXI в.). Учебное пособие. Ред.
С.И. Тиминa, В.Е. Вaсильeв, О.Ю. Воpонинa и др. Москва, С. -Петербург 2005, s. 8.
13 Ibidem; „W bujnym rozkwicie i odnowie estetycznej literatury pisarze -realiści poszukują swoich dróg i sposobów odnowienia poetyki. […] Analizę podobnych utwo-rów cechuje wysoki stopień niejasności, którą trzeba uznać, by móc odkryć w nich dolę prawdziwego realizmu oraz jego ustępstw na rzecz fantastycznego, mistycznego, ma-gicznego”.
14 Е. Долгопят: «Слегка смещаю реальность…». W: А. Сepгeeв: Встреча для вас.
«Собеседник». http://www.grani21.ru/pub/elenaa -dolgopjat -slegka -smeshhaju -realnost (dostęp: 4.04.2017); podkreśl. – U.T.; „[…] to taka skłonność do trybu przypuszczającego.
Patrzę na rzeczywistość i myślę: co będzie, jeśli ona się troszeczkę przesunie? A potem pozostaje tylko napisać, co z tego wyszło, szczególne warianty realności”.
154 Urszula Trojanowska
И реализм, и натурализм, и концептуализм, и постмодернизм, и другие «измы» рассыпались на писательские индивидуально‑
сти. За политической беспартийностью последовала беспартий-ность эстетическая15.
To, co osobiste, przeważa, zdaniem badacza, nad ogólnym, dlatego w epi-centrum ruchu literackiego lat 90. widzi twórczą jednostkę, która:
[…] наделена правом самореализации, возможностью в той или иной степени воздействовать на ход литературного развития и, не принося присяги верности какому -либо направлению, группе, шко-ле и т.п […].16
Zgodnie ze słowami Andrieja Niemziera:
Девяностые годы […] стали замечательным десятилетием потому, что это было время «отдельных» писателей. […] Литература отдель- ных писателей, неповторимых личностей, не схожих во всем, кроме твердой уверенности: словесность нужна мне, а значит, и кому -то еще. Именно кому -то, далекому читателю, провиденциальному со-беседнику, а не «самой читающей стране»17.
Dołgopiat, jak sama mówi, pisze z potrzeby serca, żeby „ощущать себя человеком”18 („czuć się człowiekiem”), a jej utwory z całą pewnością stanowią manifestację osobowości twórczej autorki. Dlatego trudno w ich przypadku mówić o jednorodności – stanowią „mieszankę” ultra fiction, łącząc m.in. ele-menty realizmu, fantastyki, postmodernistyczne widzenie świata, aktualną message i filmowość19.
15 Cytuję za: Совремнная русская литература…, s. 10; podkreśl. – U.T.; „I realizm, i naturalizm, i postmodernizm, i inne «izmy» rozsypały się na indywidualności pisar‑
skie. Za polityczną bezpartyjnością nadeszła bezpartyjność estetyczna”.
16 Ibidem, s. 11; „[…] posiada prawo do samorealizacji, ma możliwość w takim czy in-nym stopniu oddziaływać na proces rozwoju literackiego, nie składając przysięgi wier-ności żadnemu kierunkowi, grupie, szkole itd. […]”.
17 Ibidem; „Lata dziewięćdziesiąte […] stały się wspaniałym dziesięcioleciem dlatego, że był to czas «oddzielnych» pisarzy. […] Literatura oddzielnych pisarzy, niepowtarzal-nych osobowości, niepodobniepowtarzal-nych we wszystkim, oprócz twardego przekonania: literatu-ra jest mi potrzebna, a więc, jest potrzebna jeszcze komuś. Właśnie komuś, dalekiemu czytelnikowi, prowidencjalnemu rozmówcy, a nie «najbardziej czytającemu krajowi»”.
18 Słowa pisarki przywołuję na podstawie przeprowadzonej z nią rozmowy w grud-niu 2008 roku.
19 Dołgopiat jest absolwentką Wszechrosyjskiego Państwowego Instytutu Kinema-tografii (ВГИК), pisze także scenariusze. Na kinematograficzność jej utworów
zwra-155
Osobliwe warianty realności w utworach fantastycznych…
Pojęciem message Iwanowa określa przesłanie utworu związane z bieżącymi wydarzeniami w kraju. Badaczka zauważa:
Фантастический элемент открывает большие возможности для сравнительно безболезненного (в литературном смысле) внедрения в текст актуального политического «месседжа». Более того: если это сделано талантливо […], то злободневный политический «мессидж»
приобретает общечеловеческий, вечный смысл20.
Debiut literacki dwudziestosześcioletniej dziennikarki Anny Starobiniec miał miejsce w roku 2005, kiedy to ukazał się zbiór jej „mistycznych” opowie-ści i opowiadań Переходный возраст (w polskim tłumaczeniu zatytułowany Szczeliny)21. Krytycy nie mieli problemów z zaklasyfikowaniem twórczości Starobiniec jako horroru bądź thrillera, warto jednak zaznaczyć, że wciąż pod-kreślają specyficzność jej utworów.
Aleksandr Garros (prywatnie mąż pisarki) nazywa debiutancki tom Sta-robiniec horrorem lirycznym i zwraca uwagę na różnorodność występujących w nim odmian gatunkowych oraz ich mistrzowski montaż („монтаж жанровых атракционов”22), który charakteryzuje w sposób następujący: „[…] ни один [жанр – U.T.] не использован в пробирочной чистоте, все стыкуются, перемешиваются, прорастают друг из друга”23 („[…] ani jeden [gatunek – U.T.]
nie jest wykorzystany w sposób sterylny, wszystkie się stykają, mieszają, wyra-stają z siebie nawzajem”).
Według niego Szczeliny łączą: klasyczny horror w duchu Stephena Kinga (Okres dojrzewania – Переходный возраст), thriller – początkowo konspiracyjny, a następnie psychiatryczny (Agencja – Агентство), fantastyczną antyutopię
ca uwagę m.in. Iveta Narodovska. (И. Нapодовскa: Художественное пространство в современной женской артистической прозе. W: Пространство текста. Сборник научных материалов и статей. Рига 2009, s. 154–159). Sama pisarka stwierdza: „Все мои тексты кинематографичны”. Е. Долгопят: «Слегка смещаю реальность»…
20 Н. Ивaновa: Русский крест…, s. 133; „Element fantastyczny stwarza duże moż-liwości dla stosunkowo bezbolesnego (w sensie literackim) wprowadzenia do tekstu aktualnej, politycznej «message». Więcej nawet: jeśli zrobione jest to z talentem […], to aktualna, polityczna «message» zyskuje sens ogólnoludzki, wieczny”. W przypadku Dołgopiat nie można mówić o politycznej aktualności jej utworów. Przez termin message rozumiem raczej odniesienia do otaczającego ją świata, swego rodzaju diagnozę współ-czesności.
21 A. Starobiniec: Szczeliny. Przeł. E. Skórska. Warszawa 2007; opowiadania Rodzina i Żywi cytowane wg tej edycji.
22 А. Гappос: Реализация ирреального. http:/www.ozon.ru/context/detail/id/2394541/
(dostęp: 4.04.2017).
23 Ibidem.
156 Urszula Trojanowska
(Żywi – Живые), na wpół mistyczną przypowieść z przemieszczeniem do alter-natywnej realności w stylu Philipa K. Dicka (Rodzina – Семья) i kafkowski szkic psychodeliczny (Szczelina – Щель)24. Garros podkreśla także metaforyczność tekstów Starobiniec:
[…] ужастик оборачивается пронзительной метафорой взросления;
[…] конспирология – пронзительной метафорой страсти и мести;
[…] антиутопическая футуристика – пронзительной метафорой любви и потери; […] на поезде из Ростова попадаешь в горькое про-странство одиночества и бесконечной хрупкости человеческих отно-шений… И даже гротескная шутка […] оказывается щемящей лю-бовной историей […]25.
Aleksander Podolski i Władysław Żeniewski określają debiutancki zbiór Starobiniec jako „путешествие по темным уголкам человеческой души и биологии”26 („podróż po ciemnych zakątkach ludzkiej duszy i biologii”), a o recepcji tekstów pisarki mówią:
Анна Старобинец из тех авторов, на которых с печальным постоянс-твом лепят ярлыки и коммерческие стикеры […] «Филип Дик -русски», «новый Гейман», «Петрушевская нового поколения», «рус-ский Стивен Кинг» – неизбежный и беспощадный… Но раз за разом ярлыки отпадают – и остается сильная, самодостаточная литератур-ная фигура, способлитератур-ная удивлять и увлекать за собой читателей27.
24 Ibidem.
25 Ibidem; „[…] horror okazuje się przenikliwą metaforą dorastania; […] konspirolo-gia – przenikliwą metaforą namiętności i zemsty; […] antyutopijna futurystyka – przeni-kliwą metaforą miłości i straty; […] w pociągu z Rostowa wpada się w gorzką przestrzeń samotności i nieskończonej kruchości relacji międzyludzkich… I nawet groteskowy żart […] okazuje się wzruszającą historią miłosną […]”.
26 А. Подольский, В. Женевский: Анна Старобинец: «Между сумашествием и чудом выбираю чудо». Интервью «DARKER» 2011, № 6. http://darkermagazine.ru/page/anna -sta robinec -mezhdu -sumasshestviem -i -chudom -vybiraju -chudo (dostęp: 4.04.2017).
27 Ibidem; „Anna Starobiniec należy do tych autorów, na których ze smutną konsek-wencją nakleja się etykietki i naklejki komercyjne […] «Philip Dick po rosyjsku», «nowy Gaiman», «Pietruszewska nowego pokolenia», «rosyjski Stephen King» – nieunikniony i bezlitosny… Lecz raz za razem etykietki odpadają – i pozostaje silna, samowystar-czalna figura literacka, zdolna zadziwiać i pociągać za sobą czytelników”. Warto zwró-cić uwagę, iż drugi tom opowiadań Jeleny Dołgopiat porównywano do utworów Jorge Luisa Borgesa i Julio Cortázara. Tego typu chwyty wydają się mieć przede wszystkim podłoże marketingowe i nie zawsze są dostatecznie umotywowane.
157
Osobliwe warianty realności w utworach fantastycznych…
„Przypadek Anny Starobiniec” bada uważnie Katarzyna Gadomska28, która dochodzi do następujących wniosków:
[…] fantastyka Anny Starobiniec w pełni korzysta z dziedzictwa fantastyki dziewiętnastowiecznej, nie będąc jednak jej zwykłą kopią:
pisarka wprowadza pewne modyfikacje mające na celu nadanie bardziej współczesnego wymiaru swej prozie i tym sposobem zaspokojenie
„horyzontu oczekiwań” czytelnika XXI wieku. Tak jak w fantastyce klasycznej Starobiniec wprowadza elementy fantastyczne do uprzednio przygotowanej, wiarygodnej rzeczywistości. Pisarka posługuje się tradycyjną formułą iluzji mimetycznej, w której tworzeniu ważne są zwłaszcza czas i przestrzeń. Jednak dzięki nietypowemu użyciu techniki „charakteryzacji pośredniej” (a nie tradycyjnej bezpośredniej), czas i przestrzeń są zarazem realne i niedookreślone. Jakieś duże miasto […] i jakaś współczesność tworzą kadr prawdopodobny, przekonujący, a jednocześnie uniwersalny i symboliczny. Wykorzystanie freudowskie- go „das unheimlich” powoduje nagłe i niewytłumaczalne uniezwykle-nie pozoruniezwykle-nie banalnego kadru czasoprzestrzennego. Wprowadzeuniezwykle-nie
„legend miejskich” mitologizuje codzienność. Zastosowane przez Annę Starobiniec motywy fantastyczne oraz wykorzystane techniki pisarskie są niewątpliwie zaczerpnięte z fantastyki dziewiętnastowiecznej, ale gra z konwencją, hybrydyczność nadają im wymiar nowoczesny29.
Ta wyczerpująca charakterystyka twórczości Starobiniec w dużej części odnosi się również do utworów Dołgopiat.
Twórczość obu pisarek zbliża przede wszystkim tendencja do łączenia codzienności z fantastyką. Wyznanie Starobiniec: „Мне нравится скрещивать фантастический миф с повседневностью”30 („Podoba mi się krzyżować mit fantastyczny z codziennością”) mogłoby należeć także do Dołgopiat. Z kolei cy-towane słowa Dołgopiat o „ciążeniu ku trybowi przypuszczającemu” mogłaby śmiało wypowiedzieć Starobiniec.
W analizie podobieństw i różnic kreacji świata przedstawionego w utwo-rach Jeleny Dołgopiat i Anny Starobiniec szczególnie ważna jest konstrukcja czasoprzestrzenna, uwypuklająca charakterystyczne przesunięcie (dopusz-czenie) fantastyczne, które prowadzi do powstania „osobliwych wariantów realności”. Najistotniejszym motywem wydaje się przemieszczanie bohaterów w przestrzeni, ich rozmaite podróże, znacznie wykraczające poza ramy tego,
28 K. Gadomska: Współczesna fantastyka rosyjska i jej tendencje rozwojowe: przypadek Anny Starobiniec. W: Fantastyka rosyjska dawniej i dziś. Red. A. Polak, I. Zawalska. Kato-wice 2013, s. 49–75.
29 Ibidem, s. 73–74.
30 А. Подпольский, В. Женевский: Анна Старобинец…
158 Urszula Trojanowska
co zwykliśmy nazywać realnością. Istotę problematyki można by sprowadzić do statusu „pomiędzy”: światami możliwymi, wariantami własnego życia, rozmaitymi drogami, sposobami istnienia. „Pomiędzy” rodzi pytania, zmusza do refleksji, wywołuje dezorientację. „Pomiędzy”, czyli nie wiadomo gdzie do-kładnie, w zawieszeniu, w drodze, w sytuacji dokonywania wyboru.
W realnej, ale zarazem uniwersalnej przestrzeni miasta poszukiwanie swojej drogi życiowej podejmuje Siergiej – bohater Opowieści o dwóch spotkaniach (Повествование о двух встречах) autorstwa Dołgopiat. Już w pierwszych zdaniach utworu rzeczywistości zostaje przeciwstawiony świat wirtualny – zrodzony w wyobraźni bohatera, a następnie przeniesiony w przestrzeń Internetu. Wy-myślając ostatniego klienta – Borysa Jewgienijewicza, Sierioża spełnia swoje naj-skrytsze pragnienie: chce zyskać wolność, choćby tylko w wirtualnym wymiarze.
Borys staje się alter ego bohatera, zarazem zaś usprawiedliwieniem jego działań.
To przecież dla Borysa, nie dla siebie, konstruuje on stronę Internetową, poświad-czającą istnienie jego sobowtóra i aktywującą alternatywny wariant życia.
Моя страница в интернете – мое описание, – собственно, я. Но я сво-бодный. Не в том смысле, что моей странице не надо ходить на ра-боту или разговаривать с женой за ужином. Страница свободна, от-крыта случайным, любопытным взглядам. Мало ли кто набредет на нее, откроет, прочитает, узнает меня, захочет написать мне письмо.
Виртуальная свобода. Жизнь, которой еще не было, которая только может произойти31
Е. Долгопят: Повествование о двух встречах, s. 40
– tłumaczy wymyślony klient.
Internet pełni w utworze funkcję niejako magiczną – to dzięki niemu fantom zaczyna żyć własnym życiem, stając się dla Sierioży coraz bardziej realny:
Борису Евгеньевичу успело прийти два послания. […] Оказалось, Бо-рис Евгеньевич – не совсем фантом, для кого -то он живой человек, имеет отца, знакомства, прошлое, одним словом32.
Е. Долгопят: Повествование о двух встречах, s. 42
31 Cytuję wg: Е. Долгопят: Повествование о двух встречах. „Знамя” 2007, № 3; „Moja strona w Internecie – mój opis, – właściwie, ja. Ale ja wolny. Nie w tym sensie, że moja strona nie musi chodzić do pracy albo rozmawiać z żoną przy kolacji. Strona jest wolna, otwarta na przypadkowe, ciekawskie spojrzenia. Nie wiadomo, kto na nią trafi, otworzy, przeczyta, rozpozna mnie, zechce napisać do mnie list. Wolność wirtualna. Życie, które-go jeszcze nie było, które dopiero może zaistnieć”.
32 „Do Borysa Jewgienijewicza zdążyły nadejść dwie wiadomości. […] Okazało się, że Borys Jewgienijewicz to nie do końca fantom, dla kogoś jest żywym człowiekiem, posiada ojca, znajomości, przeszłość, jednym słowem”.
159
Osobliwe warianty realności w utworach fantastycznych…
Fascynacja sobą -innym gubi Sieriożę. Podążając za Borysem, opuszcza przes- trzeń własnego życia. W rzeczywistości alternatywnej zaś jest obcy:
Он – бомж. Без определенного места жительства. С неопределенным местом жительства. Неопределенный человек. Фантом. На самом деле несуществующий […]. Неопределенная личность без опреде-ленных занятий33.
Е. Долгопят: Повествование о двух встречах, s. 53
Zmęczony codzienną egzystencją Sierioża wybiera życie fikcyjne. Jego ma-rzenie się spełnia – podczas gdy on błąka się po równoległej przestrzeni miasta w innym wymiarze istnienia, jego sobowtór znajduje się w śpiączce.
Realność w tym utworze przypomina drzewo, do którego Sierioża porównuje stronę internetową: „Таким образом, наш сайт будет развлетвляться и походить на дерево, где главная страница – ствол” (Е. Долгопят: Повествование о двух встречах, s. 40; „Tym sposobem nasza strona będzie się rozgałęziać i przypomi-nać drzewo, gdzie strona główna – to pień”). Różne odnogi tego samego pnia współistnieją obok siebie. W przestrzeni Borysa Jewgienijewicza to Sierioża okazuje się kimś na kształt wymysłu, fantomu.
Istnienie ludzkie zostaje porównane do drzewa także w opowiadaniu Drzwi (Дверь), w którym bohater prosi wybitnego lekarza o odmianę jego losu.
[…] судьбу изменить невозможно [отвечает врач – U.T.]. Ваша ность и есть ваша судьба. […] нельзя ли в таком случае изменить лич-ность? […] Я не волшебник. Я не фантазер, но тоже думаю время от времени, ах, если бы все сложилось иначе и я был бы другим. […] Вы не представляете, сколько в нас таится – других. Других личностей, других судеб. […] Вы лишь один из многих, вариант, возможность, веточка того странного призрачного дерева, в котором только одна веточка и становится видимой, осуществляется34.
Е. Долгопят: Дверь, s. 140–141
33 „Jest – bezdomnym. Bez określonego miejsca zamieszkania. Z nieokreślonym miejscem zamieszkania. Nieokreślony człowiek. Fantom. W rzeczywistości nieistnieją-cy […]. Nieokreślona jednostka bez określonych zajęć”.
34 Opowiadanie to, a także cytowane dalej Архитектура, znajduje się w:
Е. Долгопят: Гардеробщик. Москва 2005; „[…] nie da się odmienić losu [odpowiada le-karz – U.T.]. Pańska osobowość to jest pana los. […] czy w takim wypadku nie można zmienić osobowości? […] Nie jestem czarodziejem. Nie jestem fantastą, ale też myślę od czasu do czasu, ach, gdyby wszystko inaczej się ułożyło i byłbym inny. […] Nie wyob-raża pan sobie, ilu kryje się w nas – innych. Innych osobowości, innych losów. […] Jest pan tylko jednym z wielu, wariantem, możliwością, gałązką tego dziwnego, widmowe-go drzewa, w którym tylko jedna gałązka staje się widzialna, realizuje się”.
160 Urszula Trojanowska
Motyw równoległego życia, prowadzonego podczas śpiączki w wymiarze realnym, stanowi dominantę kompozycyjną powieści Starobiniec Schron 7/7 (Убежище 3/9).
Powieść, nazwana przez Podolskiego i Żeniewskiego „мрачной фантас- магорией, на которую нанизаны бусинки хоррора, фольклора и прикладной эсхатологии”35 („mroczną fantasmagorią, na którą nanizane są koraliki horroru, folkloru i eschatologii stosowanej”), którą Waleria Pustowaja określiła „powieścią bajkową”36, przedstawia przenikanie się świata żywych i umarłych. W całkowicie realną egzystencję głównej bohaterki Maszy nieprawdopodobne wkracza zupeł-nie zupeł-nieoczekiwazupeł-nie: podczas służbowej podróży do Paryża kobieta przemienia się w kloszarda. Różnorodne wątki powieści nie od razu łączą się w logiczną całość, a skomplikowany układ płaszczyzn czasowo -przestrzennych może utrudniać nieco lekturę. Wydarzenia realistycznej płaszczyzny utworu można bowiem zro-zumieć dopiero po podporządkowaniu ich logice świata innego. Martwi sterują losami żywych – np. wypadek Chłopca to konsekwencja porwania go przez nie-czystych, a transformacja Maszy zachodzi z woli jej syna. Pustowaja konstatuje:
Главный герой сказки […], оказывается в инопространстве сказочно-го леса после тосказочно-го, как получил серьезную травму мозга, упав с ви-сячего кресла в аттракционе ужасов, и был отдан в больницу для безнадежных детей. Отчаяние его канонических попыток вырваться из леса становится понятным, поскольку в романе они приравне-ны к попыткам вернуть свое сознание из комы. Бессознательность Мальчика – это обращенность его сознания в иномир. Он думает и видит, но, думая и видя только инореальность, бьется в тенетах леса -болезни, не умея отыскать дорогу домой. Сказка не выпускает добычу – и Мальчик решает задачу возвращения по -другому. Чтобы воссоединиться с сыном, его мать должна сама отправиться в сказку, в романе – буквально умереть37.
35 А. Подпольский, В. Жeнeвский: Анна Старобинец…
36 В. Пустовая: Свято и тать. Современная проза между сказкой и мифом. «Новый мир» 2009, № 3. http://www.nm1925.ru/Autors/lera/Default.aspx (dostęp: 4.04.2017).
37 В. ПУСТОВAЯ: Свято и тать…; „Główny bohater bajki […] trafia do przestrzeni innej bajkowego lasu, w wyniku poważnego uszkodzenia mózgu, po tym jak spadł z wiszącego krzesełka na karuzeli strachu i został oddany do szpitala dla nieuleczalnie chorych dzieci. Determinacja jego kanonicznych prób wydostania się z lasu, staje się zrozumiała, ponieważ w powieści są one porównane do prób wydobycia swojej świa-domości ze śpiączki. Nieświadomość Chłopca – to zwrócenie się jego świaświa-domości do innego świata. Chłopiec myśli i widzi, ale, myśląc i widząc tylko realność inną, miota się w sidłach lasu -choroby, nie umiejąc odnaleźć drogi do domu. Bajka nie wypuszcza zdobyczy i Chłopiec rozwiązuje zadanie powrotu w inny sposób. Żeby połączyć się z synem, jego matka musi sama przenieść się do bajki, w powieści – dosłownie umrzeć”.
161
Osobliwe warianty realności w utworach fantastycznych…
Omawiany utwór stanowi, jak się wydaje, próbę oswojenia ludzkich lęków egzystencjalnych. Śmierć okazuje się nie końcem wszystkiego, lecz jedynie przejściem do innego wymiaru istnienia38, a śpiączka czy kalectwo dzieci nabierają całkiem nowego sensu. Każdy upośledzony bowiem w równoległym świecie jest bajkową postacią:
Od rana do wieczora Kościana prowadziła chłopca od chatki do chat-ki. Wszystkie były bardzo do siebie podobne i w każdej ktoś mieszkał.
W jednej mieszkał smutny smok z trzema szyjami i dwiema głowami, zamiast trzeciej głowy widać było ranę, już zagojoną. – To nasz Trzy-głowy, Waniusza… Tylko pewien mołojec ściął mu jedną głowę… […]
W drugiej mieszkała chlupiąca, pozbawiona kształtu istota – siedzia-ła pośrodku chatki w wielkiej misce z jakimś zielonym płynem. – To nasz Bagienny, Waniusza – wyjaśniła. – W środku ma samą wodę. Samą wodę… – To Leśny, już go widziałeś […] – …to nasze trolliki -gnomiki…39.
A. Starobiniec: Schron 7/7, s. 161–162 […] salowa, Kławdia Michajłowna, prowadzi autystycznego chłopca o bezmyślnym, nieruchomym spojrzeniu z jednej sali (w której były bliźnięta syjamskie) do drugiej – do dziewczynki z wodogłowiem.
– …poznajcie się – usłyszała głos salowej. – To nasza Katieńka. Ma w głowie wodę, samą wodę…
A. Starobiniec: Schron 7/7, s. 162
Masza dopiero po swej transformacji zaczyna dostrzegać niesamowitość wydarzeń, wcześniej nie podejrzewała nawet, że miała już do czynienia z przedstawicielami świata umarłych, że tragedie jej życia zostały przez nich wyreżyserowane.
Rzeczywistość ludzka jawi się w powieści jako przestrzeń otwarta, po-zbawiona granic, zapewniających bezpieczeństwo. Martwi bądź nieczyści bez trudu przenikają do świata żywych, a nawet przejmują kontrolę nad ich postę-powaniem.
Pomiędzy dwoma światami możliwymi40 przemieszcza się także bohater opowiadania Starobiniec Rodzina. W tym utworze różne warianty życia Dimy
38 Na temat śmierci w opowiadaniach Jeleny Dołgopiat pisałam więcej w: U. Tro-janowska: Kategorie życia i śmierci w niebinarnym modelu świata. Wybrane opowiadania Je-leny Dołgopiat. „Studia Litteraria Universitatis Iagellonicae Cracoviensis” 2012, T. 7, z. 4, s. 145–152. Ciekawe będzie również zestawienie obrazu śmierci w powieści Starobiniec z ujęciem tego problemu u takich klasyków, jak Michaił Bułhakow, Andrzej Płatonow czy Władimir Nabokov.
39 Cytaty z tego dzieła wg: A. Starobiniec: Schron 7/7. Przeł. E. Skórska. Warszawa 2008.
40 Termin Davida Lewisa.
162 Urszula Trojanowska
łączy pociąg. Zwykła podróż z Rostowa do Moskwy niespodziewanie przenosi tresera psów, żyjącego w związku z Katią, do egzystencji moskiewskiego taksów-karza, żonatego z Lizą. Scena, kiedy po niechcianym powrocie do pierwszego wariantu życia Dima rozpaczliwie próbuje odnaleźć Lizę, którą zdążył szczerze pokochać, niezwykle przypomina próby powrotu do domu bohatera Opowieści o dwóch spotkaniach Dołgopiat. Wszystko się zgadza: miasto, ulica, dom, klatka schodowa. Tylko drzwi do mieszkania są inne i przebywa za nimi ktoś obcy:
Podszedł do swojego mieszkania i ze zdumieniem utkwił wzrok w no-wych, stalowych drzwiach. Mimo wszystko spróbował włożyć klucz do dziurki. Klucz nie pasował, a drzwi otworzono od środka. Na klatkę schodową niechętnie wyszło grube, lśniące cielsko w pasiastym pod-koszulku. […] Dima zajrzał za plecy cielska, przez drzwi i zobaczył na ścianach nieznajome tapety w fioletowe romby.
A. Starobiniec: Rodzina, s. 116
Nie sposób określić, który wariant istnienia Dimy jest prawdziwy. Okazuje się bowiem, że życie w Moskwie nie zakłóca przebiegu życia rostowskiego, bohater jakby jednocześnie funkcjonuje w dwóch różnych wymiarach. Pod jego rzekomą nieobecność rodzi mu się dziecko, nikt za nim nie tęskni, a powrót do domu jest odbierany zupełnie naturalnie, jak gdyby wyszedł tylko na chwilę.
Nieprzypadkowo zatem przywołany zostaje w opowiadaniu film braci Wa-chowskich Matrix.
Zarówno Matrix, jak i motyw pociągu są bardzo istotne także w twórczości Dołgopiat41. Za miejsce szczególne uznaje pociąg Michel Foucault:
[…] pociąg jest niezwykłą wiązką relacji, ponieważ jest czymś, dzięki czemu można się przemieszczać, czymś przez co można przejść z jed-nego punktu do drugiego i jest też czymś, co przejeżdża (obok nas)42.
Ze spostrzeżeniem tym korespondują słowa bohatera opowiadania Architek-tura (Архитектура):
41 O zdumiewającym związku opowiadania Exit z filmem Wachowskich pisałam w:
U. Trojanowska: Poszukiwanie wolności w cyberpunkowej rzeczywistości opowiadania „Exit”
Jeleny Dołgopiat. W: Pamięć serca. Liber amicorum. Tom jubileuszowy dedykowany Danucie Pi-wowarskiej. Red. W. Szczukin. Kraków 2008, s. 179–186. Podobieństwo problematyki i poe-tyki tych dwóch utworów zadziwia, jako że utwór Dołgopiat powstał w roku 1993, czyli 6 lat przed filmem.
42 M. Foucault: Inne przestrzenie, s. 119–120. Wykład, wygłoszony przez Foucaulta na
42 M. Foucault: Inne przestrzenie, s. 119–120. Wykład, wygłoszony przez Foucaulta na