Początki franciszkanów obserwantów w Europie środkowej

Proces tworzenia sieci klasztorów franciszkanów obserwantów na ziemiach polskich i litewsko-ruskich w drugiej połowie XV i na początku XVI w. przebiegał odmiennym torem niż w sąsiedniej prowincji saskiej¹. Podczas gdy nasilający się już od lat dwudziestych XV w. na terenie Dolnego Śląska, Pomorza i Prus (prowincja saska) nurt reformatorski zmierzał do odnowy i reorganizacji istniejących konwentów franciszkańskich (co ostatecznie dokonało się około 1510 r., kiedy obserwancję przyjęły ostatnie domy w prowincji) przy zachowaniu pełnej kontroli i zwierzchnictwa władz prowincjalnych, obserwantyzm franciszkański, jaki pojawił się w latach 50-tych XV w. na ziemiach polskich nie był wynikiem próby oddolnej reformy starych konwentów prowincji czesko-polskiej, lecz stanowił pokłosie włoskiego ruchu obserwanckiego, którego radykalizm doprowadził w końcowym etapie do całkowitego uniezależnienia

1 Podstawowe prace na ten temat: F. Doelle, Die Observanzbewegung in der sächsischen

Franziskanerprovinz (Mittel- und Ostdeutschland) bis zum Generalkapitel von Parma 1529, Münster

1919; idem, Die martinianische Reformbewegung in der sächsischen Franziskanerprovinz im 15. und 16.

Jahrhundert, Münster 1921; L. Teichmann, Die Franziskaner-Observanten in Schlesien vor der Reformation, Breslau 1934; idem, Die franziskanische Observanzbewegung in Ost- und Mitteleuropa und ihre politisch-nationale Komponente im böhmisch-schlesischen Raum, „Archiv für schleschische

Kirchengeschichte” 49(1991), s. 205-218; idem, Die Franziskanerklöster in Mittel- und Ostdeutschland

1223-1993, Leipzig 1995; B. Degler-Spengler, Observanten außerhalb der Observanz. Die franziskanischen Reformen „sub minister”, „Zeitschrift für Kirchengeschichte” 81(1978), s. 354-371; S.

Drexhage-Leisebein, Reformerisches Engagment städtischer Obrigkeiten in der zweiten Hälfte des 15.

Jahrhunderts. Die franziskanischen Reformbewegungen in der städtischen Kirchen- und Klosterpolitik am Beispiel ausgewählter Städte im Gebiet des sächsischen Ordensprovinz, w: Bettelorden und Stadt,

red. D. Berg, Werl 1992, s. 209-235; G. Wąs, Śląskie klasztory franciszkanów obserwantów w XV wieku, w: Studia z dziejów Europy Zachodniej i Śląska, red. R. Żerlik, Wrocław 1995, s. 68-104; eadem, Rola

rad miejskich w reformie zakonu franciszkańskiego na Śląsku i Łużycach w XV i XVI w. na przykładzie Zgorzelca, w: Klasztor w mieście, s. 503-520; eadem, Klasztory franciszkańskie w miastach śląskich i górnołużyckich XIII-XVI wieku, Wrocław 2000, s. 95-124.

od władz generalnych zakonu i stworzenia odrębnej wspólnoty z własnymi strukturami instytucjonalno-terytorialnymi².

W porównaniu z wcześniejszymi tendencjami reformatorskimi tego zakonu program ideowy XV-wiecznego obserwantyzmu franciszkańskiego znacznie się rozszerzył, obejmując poza podstawowym postulatem przestrzegania zasady ubóstwa w pierwotnym jej kształcie szereg haseł dotyczących powrotu do surowych wskazań reguły św. Franciszka we wszystkich aspektach życia mendykanckiej wspólnoty³. Propagatorami i duchowymi przywódcami tego ruchu stali się wybitni franciszkanie – Bernardyn ze Sieny (1380-1444) i Jan Kapistran (1385-1456) oraz Albert z Sarteano i Jakub z Marchii, zwani „czterema kolumnami obserwancji”⁴. Początkowo dalecy byli oni od myśli o rozłamie wewnątrz zakonu, mając nadzieję, iż jego reformę uda się przeprowadzić na drodze porozumienia z konwentuałami - zwolennikami postaw zachowawczych. Wyraźnym tego przejawem był opracowany przez Jana Kapistrana – orędownika idei jedności - kompromisowy projekt konstytucji zakonnych (zwanych od imienia ówczesnego papieża Constitutiones Martinianae)⁵. Choć zatwierdzone przez kapitułę generalną, zwołaną do Asyżu w 1430 r. przez papieża Marcina, nie znalazły poparcia wśród konwentuałów - z generałem zakonu na czele - uznających większość postulowanych zmian za zbyt radykalne. Różnice w zapatrywaniach na kształt minoryckiej wspólnoty między obu stronnictwami okazały się na tyle silne, iż wizja podziału zakonu zaczęła z czasem nabierać coraz bardziej realnych kształtów.

2 Zagadnienie powstawania polskiej prowincji w kontekście rozwoju włoskiej obserwancji franciszkańskiej omówiła ostatnio M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w społeczeństwie polskim, s. 13-32.

3 Akcentowano zwłaszcza kwestię przywrócenia religijno-społecznej misji braci i ich zaangażowania w działalność ewangelizacyjno-duszpasterską; H. Holzapfel, Handbuch der Geschichte der

Franziskanerordens, Freiburg 1909, s. 91; A. Gemelli, Franciszkanizm, Warszawa 1988, s. 98 n.; J.

Kłoczowski, Wspólnoty, s. 419 n. Zob. także B. Neidiger, Armutsbegriff und Wirtschaftsverhalten der

Franziskaner im 15. Jahrhundert, w: Erwerbspolitik und Wirtschaftweise mittelalterlichen Orden und Klöster, red. K. Elm, Berlin 1992, s. 207-229.

4 H. Holzapfel, op. cit., s. 94-95, 221; S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV w., t. I, Warszawa 1974, s. 184. Podstawowe prace o życiu i działalności Bernardyna ze Sieny i Jana Kapistrana: I. Origo,

Der Heilige der Toskana. Leben und Zeit des Bernardino von Siena, München 1989; D. Berg, Die Werke Bernardins von Siena als Quelle der historischen Volkskunde, w: Saxonia Franciscana, red. D. Berg, cz.

2: Spiritualität und Geschichte, Werl 1993, s. 119-128; idem, Der hl. Jahannes Kapistran und die

Saxonia, w: ibidem, s. 149-155; J. Grudziński, H. Lesman Bernardyn ze Sieny, w: EK, t. 2, kol. 313-314

(tu wykaz starszej literatury); J. Hofer, Johannes von Kapestrano. Ein Leben im Kampf und die Reform

der Kirche, Roma-Heidelberg 1965; O. Bonmann, Die Persönlichkeit des hl. Jahannes Kapistran (1386-1456), „Franciscan Studies” 21(1983), s. 205-217; San Giovanni da Capestrano nella Chiesa e nella società del suo tempo. Atti del Convegno storico internazionale, Capestrano-L’Aquila 8-12 ottobre 1986,

L’Aquila 1989; M. Daniluk, Jan Kapistran, w: EK, t. 7, kol. 796-798.

5 H. Holzapfel, op. cit., s. 112 n.; J. Hofer, op. cit., s. 155; B. Neidiger, Die martinianischen

Konstitutionen von 1430 als Reformprogramm der Franziskanerkonventualen, „Zeitschrift für

Pierwszym dużym krokiem w tym kierunku stało się utworzenie przez papieża Eugeniusza IV w latach 1443-1446 dwóch, wyraźnie autonomicznych, kongregacji franciszkanów-obserwantów: Ultramontańskiej, przeznaczonej dla północno-zachodniej części Europy (Niemcy, Hiszpania, Portugalia, Anglia) i Cismontańskiej, obejmującej terytorialnie Włochy i kraje Europy środkowej (Austria, Węgry, Polska, państwa Półwyspu Bałkańskiego) oraz Bliskiego Wschodu⁶. Stojący na czele każdej kongregacji wikariusze generalni formalnie uznawali zwierzchnictwo generała zakonu, ale w praktyce korzystali z pełnej niezależności. Dlatego mimo, iż rozłam w nurcie franciszkańskim na dwie odrębne wspólnoty został formalnie zatwierdzony dopiero w 1517 r., w rzeczywistości zakon franciszkanów obserwantów, z własnymi konstytucjami, kapitułami i prowincjami (zwanymi wikariami), istniał samodzielnie już od lat 50-tych XV wieku⁷.

Podobnie jak pierwsza, XIII-wieczna misja franciszkańska w Europie środkowo-wschodniej, pojawienie się w drugiej połowie XV w. na tym obszarze braci należących do Kongregacji Cismontańskiej spotkało się tu – wyłączając teren Czech - z równie gorącym przyjęciem. Wiele danych wyraźnie wskazuje, iż otwarcie się XV-wiecznego społeczeństwa tej części Europy na działalność nowego zakonu minoryckiego znacznie przekraczało poziom społecznego zainteresowania obecnością i posługą nie tylko franciszkanów, ale całej rodziny mendykanckiej w XIII w. Wciąż aktualne pozostaje pytanie o przyczyny sukcesu obserwantów w strefie środkowoeuropejskiej⁸. Nasilający się w ciągu XV w. ruch odnowy i reformy Kościoła, zarówno tego instytucjonalnego jak i wspólnoty wszystkich wiernych, niezaspokojona potrzeba pogłębionej religijności, jak również szczególnie szybko rozszerzający się w tym okresie społeczny zasięg oddziaływania zakonów, głównie żebraczych, to zjawiska, które w znaczący sposób przyczyniły się do umocnienia pozycji franciszkanów obserwantów. Historycy zgodnie jednak przyjmują, iż ogromną zasługę w

6 H. Holzapfel, op. cit., s. 120; J. Moorman, A history of the Franciscan Order from its Origins to the

Year 1517, Oxford 1968, s. 449 n.; G. Wąs, Klasztory franciszkańskie, s. 98; J. Kłoczowski, Wspólnoty, s.

422-423.

7 Wikarie cismontańskie funkcjonowały w oparciu o konstytucje kapistrańskie i martyniańskie z lat 1443-1461, ultramontańskie opierały się na statutach barcelońskich z 1451 roku; H. Holzapfel, op. cit., s. 125. W literaturze przedmiotu nazwy prowincja i wikaria stosuje się zamiennie na określenie jednostki organizacyjnej franciszkanów obserwantów. Częściowe zmiany w terminologii zakonnej miały zapewne na celu nie tylko podkreślenie organizacyjnej i programowej odrębności nowej wspólnoty, w pełni świadomej swoich franciszkańskich korzeni, ale podyktowane były przede wszystkim względami praktycznymi.

8 Stawia je wielu historyków, wśród polskich badaczy w pierwszym rzędzie J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 423-424; idem, Bracia Mniejsi w Polsce średniowiecznej, s. 59 n.; idem, Chrystianizm elit i mas, s. 154.

rozpowszechnianiu idei pierwotnego franciszkanizmu w Europy środkowej miał wspomniany już propagator i orędownik minoryckiej odnowy – Jan Kapistran, który jako wikariusz Kongregacji Cismontańskiej stanął osobiście na czele misji przeprowadzonej w Austrii, Czechach, na Śląsku, Węgrzech i w Polsce w latach 1451-1456⁹. Choć wyprawa ta miała na celu przede wszystkim realizację kontrowersyjnych zadań politycznych i propagandowych (sprawa walki z husytyzmem w Czechach i utworzenia ligi antytureckiej), wytyczonych przez papieża Mikołaja V, głównego promotora całego przedsięwzięcia, to jednak podstawowym dla nas pozostaje ściśle religijny (zakonny) aspekt tej misji – organizowanie na tym obszarze sieci konwentów obserwanckich. Jak zgodnie przekazują liczne źródła¹⁰, Kapistran miał niezwykły dar kaznodziejskiego oddziaływania na słuchaczy. We wszystkich miastach (poza czeskimi), które znalazły się na drodze jego peregrynacji przyciągał swoimi kazaniami tłumy katolików, reagujących spontanicznie i żywiołowo i nierzadko zasilających szeregi „kapistrańczyków”¹¹. Dopiero bowiem wystąpienia tego charyzmatycznego franciszkanina obudziły w pełni tendencje reformatorskie w miejscowych klasztorach minoryckich. Wcześniej jedynie wikariat w Bośni zdołał utrzymać względnie surową obserwancję i w latach 40-tych XV w. rozszerzyć ją na pozostały obszar Węgier, aby ostatecznie w 1448 r. uzyskać zatwierdzenie przez papieża odrębnej jednostki organizacyjnej ścisłej obserwancji¹². Pewne ślady reformatorskiej aktywności przed

9 H. Holzapfel, op. cit., s. 221;R. Rysavy, Die erste Hussitenmission des heiligen Jahannes von

Capestrano in Mähren (1451), „Franziskanische Studien” 19(1932), s. 224-255; J. Hofer, op. cit., s.

359-432; L. Fochesato, L’apostolo dell’Europa, san Giovanni da Capestrano, Grottaferrata 1964; W. Hünermann, Der Mönch unter den Wölfen. Johannes von Kapestrano, der Apostel Europas, Innsbruck 1965; S. Łempicki, Pater Capistrano w Polsce, „Studia Franciszkańskie” 3(1988), s. 243-250; W. Murawiec, Jan z Kapistrano, kaznodzieja podróżujący i reformator, ibidem, s. 273-294; J. Kłoczowski,

Europa słowiańska, s. 168; idem, Młodsza Europa, s. 273 n. i 319.

10 Szczególnie barwny opis peregrynacji Kapistrana przez kraje środkowoeuropejskie przekazał towarzysz jego podróży i zarazem biograf, brat Krzysztof z Varisio (zob. J. Hofer, Die „Legenda

Jahannis de Capistrano” des Christophorus von Varese im Codex 2602 der Breslauer Stadtbibliothek,

„Franziskanische Studien” 21(1937), s. 30-62) a także Jan z Komorowa, Memoriale, s. 156 n. Cenne są w tym względzie również źródła ikonograficzne, doskonale odzwierciedlające techniki predykacyjne Kapistrana, podstawowy (antyhusycki) wątek jego kazań oraz atmosferę towarzyszącą jego wystąpieniom. Zob. J. Kostowski, „Capistranus triumphans”. Z badań nad wczesną ikonografią świętych

Bernardyna ze Sieny i Jana Kapistrana na północ od Alp, „Biuletyn Historii Sztuki” 57(1995), nr 1-2, s.

119-130.

11 Jak dotąd najpełniejsze opracowanie kazań wygłoszonych przez Kapistrana w trakcie jego środkowoeuropejskich podróży przedstawił L. Łuszczki, De sermonibus s. Joannis a Capistrano. Studium

historico-criticum, Romae 1961. O jego kaznodziejsko-reformatorskiej misji zob. także O. Bonmann, op.

cit., s. 212-213; K. Dola, Św. Jan Kapistran a próby reformy życia kleru diecezji wrocławskiej w połowie

XV w., „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 8(1980), s. 203-210; idem, Wzorzec kapłana w kazaniach wrocławskich św. Jana Kapistrana, „Analecta Cracoviensia” 27(1995), s. 111-121.

12 J. Kłoczowski, Młodsza Europa, s. 273. O franciszkanach w Bośni i pozostałych prowincjach średniowiecznych Węgier m.in. F. Hervay, Franciszkanie na Węgrzech w średniowieczu, w: Zakony

1451 r. zauważalne były także na Śląsku, gdzie od lat trzydziestych zaczęły powstawać pierwsze konwenty powracające do zasad pierwotnej obserwancji poczynając od klasztoru w Koźlu, Bytomiu i Głubczycach¹³. Występując w roli zwierzchnika Kongregacji Cismontańskiej Jan Kapistran miał wszelkie formalne uprawnienia do zakładania placówek na podlegającym jej terenie, co w połączeniu ze szczególnym charyzmatem kaznodziejskim przyniosło jego misji w krótkim czasie poważny sukces – zainicjowanie w Europie środkowej działalności nowego, prężnie rozrastającego się zakonu franciszkańskiego regularnej obserwancji, zwanego w Polsce zwyczajowo bernardynami (od imienia patrona pierwszego kościoła obserwantów w Krakowie)¹⁴. Porażką zakończyła się jednak misja na terenie Czech, gdzie społeczeństwo o silnych tradycjach husyckich nie odpowiadało na wezwania sławnego włoskiego kaznodziei i podchodziło do samej jego osoby z dużą rezerwą¹⁵. Dopiero długotrwały proces adaptacji obserwantów w tym kraju i przełamywania niechęci miejscowego społeczeństwa wobec nowego zakonu katolickiego zaowocował ostatecznie wykształceniem stosunkowo gęstej sieci klasztornej, tak iż na początku XVI w. było tutaj ogółem znacznie więcej domów franciszkańskich niż sto lat wcześniej¹⁶.

Początek polskiej gałęzi franciszkanów obserwantów wyznacza ośmiomiesięczny pobyt Jana Kapistrana w Krakowie na przełomie 1453\1454 roku¹⁷. Przybywając na zaproszenie biskupa Zbigniewa Oleśnickiego i króla Kazimierza

franciszkańskie, t. I, cz. 1, s. 227-235; E. Fügedi, Społeczeństwo Węgier a franciszkanie w średniowieczu,

w: ibidem, s. 237-245; V. J. Gajdoš, Franciszkanie na Słowacji w średniowieczu, w: ibidem, s. 247-262. 13 L. Teichmann, Die Observanten in Schlesien, s. 15; idem, Cosel.

Franziskaner-Minoritenkloster, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau” 30(1989), s.

11-19. Ostatnio na ten temat G. Wąs, Klasztory franciszkańskie, s. 100 n.

14 Nazwa „bernardyni” stosowana była także w odniesieniu do austriackich, węgierskich i śląskich (Wrocław) klasztorów, których kościoły nosiły wezwanie św. Bernardyna ze Sieny; por. H. Ragan,

Nazwa oo. Bernardynów w Polsce, Lwów 1928, s. 13; G. Wąs, Śląskie klasztory, s. 83.

15 Kapistranowi nie udało się wkroczyć na teren Czech właściwych, najsilniej skażonych husytyzmem i stanowiących główny cel jego polityczno-religijnej misji, ponieważ „ani władający krajem Jerzy z Podiebradu, ani jego kanclerz arcybiskup Jan Rokycana nie życzyli sobie wizyty tak żarliwego posłańca papieskiego” (G. Wąs, Klasztory franciszkańskie, s. 104). Dwuletnia wędrówka zwierzchnika familii cismontańskiej na tym terenie objęła więc jedynie miasta przygraniczne i koncentrowała się na krajach złączonych z koroną czeską: Morawach i Śląsku. O wątpliwych sukcesach misji Kapistrana w Czechach: F. Šmahel, „Intra et extra muros”. Społeczna rola franciszkanów obserwantów i klarysek na ziemiach

czeskich od połowy XIV do końca XV wieku, w: Zakony franciszkańskie, t. I, cz. 1, s. 298 n.

16 J. Kłoczowski, Młodsza Europa, s. 274; por. także J. Pařez, Kláštery na Novém Mĕstĕ pražském do

husitských válek a jejich právni a ekonomické postaveni v mĕstském prostředi, „Dokumenta Pragensia”

17(1998), s. 75-91; H. Pátková, Kláštery, cechy, bratrstva v pozdnĕ středověkých českých mĕstech, w:

Klasztor w mieście, s. 323-328.

17 Szczegółową relację z wizyty włoskiego kaznodziei w Polsce podał J. Długosz, Historia Polonicae,

liber XII, w: Opera omnia, ed. A. Przeździecki, t. XIV, Cracoviae 1878, s. 148-149. Wzmiankował o niej

także w Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, ed. L. Łętowski, t. III, w: Opera omnia, t. IX, Cracoviae 1864; s. 478; ponadto: Kalendarz kapituły krakowskiej, wyd. W. Bruchnalski, MPH VI, Kraków 1893, s. 673-674; Jan z Komorowa, Memoriale, s. 169.

Jagiellończyka zainicjował nieopodal Wawelu działalność pierwszego na ziemiach polskich klasztoru obserwanckiego (z kościołem pod wezwaniem św. Bernardyna ze Sieny) oraz przyjął do wspólnoty około 130 kandydatów, którzy wkrótce zostali rozesłani na teren Polski, Litwy i Rusi Czerwonej z zadaniem tworzenia zrębów organizacyjnych nowych placówek¹⁸. W gronie przyjętych znalazła się liczna grupa przedstawicieli środowiska uniwersyteckiego, co wskazuje na szeroki zasięg społecznego zainteresowania nowym zakonem mendykanckim, jak również świadczy o wysokim poziomie intelektualnym pionierów ruchu bernardyńskiego na ziemiach polskich¹⁹.

Na szczególną w tym miejscu uwagę zasługuje postawa Kazimierza Jagiellończyka, który od początku dawał wyraz swoim probernardyńskim sympatiom, widząc w nowej wspólnocie franciszkańskiej, wewnętrznie odrodzonej i zreformowanej, nie obciążonej jeszcze rutyną, wypaczeniami i lokalnymi uprzedzeniami, odpowiedniego realizatora programu misji wewnętrznej, skierowanej zwłaszcza do prawosławnej ludności litewskiej i ruskiej²⁰. Protekcja królewska wobec bernardynów wyrażała się nie tylko w działalności fundacyjnej (4 klasztory), częstej pomocy materialnej, ale również w opiece organizacyjnej, czego przykładem stała się ingerencja Jagiellończyka i jego poparcie dla starań polskich bernardynów o utworzenie oddzielnej prowincji polskiej²¹.

Poczynając od macierzystego domu w Krakowie, rozwój obserwanckiej sieci klasztornej na ziemiach Królestwa odznaczał się dużą ekspansją. W ciągu pierwszych 15 lat (1453-1467) ufundowanych zostało 17 placówek, z czego 4 w najważniejszych dla kraju ośrodkach – w Krakowie, Poznaniu, Wilnie i Lwowie. Do 1467 r. wszystkie klasztory Kongregacji Cismontańskiej na północ od Alp funkcjonowały w ramach jednej prowincji austriacko-czesko-polskiej. Zasięg przestrzenny prowincji oraz jej

18 Taką liczbę podaje K. Kantak w oparciu o akta procesu kanonizacyjnego Kapistrana (Bernardyni, t. I, s. 10) a za nim J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi, s. 62. Według Jana z Komorowa w czasie pobytu Kapistrana w Krakowie habit obserwancki przyjęło ponad sto osób (Memoriale, s. 169), natomiast wcześniejsze źródło – anonimowe Spominki lwowskie, spisane w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka – podaje liczbę siedemdziesięciu nowicjuszy, którzy wstąpili do zakonu w okresie od sierpnia 1453 do maja 1454 r.; Spominki lwowskie, wyd. A. Bielowski, MPH III, Lwów 1878, s. 251. 19 H. E. Wyczawski, Krótka historia zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 619; M. Maciszewska, op. cit., s. 23; J. Kłoczowski, Wspólnoty, s. 424.

20 Na ten aspekt religijnej i społecznej polityki wschodniej Jagiellończyka, realizowanej nie tylko przy wsparciu placówek bernardyńskich, zwraca uwagę K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 3, 18 n. oraz J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi, s. 63, 66. Politykę kościelną króla analizuje m.in. K. Górski, Rządy

wewnętrzne Kazimierza Jagiellończyka w Koronie, w: M. Biskup, K. Górski, Kazimierz Jagiellończyk. Zbiór studiów o Polsce drugiej połowy XV wieku, Warszawa 1987, s. 107 n.; idem, Pielgrzymki Kazimierza Jagiellończyka na Jasną Górę, w: ibidem, s. 314-315.

narodowościowe zróżnicowanie utrudniały sprawne nią zarządzanie i prowadziły do licznych konfliktów i zatargów²². W 1467 r. na kapitule generalnej w Mantui podjęto decyzję o podziale dotychczasowej prowincji na trzy niezależne jednostki: komisariat czeski, przekształcony rok później w wikarię, oraz na wikarię czeską i polską – obejmującą teren Korony i Litwy bez przyłączonych niedawno (w 1466 r.) Prus²³. Szczegóły dotyczące tej separacji zostały ustalone na kapitule prowincji, obradującej w jesienią tego roku w Krakowie pod przewodnictwem delegowanego w tym celu komisarza Piotra z Neapolu²⁴. W ramach funkcjonowania polskiej prowincji bernardynom przybyło jeszcze 9 klasztorów, a od lat 20-tych XVI w. zauważa się zjawisko stagnacji w rozwoju sieci zakonnej.

Na terenie Korony i Litwy w latach 1453-1530 powstało łącznie 25 klasztorów, z czego dwie trzecie w ciągu pierwszych 15 lat obecności bernardynów w Polsce. Rozmieszczenie domów w poszczególnych dzielnicach kraju uwidacznia preferencje względem starych, piastowskich i tradycyjnie katolickich dzielnic kraju, których poziom ekonomiczno-społecznego zaawansowania pozwalał na utrzymanie większej liczby wspólnot mendykanckich, także obserwanckich, szczególnie ściśle przestrzegających zasady konwentualnego (wspólnotowego) ubóstwa a przez to całkowicie zdanych na materialną pomoc lokalnego środowiska. Dlatego nie dziwi fakt, iż dzielnicą, w której bernardyni mogli osiedlić się najliczniej była Wielkopolska. Miejscowe społeczeństwo przyjęło ich do 9 miast: Poznania (1455), pozbawionego dotychczas franciszkańskiej posługi, Kościana i Wschowy (1455), Kobylina (1456), Kalisza (1465), Koła (1466), Warty (1467), Słupcy (1507-1514) i Kazimierza Biskupiego (1514)²⁵. Klasztory te „wtopiły się” w rozciągającą się już na tym terenie

22 Jan z Komorowa zwraca m.in. uwagę na wyjątkowo surowy przebieg wizytacji czeskich wikariuszy prowincjalnych, zwłaszcza Bernardyna z Ingolstadtu i Jakuba z Głogowa, Memoriale, s. 194, 238; K. Minařik, Die Provinzvikare der österreichisch-böhmisch-polnischen Observantenprovinz von 1451 bis

1467, „Franziskanische Studien’ 1(1914), s. 328-336; G. Wąs, Klasztory franciszkańskie, s. 111.

23 Działające na ich terenie domy franciszkańskie miały wchodzić w skład prowincji saskiej. Mimo, iż wydana w 1468 r., z inicjatywy Kazimierza Jagiellończyka oraz mieszczan Gdańska, Elbląga i Torunia, specjalna bulla papieska zezwalała na tworzenie w Prusach klasztorów bernardyńskich, zarządzanych przez wikariusza prowincji polskiej, nie udało się założyć na tych zasadach ani jednego domu; Jan z Komorowa, Memoriale, s. 186-187; K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 45 n.; J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi, s. 63, przyp. 104.

24 Jan z Komorowa, Memoriale, s. 195-197; M. Maciszewska, op. cit., s. 26-27.

25 A. M. Wyrwa, Średniowieczna sieć klasztorów w Wielkopolsce i na Kujawach, s. 123 (tabela). Biskup poznański Jan Lubrański, fundator klasztoru w Słupcy, po 7 latach jego działalności przeniósł go do Kazimierza Biskupiego. Daty fundacji wszystkich klasztorów polskiej prowincji bernardyńskiej powstałych w latach 1453-1530 zostały opracowane na podstawie zestawienia dokonanego przez M. Maciszewską, w którym uwzględnione zostały również fundacje planowane, lecz nie przeprowadzone;

Klasztor bernardyński w społeczeństwie, s. 25, tab. 1; por. informacje dotyczące poszczególnych

sieć mendykancką, zapełniając niejako terytorialne „luki” dominikańskiej i franciszkańskiej obecności w Wielkopolsce. Drugą, pod względem liczebnym, dzielnicą równie otwartą na przyjęcie nowej wspólnoty minoryckiej była Małopolska, na terenie której dokonano 6 fundacji bernardyńskich: w Krakowie (1453), Tarnowie (1459), Lublinie (1460), Radomiu (1468), Opatowie (1467-1472) i Św. Katarzynie (1477)²⁶. Na Mazowszu bernardyńskimi stały się trzy miasta: Warszawa (1454), Łowicz (1468) i Skępe (1498) a na Kujawach tylko Bydgoszcz (1480)²⁷. Przewodnictwo liczebne dzielnic staropolskich w rozwoju sieci klasztornej zadecydowało również o ich uprzywilejowanym udziale w zarządzaniu całą wikarią. Potwierdza to zestawienie odbytych kapituł prowincjalnych w poszczególnych konwentach, w organizacji których pierwsze miejsce zajął Kraków oraz Warszawa i Poznań – najsilniejsze ośrodki bernardyńskie w średniowiecznej Polsce²⁸. Litwa i Ruś otrzymały łącznie 7 klasztorów obserwanckich, z których 4 znalazły się w głównych miastach litewskich: we Wilnie (1468), Kownie (1468), Tykocinie (1479) i Połocku (1498), a pozostałe na terenie Rusi Czerwonej: we Lwowie (1460), Przeworsku (1465) i Samborze (1474). Liczba domów bernardyńskich na ziemiach Korony i Litwy mogła być większa, gdyby doszło do skutku kilka zaplanowanych przedsięwzięć, jednak z bliżej nieznanych powodów nie zrealizowano fundacji w Żninie (1469), Kamieńcu Podolskim i Grodnie (1494)²⁹.

Pierwsze zmiany organizacyjne w ramach polskiej wikarii nastąpiły w 1488 r., kiedy dokonano jej podziału na trzy mniejsze jednostki tzw. komisariaty z ośrodkami w Krakowie, Poznaniu i Wilnie, kierowane przez tzw. kustosza – gwardiana głównego

26 Siódmą fundację, wliczaną niekiedy w wykazy klasztorne obserwantów polskich, tworzył klasztor bernardynek w Krakowie, założony w 1459 r. u podnóża Wawelu i będący jedynym żeńskim konwentem tego zakonu w średniowiecznej Polsce; K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 27, 255 n..

27 Jan z Komorowa, Memoriale, s. 229. Dokonana przez Kazimierza Jagiellończyka fundacja klasztoru w mieście położonym blisko Prus Królewskich może być interpretowana jako świadomy zabieg strategiczny króla dążącego do umocnienia swoich wpływów na świeżo przyłączonym do Królestwa terenie; zob. K. Kantak, Bernardyni, t. I, s. 27 n., 45 n.; L. Kolankowski, Polska Jagiellonów, Olsztyn 1991, s. 90; M. Maciszewska, op. cit., s. 29.

28 J. Kłoczowski zestawił w tabeli wszystkie konwenty, w których odbyły się kapituły polskiej prowincji bernardyńskiej w latach 1467-1531; por. Bracia Mniejsi, s. 65, tab. 5.

29 Jan z Komorowa, Memoriale, s. 195 n., 241. Niepowodzenie tych fundacji miało zapewne podłoże