4. Nowożytna rewolucja militarna w Europie Zachodniej
4.1. Tło przemian – nowoczesne państwo, kapitalizm i zmierzch
Zarysowane powyżej sekwencje przemian, składające się na proces nowo-żytnej rewolucji militarnej, zachodziły na tle wielkich przeobrażeń – poli-tycznych, społecznych i ekonomicznych – prowadzących do wyłonienia się nowoczesnego świata. Do najważniejszych należy zaliczyć rozwój systemu suwerennych, scentralizowanych państw terytorialnych, powstanie gospo-darki kapitalistycznej i przejście – mówiąc słowami Ernesta Gellnera (2009) – od agrarnego do industrialnego porządku społecznego. Wojny z pewnoś-cią były ważnym elementem tych transformacji, pełniąc funkcję katalizatora zmian w sprzężeniu zwrotnym pomiędzy wzmacniającą się władzą państwo-wą a przemianami ekonomicznymi i społecznymi.
Dążenia feudalnego władcy do centralizacji rozproszonej między swych wasali władzy i ustanowienia legalnego fundamentu panowania sprzyjało eksperymentom w tworzeniu coraz bardziej stałych, regularnych i przewi-dywalnych sił zbrojnych (por. Gilbert 1986: 14; Weber 2002: 771), zdolnych realizować te cele. Jak zauważa Piotr Chmielarz, „przydatność operacyjna pospolitego ruszenia była ograniczona, powiększenie liczebności arystokra-tycznej elity wojskowej mało realne (a także mało przydatne), a armie nie-wolnicze nie do zaakceptowania w Europie. Jedynie wojska zaciężne, choć drogie, okazywały się dobrym sposobem rozbudowy siły militarnej w zmie-niającym się świecie” (Chmielarz 2010: 49). Służba za pieniądze ułatwiała pa-nującym szybszą mobilizację i dawała większą pewność w dziedzinie rekru-tacji. Jak stwierdza Philippe Contamine: „Żołd był zatem dla pracodawcy, to jest dla państwa, najwydajniejszym środkiem kontroli działania ich oddzia-łów i egzekwowania od nich zadań, do których zostali zwerbowani” (Con-tamine 1999: 175–176). Ponadto zatrudniane w ten sposób oddziały służyły tak długo, jak długo były opłacane, co stanowiło ich olbrzymią przewagę nad wojskiem mobilizowanym na zasadzie umowy lennej. Zgodnie z defi nicją przytaczaną przez Phillipe’a Contamine’a: „»Najemnik jest to zawodowy żoł-nierz, którego zachowanie jest uzależnione w pierwszym rzędzie nie od jego przynależności do wspólnoty politycznej, ale od pokusy zysku«. Krótko mó-wiąc, najemnik powinien być w jednej osobie specjalistą, człowiekiem bez ojczyzny i żołnierzem pobierającym żołd” (Contamine 1999: 107). Ten pro-fesjonalny charakter sprawił, że najemnicy cieszyli się reputacją skutecznych
zawodowców i byli pożądanym elementem tworzonych przez władców wojsk aż do osiemnastego wieku.
Żołdacy do wynajęcia dzięki swej nieustannej gotowości do zabijania za pieniądze, bez pytania o cele i powody, zmuszali najemców do, z jednej stro-ny, zabezpieczania środków fi nansowych na opłacanie ich, z drugiej zaś – do tworzenia coraz skuteczniejszych narzędzi kontroli i zarządzania, pozwala-jących trzymać w ryzach te nieprzewidywalne, uzbrojone oddziały wolnych mężczyzn. Silna i skuteczna władza zaczęła coraz bardziej zależeć od moż-liwości szybkiego gromadzenia gotówki i zdobywania coraz stabilniejszych źródeł dochodów, tym bardziej że koszty wojny – za sprawą rozwoju tech-nicznego i wzrastającej liczebności sił zbrojnych – rosły lawinowo. Ściąganie stałych podatków, które pozwoliłyby oprzeć wojska królewskie na solidnej podstawie, było jeszcze w siedemnastym wieku hamowane zarówno przez brak efektywnego biurokratycznego systemu fi skalnego, jak i przez względnie niski stopień zamożności europejskiego społeczeństwa, które nie było w sta-nie fi nansować przedłużających się kampanii (Parker 1995: 46; Howard 2007:
46). Rozwiązaniem dla państw okazały się kredyty – „możliwość pożyczania była coraz bardziej kluczowa dla sukcesu militarnego” (Tilly 1990: 86; por.
Braudel 1992b: 482). Władcom zależało też na rozwoju handlu oraz na do-stępie do bogactw spoza Europy, tym bardziej że był to czas geografi cznej eksploracji i eksploatacji nowo odkrywanych części świata. Prowadziło to do swoistego sprzęgnięcia się potęgi fi nansowej i militarnej. „Handel rodził bogactwo – zauważa Michael Howard – które, jeśli mogło się stać udziałem rządu, przekształcano w armie i fl oty. Te z kolei, jeżeli się je należycie wyposa-żyło i sprawnie nimi dowodziło, w rzeczywistości wzmagały potęgę państwa”
(Howard 2007: 56).
Od połowy piętnastego stulecia aż po wiek osiemnasty, kiedy w końcu osiągnięto sukces w tej dziedzinie, władcy próbowali tworzyć własne, za-leżne wyłącznie od Korony siły zbrojne i podporządkować sobie prywatne podmioty oferujące wojenne usługi. System najemnictwa, w którym dowód-ca był przedsiębiorcą i organizował oddział na własny rachunek, po czym wstępował z nim na służbę władcy, zawierając stosowną umowę, zastępo-wał stopniowo system zaciężny, w którym „miejsce przedsiębiorcy zajął królewski ofi cer, działający na podstawie mandatu monarchy i przed nim tylko odpowiedzialny”18 (Plewczyński 1997: 13). Zdobywanie monopolu
18 Należy jednak mieć na uwadze, że jeszcze w siedemnastym wieku prywatni przedsiębior-cy odgrywali istotną rolę w prowadzeniu wojen, czego przykładem jest wojna trzydziestoletnia (1618–1648). Pod koniec jej trwania na terenie Niemiec działało nawet do trzystu przedsiębior-ców wojskowych. Geoff rey Parker przytacza dane, zgodnie z którymi w 1639 roku zagraniczni najemnicy stanowili 20 procent armii francuskiej, zaś w armii szwedzkiej służyło jedynie 25 procent Szwedów (Parker 2008c: 169).
na stosowanie przymusu, zarówno wobec zewnętrznego nieprzyjaciela, jak i w stosunkach wewnętrznych, wiązało się również z rozbrojeniem ludno-ści cywilnej i zarezerwowaniem narzędzi przemocy dla podmiotów wojsko-wych, podporządkowanych politycznej władzy (Tilly 1990: 56; Contamine 1999: 257; Weber 2002: 655–656). „Aby stać się wyłącznym panem wojny, państwo musiało najpierw stać się panem własnego wojska” (Münkler 2004:
77) – zauważa Herfried Münkler.
Rosnący popyt na coraz liczniejsze wojska był możliwy dzięki istniejącej podaży, stale zwiększającemu się rynkowi wolnych mężczyzn szukających za-trudnienia. Tworzenie większych oddziałów piechurów – początkowo najmo-wanych za pieniądze, a następnie, gdy państwo się umocniło, masowo i przymu-sowo rekrutowanych z własnych obywateli – było możliwe dzięki przemianom ekonomicznym i gwałtownemu wzrostowi demografi cznemu. „Wypchnęły”
one z dotychczasowych, względnie stabilnych struktur społeczno-ekonomicz-nych tysiące młodych mężczyzn, którzy poszukiwali nowego miejsca w życiu.
Byli to zarówno drobni szlachcice, pozbawieni możliwości i środków, by wieść życie podobne do ich przodków (por. Contamine 1999: 108; Howard 2007: 23), jak i ich dawni poddani. Wzrastająca liczba zaludnienia sprawiała, że w wie-lu miejscach pojawiał się nadmiar siły roboczej. Nie tylko zubożali chłopi, ale także wielu mieszczan zostało pozbawionych warsztatu pracy w wyniku two-rzenia się wielkich fortun kupieckich i rzemieślniczych oraz importu tańszych towarów. Aby przeżyć, szukali oni pracy zdolnej dostarczyć im regularnych do-chodów. Zwiększająca swe szeregi armia była w stanie skutecznie wchłaniać te demografi czne „nadwyżki” (Braudel 1992b: 472).
Nowożytną rewolucję militarną można zatem rozpatrywać jako proces, w wyniku którego państwo zyskało monopol na używanie środków przymu-su i stało się dominującą – a z czasem jedyną – formą politycznej, uprawo-mocnionej władzy. Tylko państwa – jak zgodnie podkreślają badacze – były w stanie podjąć wysiłek rewolucji militarnej (Duff y 1980: 3; Tilly 1990: 76;
DeVries 1998: 128; Howard 2007: 64). Nie tylko dlatego, że tylko one były zdolne ponieść koszty tych przemian, ale również dzięki ich organizacyjnym możliwościom, niedostępnym mniejszym jednostkom, szybko stającym się reliktem feudalnego świata. W postaci stałych, zbiurokratyzowanych, cen-tralnie kontrolowanych sił zbrojnych siedemnastowieczni militarni refor-matorzy znaleźli zatem – wciąż niedoskonały, ale w porównaniu z poprzed-nimi formami skuteczny – sposób na to, jak wziąć w ryzy i podporządkować władzy państwowej przemoc, do której zawsze sprowadzają się wojenne działania.