wyszukiwanie przy pomocy haseł
Zbudowanie strategii wyszukiwawczej, która jest odpowiedzią na potrzeby użytkownika, jest umiejętnością łączącą umiejętności informacyjne użytkownika, jego wiedzę meryto-ryczną i wiedzę o funkcjach oferowanych przez interfejs danej bazy.
Użytkownik w procesie wyszukiwania powinien zmierzać do osiągnięcia akcepto-walnego wskaźnika kompletności (czułości) i możliwie wysokiego wskaźnika precyzji (zob. 2.1.2). Uczący wyszukiwania bibliotekarz powinien pokazać użytkownikowi na kilku przykładach, że podniesienie wskaźnika czułości (np. przez wpisanie jednego szerokiego hasła) odbywa się kosztem precyzji wyszukiwania.
Większość baz danych oferuje wyszukiwanie zarówno przy użyciu słów w tekście, jak i przy użyciu haseł przedmiotowych. Wyszukiwanie z użyciem haseł przedmiotowych, a więc kontrolowanego słownictwa stosowanego przez opracowujących, jest w większo-ści przypadków bardziej efektywne. Zasada przydzielania w indeksowaniu haseł o naj-większej szczegółowości przyczynia się do podniesienia wskaźnika precyzji. Precyzja wyszukiwania według słów jest zwykle wyższa niż czułość (Lowe, Barnett 1994). Są jed-nak sytuacje, w których należy zastosować wyszukiwanie przez słowa. Optymalne efekty
2.1. Pojęcia, terminologia i słownictwo kontrolowane w naukach biomedycznych... 105 przynosi przeprowadzenie wyszukiwanie obiema metodami. Informacje poniżej opisują różnice pomiędzy tymi dwoma sposobami przeszukiwania baz danych.
Wyszukiwanie przez słowa (text word, keyword, free text, natural language sear-ching) opcja pozwalająca użytkownikowi wyszukać dowolne wyrażenie występujące w tytule, streszczeniu lub wśród słów kluczowych, dodanych przez autora albo osobę opracowującą publikację, może obejmować też wyszukiwanie z całego tekstu.
Wyszukiwanie przez hasła przedmiotowe (subject headings searching) wyszuki-wanie według haseł pochodzących z przyjętego w bazie danych języka informacyjno-wyszukiwawczego i dodanych w trakcie opracowania w celu opisania treści publikacji.
Porównanie dwóch typów wyszukiwania:
Słowa Hasła przedmiotowe
Trudność Wyszukiwanie z użyciem słów jest łatwe i nie wymaga szkole-nia.
Trzeba jednak zaznaczyć, że wy-szukiwanie z użyciem słów klu-czowych jest łatwe, gdy użytkow-nik szuka tylko „próbki” artyku-łów. Staje się dużo trudniejszym narzędziem, gdy chodzi o wyszu-kanie wszystkich istotnych pu-blikacji na dany temat.
Wykorzystanie haseł przedmio-towych wymaga zaznajomienia się z regułami, ponadto w róż-nych bazach stosuje się różne słowniki kontrolowane.
Synonimy Wyszukiwanie według słów wy-korzystuje język autorów publi-kacji i wymaga wpisania wszyst-kich możliwych synonimów na-zwy, np. Zawał pnia mózgowego, Zawał pniowy, Zespół Benedicta, Zespół Millarda-Gublera, Zespół Webera etc.
Hasła przedmiotowe grupują pu-blikacje niezależnie od tego, ja-kich wyrażeń użyli autorzy, co ogranicza problem wynikający z bogactwa terminologii.
Warianty gramatyczne Wyszukiwanie według słów wy-maga przewidywania możliwych
Hasła są niezależne od języka, w jakim ogłoszono publikację. Porów-naj Protein Binding i Binding Proteins (Wiązanie z białkami i Białka nośnikowe).
106 Moduł 2: Źródła informacji i wyszukiwanie
Słowa Hasła przedmiotowe
Szczegółowość Wyszukiwanie przez słowa jest możliwe na takim poziomie szczegółowości, jaki prezentuje publikacja.
Wyszukiwanie przez hasła w sy-tuacji, gdy brak bardzo szcze-gółowego hasła jest utrudnione, np. w języku MeSH brak ha-sła Aspergillus terreus. Szuka-jąc według haseł MeSH nale-ży przeglądać wszystkie publika-cje, do których przypisano hasło Aspergillus.
Temat główny i tematy poboczne
W wyszukiwaniu przez słowa kluczowe można tylko do pewne-go stopnia zaznaczyć rangę te-matu np. wybierając opcję Słowa z tytułu dostępną w niektórych bazach.
W procesie indeksowania po-szczególnym hasłom zostaje nadana wyższa ranga, jeśli odnoszą się do tematów, na które w publikacji położono nacisk (major topic, major focus, gwiazdka).
Hierarchiczność Jeśli przedmiotem wyszukiwania jest pewne pojęcie, jak również pojęcia podrzędne do niego, na-leży przeprowadzić wiele prze-szukiwań, czyli według termino-logii dla każdego z tych pojęć.
Hierarchiczne uszeregowanie haseł i funkcja rozszerzonego wyszukiwania (Explode) pozwa-la na jednoczesne wyszukanie publikacji na dany temat oraz wszystkich prac z hasłami podrzędnymi do ogólniejszego hasła.
Dostępność Wyszukiwanie według słów jest dostępne natychmiast, gdy ukaże się publikacja.
Wdrożenie terminu jako hasła w tezaurusie trwa czasem około roku.
W rekordach najnowszych publi-kacji brak haseł do chwili ich zin-deksowania (do kilku miesięcy).
Subiektywność Dobór słów zależy od autora pu-blikacji (stylu pisania, nawyku, narodowości, etc.).
Dobór haseł zależy od doświad-czenia i wiedzy osoby indeksu-jącej, a w systemach indeksowa-nia automatycznego od przyję-tych zasad.
Koszty Wyszukiwanie według słów nie
wymaga specjalnych szkoleń, opracowań, specjalistów ani utrzymywania dodatkowej bazy.
Utrzymanie tezaurusów, zatrud-nienie i wyszkolenie osób indek-sujących znacznie podnosi kosz-ty.
Tworzenie optymalnej strategii wyszukiwawczej należy zacząć od sformułowania za-pytania, tj. dokonania analizy tematu. Jest to najtrudniejszy etap wyszukiwania.
Sama technika sporządzenia kwerendy, czyli wypełnienie formularza zaawansowa-nego wyszukiwania, nie przedstawia dużych trudności, a na zadaną kwerendę system zawsze odpowie, ale czy będzie to odpowiedź na rzeczywiste potrzeby użytkownika?
Bibliotekarz w sytuacji szkoleń indywidualnych przeprowadza wywiad z użytkowni-kiem i zadaje pytania o jego faktyczne potrzeby, by móc wskazać odpowiednie zaso-by do przeszukania i przygotować użytkownika do sformułowania złożonego zapytania (tu nasze zadanie można niekiedy porównać do roli położnika przy trudnym porodzie).
2.1. Pojęcia, terminologia i słownictwo kontrolowane w naukach biomedycznych... 107 W uczeniu grupowym, bibliotekarz musi przed zajęciami przygotować dobre, poddające się analizie, problemy.
Po analizie problemu następuje drugi etap wyszukiwania: sprecyzowanie tematów i ich aspektów, czyli odniesienie pojęć do haseł przedmiotowych lub słów kluczowych i ewentualne zawężenie przy użyciu określników. Wybór słownictwa powinien objąć także terminy powiązane w odniesieniu do haseł lub synonimy w odniesieniu do słów kluczo-wych. Niektóre bazy danych oferują mapowanie swobodnych wyrażeń języka naturalnego do kontrolowanego słownictwa (np. Medline Ovid).
Trzeci etap to całościowe skonstruowanie zapytania przy pomocy operatorów Boole’a i wykorzystanie limitów oraz funkcji oferowanych przez interfejs (jak wspomniane wyżej funkcje Explode, Major topic). W przypadku wyszukiwania przy pomocy słów kluczowych należy rozważyć funkcje maskowania lub zastosowania cudzysłowu (zob. 2.2.).
Uwaga
W analizie tematu pomocna może być praktyka Evidence Based Medicine: każde za-pytanie kliniczne można rozpisać według określonych kryteriów. Zob. 3.3.2.
Wynik danego wyszukiwania może być następnie modyfikowany na wiele sposo-bów. W istotny sposób na rezultat wyszukiwania wpływa ograniczenie wyszukiwania do określonego typu publikacji albo metody stosowanej w prezentowanym badaniu. Dla klinicysty kluczowe może być zawężenie wyszukanych publikacji tylko do badań pro-wadzonych na danej wąskiej populacji lub wyszukanie określonego typu opracowań np.
wytycznych postępowania klinicznego lub opisów przypadku, dla farmakologa zawęże-nie do prób klinicznych (Clinical trial) określonej fazy, natomiast osoba, która zaczyna studiować literaturę przedmiotu będzie na początku zainteresowana wyszukaniem arty-kułów przeglądowych.
Kilka praktycznych wskazówek, jak poprawić wynik wyszukiwania, jeśli jest dalekie od sukcesu:
Bibliotekarz powinien pokazać uczestnikom kursu (posługując się dobrze przygoto-wanymi wcześniej przykładami), jak wyszukiwanie, jeżeli nie jest zadowalające, może być udoskonalone.
Co można zrobić, jeśli uzyskana liczba wyszukanych publikacji jest zbyt mała?
• Zastosować szersze wyszukiwanie: funkcję Explode/Explosion.
• Nie zawężać wyszukiwania do wybranych określników: Subheadings none, All Subheadings.
• Nie stosować ograniczenia do głównego tematu publikacji: hasło główne, major lub focus topic.
• W wyszukiwaniu przy użyciu haseł przedmiotowych (MeSH, Emtree) dobrze jest sprawdzić zasięg stosowania hasła (definicję, scope note), znaleźć hasła pokrewne, wyszukać synonimy do zastosowania w wyszukiwaniu przez słowa.
• W wyszukiwaniu przy pomocy słów kluczowych należy sprawdzić, czy zastosowano wszystkie możliwe synonimy i warianty pisowni (np. różnice w pisowni brytyjskiej i amerykańskiej); należy zastosować skrócenie słowa do niezmiennego rdzenia (maskowanie), nie jest wskazane zawężanie wyszukiwania do słów z tytułu.
• Nie stosować zbędnych ograniczeń (np. daty, typu publikacji, języka itp.).
108 Moduł 2: Źródła informacji i wyszukiwanie
• W wyszukiwaniu substancji chemicznych dobrze jest wykorzystać numery związ-ków, na przykład z klasyfikacji CAS Registry number (Chemical Abstracts Service) lub EC number (Enzymes Classification).
• Sprawdzić, jakie hasła przydzielono w rekordzie, który najlepiej odpowiada na zapytanie i przeszukać bazę według nich.
• Nie nadużywać operatorów Boole’a AND/i, rozważyć raczej rozszerzenie wyszu-kiwania przy użyciu OR/lub.
Co można zrobić, jeśli uzyskana liczba wyszukanych publikacji jest zbyt duża?
• Ograniczyć wyszukiwanie do haseł głównych: Hasło główne/Major topic, major focus.
• Rozważyć wyłączenie funkcji rozszerzonego wyszukiwania: Explode, Explosion.
• Zawęzić wyszukiwanie do hasła jedynie z odpowiednimi wybranymi określnikami, a nie z wszystkimi.
• Wykorzystać ograniczenia (limity): na przykład najnowsze publikacje, tylko prace przeglądowe, tylko w języku angielskim, tylko pełne teksty itp.
• W wyszukiwaniu przy użyciu słów kluczowych zawęzić do wyszukania słów w ty-tule pracy.
• Zbudować bardziej szczegółową strategię wyszukiwawczą: tj. dodać inne istotne hasła lub słowa kluczowe.
• Nie nadużywać operatora Boole’a OR/lub, rozważyć zawężenie wyszukiwania przy użyciu AND/i.
Należy też zwrócić uwagę uczestnikom kursu na inne błędy, które często popełniają użytkownicy, a których można łatwo uniknąć:
1. Zła pisownia wyrażeń w zapytaniu wyszukiwawczym – błąd trywialny, ale częsty.
2. Inne rozumienie danego terminu. Rada: poznać zakres stosowania hasła i spraw-dzać, do jakiej klasy lub drzewa w tezaurusie należy. Np. hasło MeSH - Kardiologia odnosi się tylko do specjalizacji medycznej, nie jest synonimem chorób serca.
3. Zniechęcenie pierwszym nieudanym wyszukiwaniem. Rada: często wystarczy po-prawić lub zmienić strategię.
4. Zły wybór bazy danych. Rada: przed przystąpieniem do wyszukiwania dobrze jest zapoznać się z istniejącymi bazami danych, ich zakresem, z zasobami internetowymi itp.
Inne rozdziały tego podręcznika mogą być w tym pomocne.