Słowo „metoda” pochodzi od greckiego methodos, co oznacza środki lub sposoby postę-powania, w szczególności stały i systematyczny sposób osiągania celów. Pojęcie to stop-niowo ewaluowało do swojego obecnego znaczenia: zespołu stosowanych metodycznych procedur i technik służących, do radzenia sobie z określonymi typami zagadnień i pro-blemów.
Przez większą część historii ludzkości, metody nauczania były głównie nieformalne
dzieci naśladowały sposób zachowania osób dorosłych, ucząc się poprzez obserwacje i zabawę. Podążając tym tokiem myślenia, dzieci są uczniami a dorosły nauczycielem osobą, która projektuje szkolenie tak aby wyjść naprzeciw potrzebom uczniów.
W dzisiejszych czasach istnieje wielka różnorodność metod nauczania, więc nauczy-ciel, kiedy zidentyfikuje i zrozumie indywidualne potrzeby i cechy uczniów, musi wybrać najbardziej efektywną, stymulującą metodę przekazywania wiedzy.
Ta część podręcznika skupia się na metodach i technikach, które mogą być stosowane przez uczących bibliotekarzy.
30 Moduł 1: ABC uczącego bibliotekarza
Wybór metody nauczania
„Słyszę i zapominam, widzę i pamiętam, robię i rozumiem”.
Konfucjusz
Racjonalny wybór metody nauczania jest ważnym krokiem na drodze do efektyw-nego nauczania. Wybierając metodę nauczania, nauczyciel powinien brać pod uwagę następujące czynniki:
• Cele kursu.
• Temat zawartość merytoryczną oraz zadania, jakie nauczyciel chce osiągnąć w określonym czasie. Pamiętaj! Czas jest ograniczony.
• Liczbę słuchaczy w grupie.
• Wiek uczestników.
• Dostępne pomoce naukowe i zasoby. Jeżeli myślisz, że samo stosowanie nowych technologii zapewni sukces, możesz się rozczarować.
• Preferencje i zdolności (kompetencje) nauczyciela. Nauczyciel może wybrać me-todę nauczania zgodną z własnymi preferencjami pod warunkiem, że ta metoda pomoże osobom szkolonym w osiągnięciu celów uczenia się. Zastosowanie metod, które sprawiają, że nauczyciel czuje się niekomfortowo i niepewnie, nie przyniesie zadowalających rezultatów.
• Charakterystyka osób szkolonych. Są trzy typy uczniów:
„Wzrokowcy” wolą stosowanie obrazów i zdjęć. Preferują używanie słów, zarówno w mowie, jak i w piśmie. Skupiają uwagę na tabelach, wykresach, ilustracjach.
„Słuchowcy” preferują dyskusje i wywiady. Są zwolennikami wykorzystania dźwię-ku i muzyki. Zapamiętują przekaz werbalny.
„Kinestetycy” wolą uczenie się poprzez działanie. W uczeniu się preferują wyko-rzystywanie swojego ciała, dłoni i zmysłu dotyku.
Podejście do nauczania
Wybierając metodę nauczania nauczyciel opowiada się za konkretnym podejściem do na-uczania, tak samo jak za koncepcją roli nauczyciela i ucznia w procesie nauczania. Naj-ogólniej można podać dwa odmienne podejścia do nauczania: jedno z nich określa się jako tradycyjne, a drugie aktywizujące.
Generalnie rzecz ujmując, aktywizujące metody nauczania należą do grupy metod, które za cel mają przekazywanie wiedzy w niekonwencjonalny sposób. Te metody powin-ny motywować uczestników zajęć do pracy, kreatywnego myślenia i twórczego rozwią-zywania problemów. Ta grupa metod opiera się na uczeniu się poprzez działanie, współ-pracę i, co najistotniejsze, doświadczanie. Istotę metod aktywizujących można streścić następująco: „Powiedz mi, a zapomnę. Pokaż, a zapamiętam. Pozwól mi doświadczyć, a zrozumiem”.
Uczący bibliotekarz, zanim zdecyduje się na stosowanie metody aktywizującej, po-winien wziąć pod uwagę, że nie tylko od uczestników kursu (poprzez szczególny tryb pracy w grupach) wymaga on innego typu aktywności podczas zajęć, ale że metody te stawiają także pewne wymagania przed nauczycielem. Musi on przestawić się na inny
1.2. Zaprojektowanie i przeprowadzenie szkolenia 31 typ nauczania, przeformułować wymagania wobec osób szkolonych i inaczej sformułować cele nauczania.
Stosując metody aktywizujące trzeba mieć na uwadze trzy poziomy, jakie możemy zaobserwować podczas zajęć. Pierwszy poziom zwany praktycznym, stosuje się do tego zadania i celu, jaki ma być osiągnięty. Kolejny poziom to relacje panujące wewnątrz grupy podczas pracy nad problemem, trzeci indywidualne wrażenia i odczucia, jakie mają uczestnicy zajęć podczas wykonywania indywidualnych zadań.
Główne różnice pomiędzy nauczaniem zorientowanym na ucznia i nauczaniem trady-cyjnym przedstawione są w tabeli poniżej. (za: David Newble, Robert Cannon, A hand-book for Medical Teachers)
Tab.2. Porównanie nauczania tradycyjnego i zorientowanego na ucznia Tradycyjne nauczanie Uczenie zorientowane na ucznia 1. Osoba szkolona z reguły jest bierna (nie
od-grywa żadnej roli w planowaniu uczenia, sie-dzi i słucha w czasie wykładu).
Uczestnik zajęć pełni odpowiedzialną i aktywną rolę (w planowaniu ucze-nia się, współdziałaniu z nauczyciela-mi i innynauczyciela-mi uczestnikanauczyciela-mi, prowadzeniu badań, ocenianiu).
2 Większość decyzji podejmuje nauczyciel. Od osób szkolonych wymaga się do-konywania wyborów dotyczących tego, czego i jak mają się uczyć.
3. Nacisk na uczenie się tylko jednego tema-tu/zagadnienia.
Nacisk na przyjmowanie informacji.
Nacisk na zdobywanie wiedzy drogą samodzielnego badania, rozwiązywa-nia problemu.
4. Nauczyciel występuje jako ekspert „dozują-cy” wiedzę i kontrolujący działania.
Nauczyciel występuje jako przewodnik, mentor i osoba wspomagająca uczenie się.
5. Zewnętrzna motywacja. Wewnętrzna motywacja.
6. Uczenie się indywidualne i rywalizacja mię-dzy uczniami.
Nastawienie się na uczenie poprzez współpracę.
7. Nauka ograniczona do wyznaczonych miejsc (sala wykładowa, biblioteki, laboratoria).
Uczenie może mieć miejsce gdziekol-wiek.
8. Stosunkowo sztywne ramy. Wielka elastyczność w uczeniu się i na-uczaniu.
9. Ocenianie widziane, jako zadanie i obowią-zek nauczyciela. Egzaminy są istotnym ele-mentem.
Większa elastyczność w ocenianiu z coraz bardziej popularnymi: samooce-ną i wzajemsamooce-ną ocesamooce-ną.
10. Perspektywa krótkoterminowa: skupienie się na wykonaniu zadanej pracy i uczeniu pod kątem egzaminu.
Perspektywa długoterminowa: nacisk na uczenie się przez całe życie.
Różnorodność metod nauczania
Różnorodność metod nauczania stosowanych podczas kursu jest ważnym składnikiem tworzenia kursu, który będzie interesujący dla uczestników.
32 Moduł 1: ABC uczącego bibliotekarza
Kurs z dużą przewagą wykładów będzie wymagał wysokiego poziomu wewnętrznego zainteresowania studentów, żeby utrzymać ich zaangażowanie. W ciągu ostatnich kilku lat wprowadzono i przetestowano wiele nowych metod nauczania, często po to, aby roz-wijać umiejętności, których tradycyjne metody nie rozwijają. Istnieje pokaźna literatura dotycząca tych metod i tego, jak najlepiej je stosować. Dokładne omówienie każdej me-tody uczenia się i nauczania jest tu niemożliwe. Zatem skupimy się tylko na niektórych metodach i sprawach, które powinny być brane pod uwagę przez zespoły przygotowujące kursy biblioteczne.
Wykład
Wykład wciąż jest podstawową metodą nauczania używaną w większości szkoleń. Je-go rolą nie jest wskazywanie szczegółów, a raczej podawanie ogólneJe-go zarysu tematu i poprzez to wzbudzanie zainteresowania kursantów tematem (Methods of Teaching and Learning – A Manual for Course Organisers).
Korzyści
• Zapewnia przegląd wiedzy w sposób bezpośredni.
• Stymuluje myślenie.
• Inspiruje dzięki doświadczeniu nauczyciela.
• Przydatny przy zajęciach dla dużych grup.
Ograniczenia
• Ekspert w danej dziedzinie nie zawsze jest synonimem dobrego nauczyciela.
• Komunikacja tylko od nauczyciela do studentów.
• Odbiorca jest bierny.
Wymagania
• Cele musza być jasne i zrozumiałe.
• Przykłady, anegdoty przełamujące początkową barierę.
• Materiały do rozdania (pomocne).
Bibliotekarze, którzy chcieliby dowiedzieć się więcej na temat przygotowania wykła-du mogą skorzystać z materiałów uniwersytetu w Cardiff. http://www.cardiff.ac.uk/insrv-/educationandtraining/infolit
Wykład połączony z dyskusją Korzyści
• Angażuje słuchaczy.
• Motywuje do zgłębiania tematu.
Ograniczenia
• Czas.
• Jakość metody powiązana jest z jakością zadawanych w dyskusji pytań.
Wymagania
• Pytania powinny być przygotowane przed dyskusją.
1.2. Zaprojektowanie i przeprowadzenie szkolenia 33 Dyskusja
Korzyści
• Stymuluje kreatywne myślenie.
• Efektywna, gdy jest przeprowadzona po wprowadzeniu i prezentacji tematu, będą-cego jej przedmiotem.
• Pozwala na uczestnictwo wszystkich kursantów i dzielenie się swoimi przemyśle-niami.
Ograniczenia
• Ogranicza się do grup nie większych niż 20 osób.
• Niesie ryzyko zbaczania z tematu lub zmieniania go.
• Nierówne szanse jedni mogą dominować, podczas gdy inni nie będą mogli zabrać głosu.
• Czasochłonna.
Potrzeby
• Staranne zaplanowanie dyskusji przez moderatora.
• Zarys i plan pytań.
Burza mózgów
• Wspiera szerokie i kreatywne myślenie o problemie.
• Wyzwala nowe idee.
• Pomaga w rozwiązywaniu problemów.
• Motywuje i rozwija zespół.
Jak przeprowadzić burzę mózgów?
– Wyjaśnij zasady burzy mózgów podkreślając, że:
∗ krytyka na etapie pomysłu jest wykluczona,
∗ niezbędne jest połączenie i poprawa pomysłów.
– Określ cel.
– Przyjmuj chętnie wszystkie pomysły.
– Sformułuj problem wobec grupy.
– Pozwól uczestnikom zapisać ich pomysły.
– Zadbaj o zapis i wyświetlenie pomysłów tak, aby były widoczne dla wszyst-kich.
– Rozpocznij dyskusję i ocenę pomysłów.
Buzz Group
Po raz pierwszy tej techniki użył J.D. Philips, dlatego czasami jest ona znana pod nazwą 66 technik Philipsa. Jest to odmiana burzy mózgów, która może następować po wykładzie, dyskusji panelowej lub innej formie nauczania.
• Jest elastyczna i użyteczna w przypadku dużych grup.
• Generuje pomysły.
34 Moduł 1: ABC uczącego bibliotekarza
• Obejmuje różne aspekty tematu i maksymalizuje udział uczniów.
• Rozwiązuje problemy.
Jak przeprowadzić „buzz group”?
– Nazwij zadanie.
– Podziel grupę na podgrupy (nie mniej niż 3 i nie więcej niż 8).
– Pozwól na dyskusję wewnątrz grup przez pewien czas.
– Powołaj rzeczników grup i poproś o przedstawienie rezultatów dyskusji.
Odgrywanie ról
• Bardzo dobra, choć niedostatecznie wykorzystywana technika.
• Uczy umiejętności komunikacji.
• Rozwija umiejętności interpersonalne.
• Zapewnia możliwość ćwiczenia umiejętności w praktyce.
Jak przeprowadzić odgrywanie ról?
– Uprzedź o zamiarze przeprowadzenia takiego ćwiczenia.
– Opisz miejsce i sytuację.
– Podziel role pomiędzy uczestników szkolenia.
– Określ role.
– Pozwól „aktorom” przećwiczyć rolę określ czas.
– Określ zadania publiczności.
– Po zakończeniu porozmawiaj o doświadczeniu z aktorami i obserwatorami.
Ograniczenia
• Brak chętnych do grania ról.
• Uczestnicy mogą być zbyt świadomi siebie.
• Nieodpowiednie dla dużej grupy.
Nauczanie indywidualne
Nauczanie indywidualne jest niezwykle efektywnym podejściem do nauczania. Jest do-stosowane do indywidualnych potrzeb ucznia, co pozwala na wysoką jakości interakcji między nauczycielem i uczniem. Uczeń czerpie korzyść z tego, że jest ośrodkiem uwagi nauczyciela, a nauczyciel może dokładnie monitorować postęp ucznia i dostosować się do jego potrzeb i tempa uczenia się. Bibliotekarz często będzie w sytuacji wymagającej zastosowania tej metody.
Praktyczne ćwiczenia
Praktyczne ćwiczenia to jedna z najbardziej dynamicznych metod nauczania. Metoda ta pozwala na kreatywność i naukę we własnym tempie. Nagrodą dla nauczyciela jest mo-ment, kiedy na twarzy ucznia pojawia się uśmiech oznaczający, że udało się mu wykonać zadanie. Aby zwiększyć efektywność uczenia się, powinno się raczej pozwolić szkolo-nym samym odkrywać nowe obszary umiejętności, niż instruować, co i jak mają robić.
Satysfakcja i dobre samopoczucie płynące z takiego uczenia się poprzez samodzielne wykonywanie zadań są bardzo istotne.
1.2. Zaprojektowanie i przeprowadzenie szkolenia 35 Uczenie się przez doświadczenie może zabrać więcej czasu, ale będzie trwalsze.
Ograniczeniem dla zastosowania tej metody może być np. liczba uczestników, kompute-rów.
Pamiętajmy, że ludzie przyswajają wiedzę w różny sposób i nie ma idealnie dobra-nej dla wszystkich metody nauczania. Przygotowując zajęcia dobrze jest zaplanować zastosowanie kilku metod, mamy wtedy większą pewność, że każdy z uczestników znaj-dzie coś odpowiedniego dla siebie. Kierowanie się przy wyborze metody tylko naszymi preferencjami nie jest najlepszym pomysłem. Jak mówił Aleksander Kamiński, pedagog:
„Kiedy wędkarz idzie na ryby, to bierze ze sobą taka przynętę, która smakuje rybie, a nie wędkarzowi”.