Perspektywa socjologiczna

Kulturowy zwrot odcisnął się na socjologicznych koncepcjach wojny i prze-mocy. Warto tu zwrócić uwagę na perspektywę przyjętą przez socjologów kulturowych⁷, przyznających kulturze dużą autonomię w kształtowaniu życia społecznego. Problemu postrzegania wojennej rzeczywistości pośrednio do-tyka Jeff rey C. Alexander (2004), twierdząc, że traumatyczne wydarzenie (ta-kie jak na przykład bombardowanie Drezna czy Holokaust) staje się zbiorową traumą nie samo przez się, przez swoją „okropność”, lecz w wyniku procesu społecznej konstrukcji znaczeń.

Kultura – będąc autonomiczną strukturą konstytuującą społeczne działa-nia (por. Alexander 1987: 296; Kane 1991: 62) – kształtuje zatem również nie tylko postrzeganie, ale i przebieg wojen, na co zwraca uwagę Philip Smith.

W swych pracach (Smith 1991; 2005) traktuje on zbiorową przemoc w kate-goriach kulturowego aktu (Smith 2005: 224), opartego na spójnej i wiarygod-nej narracji. Analizując dyskursy medialne wokół kryzysu sueskiego w 1956, wojny w Zatoce w 1991 oraz wojny w Iraku w 2003 roku, odnajduje w nich pewną kulturową logikę, dającą się sprowadzić do uniwersalnych wzorów ist-niejących we wszystkich przedstawieniach wojny, niezależnie od kreującego je podmiotu (Smith 2005: 35). Logika ta związana jest z istnieniem binarnych kodów, oddzielających dobro od zła, racjonalne od irracjonalnego. Narracje mogą jednak przyjąć różną formę począwszy od przyziemnej poprzez tra-giczną, romantyczną aż po apokaliptyczną, najbardziej skuteczną w gene-rowaniu i legitymizacji ogólnospołecznego poświęcenia. Rozpoznanie owej narracyjnej struktury i jej analiza są niezbędne do zrozumienia danej wojny, gdyż to właśnie kulturowe wzory, zgodnie z perspektywą przyjętą przez kul-turowych socjologów, kształtują indywidualne i społeczne działania.

Ujęcia oparte na perspektywie kulturowej w socjologii mogą być nie-zwykle przydatne w odkrywaniu kulturowej struktury poszczególnych

7 Socjologia kulturowa (cultural sociology) w odróżnieniu od socjologii kultury (sociology of culture), która traktuje kulturę jako zmienną zależną, to znaczy produkt pozakulturowych czynni-ków, takich jak ekonomia czy polityka, przyznaje kulturze większą autonomię i uwzględnia wagę znaczeń w konstrukcji rzeczywistości. W tym ujęciu idee i procesy symboliczne wpływają na spo-łeczne i polityczne instytucje, a także na kulturę samą w sobie (Alexander, Smith 2003: 11–26).

konfl iktów: związanych z nimi przekonań, znajdujących odzwierciedlenie w towarzyszących wojennej działalności mitach i rytuałach (por. Kane 1991).

Szeroko podzielane przekonania z pewnością wpływają na zachowania jed-nostek i grup. Jednakże traktowanie ludzkiego działania jako rezultatu wy-łącznie kulturowych wzorców myślenia i zachowania uniemożliwia analizę sposobów prowadzenia wojen i ich przemian z uwzględnieniem indywidual-nych i grupowych interesów oraz potrzeb (por. Malešević 2010: 68).

Warto zapoznać się również z pracami socjologów kultury, którzy, anali-zując rozmaite teksty (literaturę, fotografi ę, fi lm, malarstwo, wytwory pop-kultury czy przekazy medialne), starają się rekonstruować przedstawienia wojny w różnych społecznych i historycznych kontekstach. W ramach tak zwanych kulturowych studiów nad wojną (culture war studies) tropią oni swoiste kody kulturowe, odtwarzając i poddając analizie obraz wojny, oraz badają jego funkcje, między innymi w usprawiedliwianiu wojennej prze-mocy czy kreowaniu wzorów bohaterów i anty-bohaterów (Doherty 1999;

Carpentier 2007; Jarecka 2009; Hurcombe 2011). Ich prace poświęcone są również analizie tekstów propagandowych powstających zarówno w czasie wojny, jak i w czasie pokoju oraz służących propagowaniu określonych war-tości i norm, kształtowaniu odpowiednich postaw (Jarecka 2008: 60; por.

Malešević 2010: 203–218). Tym niemniej badacze ci są skoncentrowani na kulturowych reprezentacjach wojny i niewiele interesuje ich samo kształto-wanie się sposobów prowadzenia wojen oraz udział w tym procesie czynni-ków kulturowych.

Kulturowy zwrot zaznaczył się także w ramach socjologii wojskowości/

wojska (military sociology; sociology of the military), gdzie pojawiły się nowe problemy związane z badaniem przemian kultury organizacyjnej armii, war-tości i norm stojących za działaniami żołnierzy i ofi cerów, zmian kulturowych łączących się z przemianami organizacyjnymi współczesnych sił zbrojnych (między innymi zmierzch armii masowych, powstawanie wielokulturowych struktur wojskowych) oraz z takimi procesami, jak chociażby globalizacja, mediatyzacja wszystkich dziedzin życia, feminizacja instytucji zdominowa-nych niegdyś przez mężczyzn (Janowitz 1972; Van Doom 1975; Hammond 1988; Moskos, Burk 1994; Haltiner 1998; Moskos, Williams, Segal 2000;

Dębska 2003; von Bredow 2006). Nowe realia walki w tak zwanym postmo-dernistycznym okresie wymuszają nowe zasady, związane między innymi z pacyfi kacją funkcji sił zbrojnych, militarną emancypacją kobiet czy pełną profesjonalizacją wojska (Jarmoszko 2005: 119). Prace powstające w ramach socjologii wojska mają charakter bardzo praktyczny i najczęściej dotyczą ana-lizy samej instytucji militarnej, jej relacji ze społeczeństwem oraz bieżących przemian w modelach politycznej kontroli nad środkami przymusu (por.

Caforio 2006). Tym niemniej mogą się one stać bogatym źródłem inspiracji

teoretycznych, zarówno jeśli chodzi o współzależność transformacji instytu-cji militarnych, politycznych, społecznych i kulturowych, jak i o rolę kultury i „przemian cywilizacyjnych” w przemianach sposobów prowadzenia wojen (Avant 2000; Balcerowicz 2002; 2010; Burk 2006).

Interesujące i cenne ze względu na ogromny materiał faktografi czny są prace socjologów historycznych. Tacy badacze jak Charles Tilly (1985; 1990;

2003), Michael Mann (1988; 1993), Gianfranco Poggi (1978; 2001), interesu-jąc się przede wszystkim korzeniami państwa narodowego, społeczną natu-rą władzy oraz narodzinami i rozwojem nowoczesności, dotykają problemu wojny i przemocy, traktując je jako jeden z głównych czynników wyjaśniają-cych w swych teoriach. W obszarze ich analiz znajdują się wzajemne relacje przemian w sposobach prowadzenia wojen oraz narodzin kapitalizmu, no-wożytnej biurokracji i państwa narodowego.

Słabością tych ujęć – z punktu widzenia mojej pracy – jest pomniejsza-nie bądź nawet ignorowapomniejsza-nie roli czynników kulturowych, a więc idei, war-tości, przekonań i norm w przemianach związanych z prowadzeniem wojen.

Te traktowane są w nich – odwrotnie niż w przypadku koncepcji prezento-wanych przez kulturowych socjologów – przede wszystkim jako pochodna warunków społeczno-ekonomicznych bądź indywidualnych i grupowych interesów podmiotów, starających się rozszerzać swą militarną i polityczną władzę, a więc nie przyznaje się im samodzielnej roli (por. Kane 1991: 66–67;

Tilly 1999: 407–420; Malešević 2010: 58–61).

Analizując przemiany organizacji wojen, Charles Tilly postrzega kultu-rę przede wszystkim jako instrumentalne narzędzie w kultu-ręku władzy, w której interesie jest promowanie takich a nie innych wartości i norm. Te zaś służą przede wszystkim do kontroli poddanych i usprawniania działań związanych z przygotowaniem i prowadzeniem działań wojennych. Jak możemy przeczy-tać w jego pracy:

Za rozwojem wielkich armii narodowych i wzrostem budżetu wszędzie szły szersze, skuteczniejsze i bardziej bezpośrednie systemy kontroli. [...] Szczegól-nie uważnej kontroli poddano kulturę, albowiem sprawą nadrzędną dla pań-stwa stało się stworzenie jednolitej tradycji językowej, historycznej, artystycznej i technicznej, dość przy tym silnej, by mogła wyprzeć wszystko to, co przedtem zapełniało świadomość ludzi zamieszkujących jego terytorium. Powstawały pań-stwowe systemy oświaty, języki narodowe zyskiwały status języków urzędowych, państwo organizowało wystawy i muzea, udzielało subwencji artystom i starało się eksponować swoje dziedzictwo i aktualny dorobek kulturalny. Rozbudowy-wało w tym celu sieć przekazywanych informacji i rozpowszechniania publikacji.

Wynalazkiem tych to właśnie czasów były fl agi, godła, hymny, święta państwowe i celebrowanie tradycji narodowych na wszelkie sposoby (Tilly 1997: 50).

Takie spojrzenie na kulturę ogranicza jej zakres do sztuki, mediów czy systemu edukacyjnego stanowiących tylko wybrane instytucje służące do jej wytwarzania (por. Kuper 2005: 200). Stwarza to upraszczający obraz spro-wadzający złożoną rzeczywistość idei, wartości i norm do monolitycznego, kontrolowanego przez jedno centrum systemu, zdolnego zaszczepiać jedna-kowe treści wszystkim członkom społeczeństwa. Co więcej, spostrzeżenie, iż w okresie tworzenia się nowoczesnych form państwowości kultura stała się przedmiotem szczególnego zainteresowania ze strony rządzących, nie zostało uzupełnione o refl eksję nad zmianą przekonań dotyczących roli państwa, na-rodu oraz elit politycznych i intelektualnych towarzyszących temu procesowi.

Odmawianie kulturze posiadania autonomicznej, niezależnej struktury i sprowadzanie jej do pochodnej struktury społeczno-ekonomicznej sprawia, że teoria zmiany pozostaje niekompletna (por. Kane 1991: 55). W ramach socjologii historycznej swoje miejsce zajmują też ujęcia dostrzegające auto-nomiczną rolę kultury w historycznym procesie. Tacy specjaliści jak Anthony D. Smith (1999; 2003) czy George Mosse (1991) zwracają uwagę na samo-dzielną rolę kolektywnych wspomnień, mitów oraz praktyk upamiętniania w czynieniu wojennych doświadczeń społecznie ważnymi.

W swojej pracy chciałabym pokazać, bez popadania w kulturowy deter-minizm (por. Kane 1991) i bez absolutyzowania roli kultury, że takie kulturo-we czynniki jak przekonania dotyczące celów i sposobów prowadzenia wojen oraz odzwierciedlające je idee i symbole powinny być brane pod uwagę w so-cjologicznych analizach procesów historycznych związanych z przemianami form wojny. Roli kultury w generowaniu praktyk związanych z wojowaniem nie sposób sprowadzić do kulturowego kodowania wojennych narracji, tak samo jak nie należy jej utożsamiać wyłącznie z kulturowymi różnicami ge-nerującymi starcia pomiędzy różnymi cywilizacjami (Huntington 1997).

Kultura – moim zdaniem – powinna być analizowana jako istotny czynnik decydujący o kształcie sposobów prowadzenia wojen. Stąd inspiracji do włas-nych badań szukałam na gruncie nie tylko socjologii, ale również historii, antropologii oraz interdyscyplinarnych studiów nad wojną, w ramach któ-rych dostrzegane i analizowane są różnice w prowadzeniu wojen pomiędzy społecznościami reprezentującymi odmienne kultury.